Kwakzalverij

Rond 1900 was elektrische geneeskunde populair, zoals bijvoorbeeld de elektrische Heidelberg-riem (afbeelding), die op de zenuwen zou werken, en zodanig een veelheid aan kwalen en ziekten zou voorkomen of verhelpen. Tegenwoordig wordt deze als kwakzalverij beschouwd.

Kwakzalverij is strikt genomen het onbevoegd uitoefenen van de geneeskunde. Daarnaast wordt kwakzalverij veelal gezien als boerenbedrog en oplichterij. De mensen die kwakzalverij beoefenen worden kwakzalvers genoemd.

Kwakzalvers zijn niet per definitie oplichters, omdat sommigen oprecht overtuigd kunnen zijn van het nut van hun behandelingen.

Door sommigen worden ook alternatieve geneeswijzen als kwakzalverij beschouwd. In het Nederlandse taalgebied zijn de vereniging Skepp, de stichting Skepsis en de Vereniging tegen de Kwakzalverij het meest actief in bewustmaking over kwakzalverij en het bestrijden ervan.

Definities

Kwakzalverij bestaat al erg lang. Een oude beschrijving van een kwakzalver is van de hand van Koerbagh in zijn boek: Bloemhof van Allerley Lieflyckheyd.... (1668):

„Hij is een landloopend geneesmeester of liever geneesswetser, die dapper onder 't voortbrengen van veel kwakken en klugten, swetsen en opsnyen kan by ’t gemeene volk op de markten van de kragten van syn heel-smeer of salf, en roemen, dat hy der byna allerley kwaaie mede geneesen kan.”

In Van Dale, groot woordenboek der Nederlandse Taal, 13e druk staat onder kwakzalver:

1. Iemand die nutteloze middelen toepast ter genezing van de een of andere ziekte of middelen beweert te kennen tegen alle mogelijk ziekten, ofwel iemand die zulke middelen, meestal met veel ophef, te koop aanbiedt. – onbevoegd beoefenaar van de geneeskunst.

synoniem: lapzalver

1. (figuurlijk) iemand die het publiek wat op de mouw wil spelden.

synoniem: boerenbedrieger, oplichter, knoeier

Etymologie (1390-1460) van Middelnederlands quacsalven (met huismiddeltjes opknappen), van kwak (een kwak zalf)+zalven — Van Dale Veertiende uitgave 2005.

SKEPP en Skepsis verstaan onder kwakzalverij:

„het toepassen van niet wetenschappelijk bewezen behandelingen door zowel artsen als niet-artsen”.

De definitie van kwakzalverij die wordt gehanteerd door Vereniging tegen de Kwakzalverij samengevat door het hof Amsterdam luidt: „elk beroepsmatig handelen c.q. het verlenen van raad of bijstand in relatie tot de gezondheidstoestand van mens of dier

1. dat niet gefundeerd is op toetsbare en voor die tijd logische dan wel empirisch-houdbare hypothesen en theorieën
2. die actief onder het publiek worden verspreid (’overpromotion’)
3. zonder dat toetsing binnen de beroepsgroep op effectiviteit en veiligheid heeft plaatsgevonden en
4. die (veelal) zonder overleg met medebehandelaars wordt toegepast.”

De Vereniging tegen de Kwakzalverij merkte in haar bundel, uitgegeven voor een congres over Kwakzalverij in de twintigste eeuw op, dat de kwalificatie ’kwakzalver’ geen beschuldiging van kwade trouw of oplichting inhoudt.

Synoniemen

Synoniemen voor de term kwakzalver zijn: charlatan, heggedokter, kakadoris, marktschreeuwer, medicaster, wonderdokter.

Kwakzalverij versus geneeskunde

Kwakzalvers kunnen zowel aangetroffen worden bij reguliere gezondheidswerkers als daarbuiten. Het al of niet bevoegd zijn om geneeskunde uit te oefenen, is in Nederland geregeld in de wet-BIG. In deze wet is omschreven welke geneeskundige handelingen zogenaamde voorbehouden handelingen zijn, die alleen door een daartoe bevoegd persoon mogen worden uitgevoerd. Bijvoorbeeld, naar iemands ademhaling of hartslag luisteren met een stethoscoop mag iedereen, maar het toedienen van bijvoorbeeld algehele narcose mag enkel door een arts.

