Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Veteraanboom
Een veteraanboom is een zeer oude boom in verhouding tot exemplaren van dezelfde soort, die in de eind- of aftakelingsfase verkeert en een uitzonderlijke ecologische, esthetische of culturele waarde bezit.
Beschrijving
Om een boom de officieuze status van veteraanboom te verlenen, moet deze minimaal voldoen aan één van de volgende drie basisprincipes:
- de boom is oud in verhouding tot andere exemplaren van dezelfde soort
- de boom vertoont een hoge ecologische, esthetische of culturele waarde vanwege de hoge leeftijd
- de boom bevindt zich in de eind- of aftakelingsfase van zijn leven
Een Engels gezegde over het leven van een boom luidt: "Three hundred years of growing, three hundred years of living, three hundred years of dying". De Fredville Oak te Nonington (Kent, afbeelding naast definitie) is een voorbeeld van een zomereik in de laatste fase.
Veteraanbomen variëren in leeftijd en omvang, afhankelijk van de soort en standplaats. De leeftijd varieert van circa honderd jaar tot (ruim) boven duizend jaar. Het komt voor dat bomen, zoals hoogstamvruchtbomen en bomen op stedelijke standplaatsen, kenmerken vertonen van veteraanbomen ondanks een lagere leeftijd. Ook bij regelmatig geknotte bomen, zoals wilgen, essen of populieren, kunnen op een leeftijd van enkele decennia al enige veteraankenmerken aanwezig zijn.
Veteraanbomen vertonen uiteenlopende natuur- en ecologische waarden. Vanwege de vele, nog in de kroon aanwezige, afgestorven (gestel)takken, grote en kleinere (droge of natte) holten en losse stam- en/of schorsgedeelten bieden ze plaats aan een diversiteit van organismen. Met name paddenstoelen en zwammen, zoals tonderzwam, eikhaas en biefstukzwam zijn kenmerkend. Dit zijn de zichtbare vruchtlichamen van een groot aantal schimmels die gebruik maken van de veroudering en op hun beurt bijdragen aan het geleidelijke afstervingsproces van veteraanbomen. Voorts komen mossen, varens, plantensoorten en soms jonge boomvormers (vlier, lijsterbes, berk) voor in holten, spleten en stamscheuren. Veteraanbomen bieden een habitat aan een scala van diersoorten, zowel gewervelden (vogels, zoogdieren) als ongewervelden (insecten), hoewel niet exclusief voorbehouden aan deze categorie. Ook in jongere bomen kunnen bijvoorbeeld boommarter, rode eekhoorn, vleermuissoorten als de bosvleermuis en holenbroeders zoals specht, kerkuil en kauw aanwezig zijn. Door de combinatie van de vele kenmerken bieden veteraanbomen deze dieren een uitgelezen foerageer-, broed- en verblijfplaats.
Veteraanbomen komen voor in dichte (oer)bossen, zoals het Poolse Bialowiezabos. In de menselijke omgeving worden ze aangetroffen op kerkhoven, begraafplaatsen, op landgoederen en kasteelplaatsen, als onderdeel van houtwallen of boomsingels langs oude (boeren)wegen, in erfbeplantingen of vrijstaand in het cultuurlandschap. Veteraanbomen zijn voorts aanwezig in steden en dorpen: opgenomen in lanen, vrijstaand op pleinen, in oude(re) stadsparken of beplantingen op voormalige stadswallen. Ten slotte ook, incidenteel, in (stads)tuinen van grachten- en herenhuizen, hoewel het in dergelijke gevallen eerder een monumentale boom (zie 'Veteraanbomen in Nederland') dan een veteraanboom betreft.
In een door mensen (intensief) gebruikte omgeving zullen juist de voor oude(re) bomen en veteraanbomen specifieke kenmerken gewoonlijk vroegtijdig door snoei en onderhoud worden verwijderd. Deze keuze wordt gemaakt op grond van de omgevingsveiligheid. Er bestaan beheermogelijkheden om oude bomen op veilige wijze zo lang mogelijk te handhaven.
Veteraanbomen in Nederland
In Nederland leiden de hoge dynamiek van- en druk op de openbare ruimte er met regelmaat toe dat vele (zeer) oude en dus potentiële veteraanbomen verdwijnen. Als voorbeeld kan het verwijderen van de lindeboom op de Heuvel (Tilburg) worden aangehaald. In 1994 is deze voormalige etagelinde (leeftijd enkele honderden jaren) geveld ten behoeve van een parkeergarage. Behouden veteraanbomen zijn onder andere de drie grillige tamme kastanjes nabij het landgoed Gulden Bodem (park) te Arnhem of de 'Kroezeboom' op de Fleringer Es bij Tubbergen (Twente). De oudste en tevens dikste veteraanboom van Nederland is de Linde van Sambeek.
