Leugen

(Liegen verwijst naar deze pagina, voor liegen (kaartspel), zie aldaar)

Er zijn gradaties in de mate van opzet en in de mate waarin de bewering afwijkt van de waarheid. Bij afwezigheid van opzet spreken we van fantasie of een vergissing; Bij geringe waarheid spreekt men van een leugen, een bewering die met opzet in strijd is met de waarheid.Bij afwijking van de waarheid spreken we van een halve waarheid, overdrijving, of juist bagatellisering.

Onwaarheid

De grens tussen datgene wat voor waar kan doorgaan en wat niet waar is, is soms vaag. Soms is het makkelijk aan te tonen of iets waar is of niet. Soms is dat moeilijk. Wanneer iemand beweert dat hij een directe afstammeling is van tsaar Nicolaas II, is de onwaarheid goed aan te tonen met DNA-onderzoek (de hele tsaristische familie werd in de revolutie vermoord). Wanneer hij echter beweert Russisch bloed in de aderen te hebben, zou dit best waar kunnen zijn. Wie weet is er wel een Russisch familielid in zijn stamboom. Wie het eerst heeft geslagen in een huiselijke ruzie is meestal niet aan te tonen als er geen getuigen bij waren. Bovendien is het begrip waarheid uiterst rekbaar, en daarbij het begrip leugen ook.

Opzet

Bij een leugen is opzet in het spel. Er zijn verschillende varianten van het begrip opzet. Boze opzet is als iemand liegt om daar kwaad mee te doen, als de leugenaar iemand anders wil benadelen. Als iemand beweert professor te zijn terwijl dit niet zo is, en hij dit doet bijvoorbeeld om te imponeren, is dit een leugen. Als iemand beweert dat iemand een misdaad heeft gedaan, waarvan hij weet dat dat niet waar is, dan is er sprake van leugen met boze opzet.

Als iemand van de CIA echter beweert dat Osama bin Laden op grond van zijn gegevens in Qetta in Pakistan is, en dit is niet zo, dan is dit waarschijnlijk een vergissing en geen leugen. Dikwijls valt echter die beoordeling moeilijk te maken omdat meestal niet inzichtelijk is welke gegevens een CIA-agent tot zijn beschikking heeft. Uit de aard van de zaak zijn dat er namelijk vaak meer dan hij bekend zal maken.

Als iemand wel over gegevens beschikt maar zijn uitspraken daar niet aan relateert is er ook sprake van een zekere mate van opzet. Hij had beter moeten, kunnen, weten. Hier kan het begrip leugen op worden toegepast, vooral als er geen poging wordt gedaan de werkelijkheid onder ogen te zien of een eventuele vergissing recht te zetten.

De toepassing van het begrip leugen is politiek incorrect. Liever heeft men het over onwaarheid vertellen, om de vraag over de opzet buiten beschouwing te laten.

Liegen kan tot strafbare feiten leiden, onder andere als het valt onder het begrip valsheid in geschrifte, smaad, of meineed.

= Hoax

In Engelstalige landen wordt vaak het woord hoax gebruikt voor allerlei bedrog en nep, bijvoorbeeld voor het opzettelijk maken van een graancirkel. In feite wordt een grote groep mensen voor de gek gehouden. Het lijkt op een grap, maar is eigenlijk kwaadaardiger en is feitelijk alleen leuk voor de makers ervan. Een hoax is vaak minder ernstig dan echte oplichterij of fraude.

Overigens wordt de term 'hoax' evengoed gebruikt voor 'positieve oplichterij': een vorm om iets aan de kaak te stellen, teneinde iets te verbeteren. Een voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld Project Alpha uit de jaren tachtig.

Geestesziekte

Bij de geestesziekte pseudologia fantastica worden herinneringsvervalsingen zo sterk, dat ze voor de lijder als waarheid geaccepteerd worden. Als hij deze onware "herinneringen" vervolgens uitspreekt, liegt hij niet in de strikte zin van het woord. Hetzelfde geldt voor lijders aan wanen. Het beweerde is volgens hen immers waar. Slechts door een specifieke manier van vragen toe te passen (trechteren) kan het geloof in een eigen leugen worden doorbroken.

Men zal dit moeten onderscheiden van pathologisch liegen. Een pathologische leugenaar weet, in tegenstelling tot de pseudologische leugenaar, heel goed dat zijn beweringen niet waar zijn, maar kan alleen de impuls om te liegen niet bedwingen.

Bij de narcistische persoonlijkheidsstoornis vertelt de leugenaar over zijn behoeftes of grootste plannen die tot succes kunnen leiden, terwijl zijn plannen echter vaak niet haalbaar zijn. Een voorbeeld hiervan is een drugsverslaafde die gedetineerd is, en tegen zijn naasten volhoudt af te kicken, maar in werkelijkheid hiervan niets meent, maar gewoon verder gaat met zijn verslaving zodra hij of zij vrijkomt.

Varianten

Er zijn verschillende soorten leugens gerelateerd aan het doel of de consequenties. Zo kan een leugentje om bestwil in het belang van leugenaar en toehoorder zijn. Valsheid in geschrifte is een zwaar strafrechtelijk vergrijp.