Het onderscheid tussen kwakzalverij, geneeskunde, experimentele geneeskunde, en protowetenschap is niet altijd even eenvoudig te maken; door voortschrijdend medisch inzicht kan een behandeling, indien nu toegepast, als kwakzalverij worden bestempeld, hoewel die behandeling vroeger legitiem was. Voorbeelden daarvan zijn uroskopie, de humorenleer, aderlaten en lobotomie. Andersom is het ook mogelijk dat een nu als kwakzalverij bestempelde behandeling in de toekomst legitiem zou kunnen worden.

Volgens de bovengenoemde drie organisaties heeft kwakzalverij meestal als doel om geld te verdienen, om het eigen ego te vergroten, of om macht over anderen te verkrijgen. Het is echter moeilijk onderscheid te maken tussen kwakzalvers die werkelijk frauduleus handelen, en degenen die misleid zijn over hun eigen vermogens.

Bovengenoemde drie organisaties stellen dat kwakzalvers valse hoop verkopen aan kwetsbare en makkelijk te misleiden mensen die wellicht werkelijk lijden. Velen vinden de praktijken van de kwakzalver hogelijk onethisch. Aanhangers van de alternatieve geneeswijzen zien de term kwakzalverij als een neerbuigend en denigrerend oordeel omdat ze zichzelf nooit zouden beschrijven als kwakzalvers. Kwakzalverij is verder het oordeel over de onwerkzaamheid en onjuistheid van de behandelmethode of therapie van de alternatieve therapeuten.

Volgens bovengenoemde drie organisaties is een van de kenmerken van kwakzalverij dat een kwakzalver zelden een behandelingswijze laat varen, hoe vaak ook is aangetoond dat deze niet werkt of zelfs gevaarlijk is. Dat iets niet gebaseerd is op de nieuwste medische kennis, wordt door kwakzalvers meestal als een pre gebracht.

Tuchtrecht

Binnen de reguliere geneeskunde bestaan duidelijke gedragsregels en een beroepsethiek die de grenzen aangeven van wat de arts mag beloven. Overtreding van deze regels kan leiden tot tuchtrechtelijke gevolgen voor de arts, in het ergste geval uitzetting uit het beroep en verwijdering van de arts uit het BIG-register. Dit betekent dat de arts niet meer als geregistreerd arts werkzaam kan blijven en zijn werkzaamheden dus niet meer kan uitvoeren.

Sommige alternatieve beroepsverenigingen hebben ook een systeem van tuchtrecht. Zo heeft de Stichting Tuchtrecht Beroepen Natuurlijke Gezondheidszorg TBNG een systeem, dat als zwaarste tuchtrechtelijke maatregel kent de schorsing als registertherapeut (niet te verwarren met het BIG-register), met aantekening van die schorsing in het register voor een periode van maximaal twee jaar en doorhaling in het register van een door de TBNG erkend registerinstituut. Dat betekent dat de veroordeelde persoon niet meer vermeld wordt in het register, niet meer kan worden vergoed, maar gewoon kan doorgaan met zijn of haar werkzaamheden.

Geschiedenis

Kwakzalverij heeft door de gehele menselijk geschiedenis bestaan. Soms werd theater vermengd met medische handelingen, om verstrooiing voor het publiek te verzorgen en tevens de personen te genezen. De vermenging van kwakzalverij met werkelijke geneeskunst is in verschillende culturen opgetreden. Dat wil niet zeggen dat elke vorm van sjamanisme bijvoorbeeld als kwakzalverij moet worden beschouwd.

Gregorius van Tours verklaarde dat het schraapsel van grafstenen van heiligen een geneeskrachtige werking had. Ook schraapsel van heiligenbeelden en kerken zou geneeskrachtig zijn. Deze en soortgelijke praktijken worden ook wel gezien als bijgeloof.