In Nederland werden medio jaren '60 inspanningen tot behoud van zeer oude bomen zichtbaar toen Jφrn Copijn (oprichter Copijn boomverzorging) de circa 600 jaar oude linde te Achterberg, Utrecht onderhanden nam. In feite markeert dit moment de start van het vakgebied boomverzorging in Nederland en, hoewel niet expliciet, ook het concretiseren van een meer algemene interesse in het behouden van oude bomen.
Nederland telt (naar schatting) enkele tientallen zeer oude bomen, hoofdzakelijk in de oostelijke provincies, die op grond van de eerder genoemde kenmerken als veteraan betiteld kunnen worden. In vrijwel alle gevallen zal een veteraanboom als 'monumentale boom' zijn opgenomen op de lijst van de landelijke Bomenstichting (gevestigd te Amsterdam). Deze lijst (zie Externe links) telt circa 15.000 objecten (stand: medio 2016) verspreid over Nederland. Heeft een gemeente een eigen 'Lijst monumentale en waardevolle bomen', dan kan een karakteristieke boom ook op deze lijst vermeld staan. Hoewel een boom dus dubbel (landelijk en plaatselijk) als monumentale boom kan zijn geregistreerd, bestaat officieel de apart te onderscheiden categorie 'veteraanboom' in Nederland niet.
De zorgplicht die Nederlandse gemeenten hebben voor het handhaven van een voldoende omgevingsveiligheid kan als één van de oorzaken van het verdwijnen van (oude) bomen worden genoemd. In een sterk door menselijke activiteiten gedomineerde omgeving als het Nederlandse (urbane) landschap gaan veteraan en veilig vrijwel nooit samen. Daarnaast spelen nieuwe inzichten en 'modes' in het beheer van de openbare ruimte mee. Door werkzaamheden die met herinrichting gepaard gaan, verdwijnen er regelmatig bomen, waaronder jongere, niet volgroeide exemplaren. Vermeld moet worden dat niet iedere boomlocatie in dorpen en steden geschikt is om bomen een hoge leeftijd te laten bereiken. Los van vele kwaliteitseisen aan de groeiplaats, dient ook altijd een zorgvuldige afweging tot handhaving te worden gemaakt. Een actueel voorbeeld is de problematiek rond oude populieren. Sinds de aanplant in de Nederlandse wederopbouwfase, zijn deze inmiddels uitgegroeid tot omvangrijke en hoge bomen. Takbreuk, met name van de zware gesteltakken (risico op ernstig persoonlijk letsel of overlijden) treedt de laatste jaren zo vaak op dat het overgrote deel van deze bomen voor de veiligheid van mensen, (huis)dieren en bezittingen moet worden verwijderd.
De hoge stedelijke dynamiek staat over het algemeen haaks op de geleidelijke ontwikkeling die een lang bomenleven kenmerkt. Het is mogelijk maatregelen te treffen die een oude boom op veilige wijze in de omgeving (park, plein, plantsoen) opnemen, bijvoorbeeld het plaatsen van een ruim hekwerk rond de stam en het uitvoeren van regelmatige snoei door vakkundige boomverzorgers.
Acceptatie van het kenmerkende beeld van veteraanbomen in de eindfase (zie het schema) zou het aantal veteraanbomen in Nederland kunnen doen toenemen. Voor gemeenten, met hun beperkte ruimte, vele bestemmingen én de zorgplicht, zal dit een groter bezwaar zijn dan voor natuurbeheerorganisaties zoals Natuurmonumenten of Staatsbosbeheer. Ook de planologische bescherming kan hieraan bijdragen: een stip op de gemeentelijke bestemmingsplankaart kan worden vervangen door een cirkel ter grootte van de volwassen kroonprojectie (de bodem beneden de kroon van de boom). Dit geeft ruimere mogelijkheden om bij voorgenomen ontwikkelingen de standplaats van een boom te beschermen.
Veteraanbomen in Europa
België (Vlaanderen)
In België zijn veteraanbomen niet systematisch geregistreerd, wel zijn veel oude bomen opgenomen in de database 'Beltrees' van de Belgische Dendrologische Vereniging. Bomen die als monument beschermd zijn, zijn opgenomen in de 'Databank beschermd erfgoed' van het Agentschap Onroerend Erf. Het Agentschap voor Natuur en Bos 'Inverde' richt zich sinds enige jaren op veteraanbomen. Als marktleider bracht deze organisatie in 2014 het boek ‘Het beheer van veteraanbomen' uit. Het boek legt de nadruk op de waarde die oude bomen hebben vanuit historisch, maar vooral vanuit ecologisch oogpunt.