In de negentiende eeuw kwam op het grote publiek gerichte reclame voor gepatenteerde geneesmiddelen op. Dit werd tevens het „gouden tijdperk” voor de kwakzalverij. De „geneesmiddelen” bevatten soms ingrediënten, die bedoeld waren om de patiënt zich beter te laten voelen; stoffen die tegenwoordig als stimulerende middelen worden beschouwd. Veel van deze middelen bevatten ook stoffen waarvan nu bekend is dat ze zeer schadelijk zijn, zoals zware metalen. Ook werd radioactief water verkocht als gezond. Een voorbeeld van een bekend 18de eeuws kwakzalver was Peerken uyt Boekweitstro uit Onze-Lieve-Vrouw-Waver.

Kwakzalverij van nu

Kwakzalverij komt nog steeds voor, in de vorm van met veel publiciteit verkochte wondermiddelen, of wonderdiëten, veelal gericht op gewichtsverlies, fitheid, haargroei, vergroten van de penis et cetera. De middelen werken niet en geven de slachtoffers valse hoop. In sommige gevallen worden zelfs magische of magnetische sieraden verkocht die tegen allerlei kwalen zouden helpen.

Verder zijn er charismatische personen die een grote invloed uitoefenen op kwetsbare mensen, die door ondeugelijke handelingen of middelen valse hoop wekken bij hun slachtoffers. Zo kan Jomanda naar eigen zeggen kraanwater zodanig instralen dat het effectief is tegen allerlei ongemakken of ziekten.

In 2004 kwam de zogenaamde Biostabil van Bruno Santanera in het nieuws; een sieraad dat een magneetje bevat dat fysieke en psychische problemen bij een mens zou oplossen. Het wordt in Nederland verkocht door middel van televisie-spotjes met Tineke de Nooij. De kritiek vanuit de media en het Internet zou hebben geleid tot zwaar winstverlies voor de producent en verkoper.

In 2007 werd een aantal artsen permanent uit hun beroep gezet, omdat zij de actrice Sylvia Millecam met alternatieve geneeswijzen hadden behandeld en daarbij de werkelijk ziekte, borstkanker, hadden ontkend. Bij twee van deze artsen ging het niet om een incident. Het rapport uit 2004 van de Inspectie voor de gezondheidszorg over deze zaak stelt „de casus M. is een casus vol voorbeelden van ’gevaarlijke kwakzalverij’ waaraan de Nederlandse burger bloot kan staan.”

Signalen die wijzen op kwakzalverij

Er is een aantal signalen die aanwijzingen vormen dat men te maken heeft met kwakzalverij. De belangrijkste signalen zijn de volgende:

• Reclame op radio, televisie en in niet medisch-wetenschappelijke bladen, zoals huis-aan-huis bladen, waarbij vooral de werking wordt aangeprezen.

Kwakzalvers zijn vooral herkenbaar aan het feit dat ze in de eerste plaats verkopers zijn. Voor reguliere middelen wordt ook reclame gemaakt, maar deze reclame probeert de koper te bewegen een bepaald merk te kopen, waarbij de nadruk ligt op het feit dat een merk beter of sneller werkt dan een ander omdat het vloeibaar is, het bruist etc. De werking op zich wordt in deze reclames niet nadrukkelijk genoemd omdat deze vaststaat. Kwakzalvers richten zich juist wel op de werking zelf.

• Het gebruik van zogenaamde „reclamepatiënten”.

Reclamepatiënten zijn tevreden gebruikers van het middel die in advertenties vertellen dat een middel hen zeer geholpen heeft. In het slechtste geval betreft het medewerkers of familieleden van de verkoper (zie Bruno Santanera) of betaalde acteurs of fotomodellen, die mogelijk niet eens weten dat ze voor dergelijke reclame gebruikt worden. In het beste geval zijn het mensen die oprecht vertellen dat zij zich door het gebruik van een middel of methode beter voelen. Kwakzalvers gebruiken graag getuigenissen van bekende personen, zoals sporters. Soms worden ook overleden beroemdheden gebruikt. Aan Cleopatra bijvoorbeeld wordt onder andere het gebruik van magneten als therapie toegedicht. Reclamepatiënten zijn anekdotisch bewijs en volslagen onbruikbaar als werkelijk bewijs of iets werkt of niet. Zich beter voelen is een subjectieve ervaring en niet hetzelfde als een werkelijke, objectieve verbetering van de gezondheid. Vaak blijken reclamepatiënten in het geheel niet genezen te zijn. Een bekend voorbeeld is een Moerman-arts die een patiënt opvoerde als genezen omdat deze niet meer op zijn spreekuur verscheen. Hij trok daaruit de conclusie dat de patiënt genezen was. De patiënt kwam echter niet meer omdat hij aan zijn kanker was overleden.

Voor vrijwel elk middel zijn wel enkele tevreden klanten te vinden, hoe slecht het ook is. Als bij een test bijvoorbeeld honderd mensen een bepaald middel krijgen waarna 95 mensen aan het middel overlijden en slechts vijf zich beter voelen of zelfs genezen, zal iedereen het over eens zijn dat dit middel beter niet op de markt kan komen. Er zijn desondanks vijf tevreden patiënten voor dit middel. Dit is een gechargeerd voorbeeld, maar het illustreert dat reclamepatiënten niets aantonen als niet bekend is wat het effect op de andere gebruikers is geweest. Bij bewezen geneesmiddelen is het altijd zo dat bij een gedeelte van de patiënten het middel (vrijwel) niets doet en bij een gedeelte (mogelijk ernstige) bijwerkingen veroorzaakt. Het gaat er om dat het middel voor het grootste deel van de patiënten veilig en effectief is. Daarnaast is ook nog eens niet na te gaan of de reclamepatiënt werkelijk aan de kwaal leed waar hij van genezen zegt te zijn. Ook de diagnoses van kwakzalvers zijn op zijn zachtst gezegd twijfelachtig. Kwakzalvers praten patiënten soms ook niet-bestaande, zelfverzonnen ziekten aan waarvoor zij uiteraard als bij toeval de enige werkende behandeling kunnen leveren.

• Het middel werkt voor een groot aantal ongerelateerde kwalen.

Volgens de kwakzalver werkt zijn middel vaak bij een grote hoeveelheid kwalen, waartussen geen enkele relatie bestaat qua oorzaak, ziektebeeld en de gebruikelijke medisch wetenschappelijke behandeling. Omdat directe claims niet mogen voor middelen die niet geregistreerd staan als geneesmiddel, wordt dit vaak ingekleed als ’ondersteunt het immuunsysteem’, ’helpt bij het opbouwen van’, ’ondersteunt het lichaam bij’, ’geeft meer energie’ en vergelijkbare subjectieve en vooral oncontroleerbare claims.

• Het middel belooft wonderen.

Dit is vooral het geval bij afslankmiddelen, die vrijwel zonder uitzondering beloven dat de gebruiker veel gewicht zal verliezen zonder enige inspanning. Soms beloven ze zelfs gewichtsafnames die medisch gezien niet verantwoord zouden zijn als ze werkelijk zouden plaatsvinden. Mensen voelen vaak wel aan dat de claims eigenlijk niet kunnen kloppen, maar worden vaak toch verleid onder het motto ’baat het niet, schaadt het niet’. Het kan echter wel degelijk schaden, al is het maar in de portemonnee. Vooral bij afslankmiddelen heeft zich een aantal schandalen voorgedaan omdat deze gevaarlijke stoffen bleken te bevatten (hormonen, amfetaminen). Er zijn ook gevallen, zoals bij terminale kanker of aids, dat mensen uit pure wanhoop op elke belofte kritiekloos ingaan. Misbruik maken van dergelijke wanhoop door wonderen te beloven zien velen als de meest verwerpelijke vorm van kwakzalverij.

• Het middel is gemaakt volgens een geheim recept of de werking wordt niet verklaard.