Een voorbeeld van Belgische veteraanbomen bevindt zich nabij de abdij van Tongerlo. De oprijlaan van deze instelling wordt sinds 1678 aan beide zijden geflankeerd door een laanbeplanting van Hollandse linden. In Noordwest Europa is het in de 21e eeuw de enig overgebleven lindenlaan van dit formaat. Men vermoedt dat deze bomen tot een onbeschreven lindenkloon behoren en dat de verwijderde Tilburgse (etage)linde op de Heuvel dezelfde genetische herkomst had.
Groot-Brittannië
In Groot-Brittannië komen veteraanbomen zeer frequent voor. Een conserverende houding ten opzichte van het landschap, een traditionele instelling in combinatie met een mild klimaat en geschikte bodemcondities zorgen voor een groot aantal veteran trees. Boeken zoals Britain's Tree Story (National Trust, J. Hight) en Meetings with remarkable trees (Thomas Pakenham) beschrijven de variëteit in soorten en standplaatsen. De belangstelling voor deze bomen toont zich in de organisatie 'Ancient Tree Forum'. Sinds circa 20 jaar pleit deze voor het behoud van Britse veteraanbomen. Een afgeleide hiervan vormt 'the Ancient Tree Hunt'. Onder deze vlag spannen vrijwilligers zich in om Engelse veteraanbomen in kaart te brengen en een nationale database hiervan actueel te houden. Hoewel er reeds vele bomen geregistreerd zijn, worden er nog 'nieuwe' veteraanbomen ontdekt. Dit kan als tekenend worden beschouwd voor de hoge abundantie.
Frankrijk
In Frankrijk zijn eveneens voorbeelden van veteraanbomen te vinden. Opgenomen in bossen en natuurgebieden en het cultuurlandschap rond Chateau's en in dorpen en steden. De taxusbomen op het kerkhof van La Haye-de-Routot en de Chêne d'Allouville in Normandië zijn hiervan voorbeelden. De organisatie A.R.B.R.E.S. plaatst informatieborden bij Franse veteraanbomen.
Duitsland
Achter de Emsländischer Volksbank aan de Hauptstrasse in Heede (Nedersaksen) staat een zeer omvangrijke lindeboom. Een houten bord bij het begin van de Pinnincksallee vermeldt dat dit de "1000-järige Linde" is. Deze boom heeft een uitzonderlijk dikke en lage centrale hoofdstam, waarop een tiental opgaande uitlopers als in een krans gegroeid zijn. Er bestaan vermoedens dat de boom oorspronkelijk op de binnenplaats van een ringburcht heeft gestaan, na de sloop hiervan bleef de linde behouden. De boom kan vrij worden bezocht.
Zweden
De oudste boom ter wereld staat in Zweden. Het betreft een fijnspar (Picea abies) van circa 9.500 jaar oud. De boom werd in 2004 ontdekt door wetenschappers van de universiteit van Umeå. Het is geen 'klassieke' veteraanboom, maar slechts een kleine naaldboom. Het veteraan gedeelte bevindt zich onder de grond: de oorsprong van het wortelgestel dateert van kort na de laatste ijstijd. Uit onderzoek is gebleken dat de boom zichzelf kan klonen. Gewoonlijk wordt een fijnspar (het totaal van wortels en boom) maximaal 600 jaar oud. Deze fijnspar beschikt over de eigenschap uit het wortelgestel een nieuwe boom te laten groeien na het afsterven van de bovengrondse delen. Bij loofbomen is deze eigenschap algemeen. Bij naaldbomen komt dit beduidend minder voor, wel bezitten Taxus en bomen van de soort Sequoia sempervirens (Redwood) van nature deze eigenschap.
De fijnspar die nu zichtbaar is heeft de naam Old Tjikko gekregen, naar de hond van de man die de boom ontdekte. De boom is te vinden in de provincie Dalarna (midden-Zweden) in het Fulufjället National Park, op de helling van de berg Fulufjället.
Literatuur
- Moens, Frank; Buist, G.; Goudzwaard, L.; Maes, B.; Meegeren, H. v.; Philippona, J., Bijzondere bomen in Nederland (uitverkocht)
- de Graaff, Gerrit, Monumentale bomen in Nederland (tweedehands verkrijgbaar)
- Pakenham, Thomas, Meetings with remarkable trees
- Pakenham, Thomas, Remarkable trees of the world
- Read, Helen; Cornelis, Johnny; Troch, Eva; Geerts, Paul; Joye, Tom, Het beheer van veteraanbomen
Externe links
- NL Landelijk register monumentale bomen
- NL Bomenstichting
- NL Kring Praktiserende Boomverzorgers
- (en) B Veteran Tree Network
- (en) UK Ancient Tree Forum
- (en) UK Ancient Tree Hunt
- (fr) Arbres Remarquables: Bilan, Recherche, Études et Sauvegarde
- Database monumentale bomen
Intertaalkoppelingen via Wikidata (via reasonator)
[[Categorie:]]