Reguliere wetenschap staat open voor kritiek en toetsbaarheid en nieuw gevonden behandelingen moeten gedetailleerd openbaar worden gemaakt zodat ook anderen ze kunnen toetsen. Iemand die iets vindt en het geheim van de bereiding of de werking voor zichzelf houdt om er aan te verdienen plaatst zich daarmee per definitie in het domein van de kwakzalverij. Reguliere middelen zijn meestal wel gepatenteerd. Dit houdt in dat niemand behalve de patenthouder het middel mag maken en op de markt brengen. Het 'recept' is echter verre van geheim, dit wordt in de patentaanvraag juist openbaar gemaakt. Na afloop van het patent kunnen anderen het middel ook maken, dit zijn de zogeheten generieke geneesmiddelen.

• Het middel of de methode wordt al heel lang en/of door heel veel mensen gebruikt.

Populariteit is een graadmeter voor het succes van de verkoper, geen bewijs voor de werking van iets. Bij kwakzalvers (en alternatieve geneeswijzen) wordt het dikwijls als een groot pluspunt gezien dat iets gebaseerd is op oude kennis, bij voorkeur van volken die mysterieus overkomen, zoals de oude Egyptenaren of Oosterse volkeren. Dat deze kennis eigenlijk altijd volkomen gedateerd en onjuist is doet voor de kwakzalver niet ter zake.

• Er bestaat weerstand tegen het middel of de methode in de medische wetenschap.

Als men via de wetenschappelijke methode geen bewijs van effectiviteit kan vinden, vaak zelfs na vele proeven, of als de vermeende werking van een middel in volstrekte tegenspraak is met wat de wetenschap heeft ontdekt over hoe de wereld om ons heen functioneert, zal een middel niet worden geaccepteerd. In tegenstelling tot wat kwakzalvers vaak beweren maakt het de wetenschappelijke geneeskunst niet uit waar iets vandaan komt of hoe het werkt, als het maar werkt. De huidige basis van de medische wetenschap is de zogenaamde evidence based medicine, geneeskunst op basis van bewezen werking, niet op basis van enige filosofie of persoonlijke voorkeuren. Hierop leveren sommige wetenschappers zelfs de kritiek dat middelen of methoden waarvoor geen enkel plausibel mechanisme bedacht kan worden niet a priori uitgesloten worden van onderzoek. Als er weerstand is tegen bepaalde middelen of methoden, is dit meestal met goede redenen.

• Het middel werkt op basis van energie, trillingen, vibraties, aura’s et cetera.

Dit zijn geen medisch wetenschappelijke claims. De begrippen ’energie’, ’trilling’ en dergelijke worden door kwakzalvers niet in natuurkundige zin gebruikt maar als metafysische begrippen. Aura’s en dergelijke vallen ook onder de metafysica. Het staat eenieder uiteraard vrij in dit soort zaken te geloven, maar dit plaatst de beweringen wel buiten een controleerbaar wetenschappelijk kader.

Het aanwezig zijn van een of meer van deze signalen betekent uiteraard niet dat het vaststaat dat er sprake is van kwakzalverij, maar het vergroot wel de kans. Omgekeerd kan er sprake zijn van kwakzalverij zonder dat deze signalen er zijn.

Bestrijding van kwakzalverij

In tientallen landen zijn organisaties actief die kritische informatie verstrekken over pseudowetenschappelijke beweringen en kwakzalverij. In Nederland zijn dat onder meer de Stichting Skepsis en de Vereniging tegen de Kwakzalverij. In België is dat SKEPP.

Trivia

Het Engelse woord voor kwakzalverij, Quackery, is een leenwoord uit het Nederlands.

Literatuur/noten

Externe links

Tegen kwakzalverij

• Vereniging tegen de Kwakzalverij
• Stichting Skepsis
• SKEPP - Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudo-wetenschap en het Paranormale

Overige

• website van de Stichting IOCOB. Deze stichting houdt een keurmerksysteem bij van de alternatieve geneeswijzen.

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Quackery op Wikimedia Commons.