Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
György Ligeti
György Sándor Ligeti [ɟ͡ʝørɟ͡ʝ ˈʃaːndor ˈligɛti]? (Târnăveni, Roemenië, 28 mei 1923 - Wenen, 12 juni 2006) was een Hongaars-Oostenrijks componist. Begonnen in Hongarije vestigde hij zich later in Wenen.
Hij wordt wereldwijd beschouwd als een van de grootste componisten uit de 20e eeuw. Ligeti was één van de toonaangevende figuren van de Europese avantgarde, bijvoorbeeld door het stuk Poème Symphonique uit 1962. Als resultaat van zijn studie van de seriële muziek ontwikkelde Ligeti de zogenaamde "klankvlakkencompositie" en de "micropolyfonie", een componeertechniek die bestaat in het creëren van dichte, microtonale klanktexturen.
Hij componeerde een variatie aan stijlen, waaronder kamermuziek, opera en elektronische muziek. Ligeti is de auteur van de opera ‘Le grand Macabre'. Sommige van zijn muziekstukken werden gebruikt als filmmuziek, onder andere door Stanley Kubrick voor diens '2001: A Space Odyssey' (1968), 'Eyes Wide Shut' (1999) en 'The Shining' (1980).
Biografie
Ligeti werd geboren in het Roemeense Transsylvanië. Zijn ouders waren Hongaarstalige Joden. Târnăveni bezat voor de Tweede Wereldoorlog een Hongaarstalige meerderheid en een kleine Joodse gemeenschap. Hij kreeg zijn eerste piano-onderricht op 13-jarige leeftijd. Een jaar later voltooide hij zijn eerste kleine composities in de stijl van Edvard Grieg. In 1941 verhuisde Ligeti met zijn ouders naar Cluj, waar hij zich in 1941 inschreef aan het conservatorium van Cluj waar hij muziektheorie en orgel studeerde bij de componist Ferenc Farkas (tot aan zijn legerdienst in 1944 ?). In 1943 kwam een abrupt einde aan Ligeti's studie. De jonge joodse componist werd opgepakt en naar een werkkamp gestuurd. Hij overleefde, maar zijn vader en broer niet. De nazi's vermoordden bijna zijn hele familie. Zijn moeder en hijzelf waren de enige overlevenden. Na de oorlog zette Ligeti in 1945 zijn muziekopleiding voort aan de Ferenc Liszt-Akademie voor muziek van Boedapest waar hij muziektheorie en compositie volgde bij Ferenc Farkas, Pál Járdányi en Sándor Veress.
Na zijn afstuderen in 1949 deed Ligeti een jaar lang onderzoek naar Roemeense volksmuziek. In het communistische Hongarije van na de Tweede Wereldoorlog stuitte Ligeti op veel tegenwerking van de autoriteiten. Ligeti's vroege composities, die vaak vergeleken worden met die van zijn in 1945 overleden landgenoot Béla Bartók, brachten hem geregeld in aanvaring met het communistische regime. Zo werd het tiende deel van zijn pianowerk 'Musica Ricercata' verboden omdat het 'te decadent' zou zijn. In 1950 werd Ligeti benoemd tot docent muziektheorie aan het conservatorium van Boedapest. Hij bekleedde dit ambt tot zijn vlucht uit Hongarije naar aanleiding van de Hongaarse Opstand van 1956. In december 1956, twee maanden na de op bloedige wijze door het Sovjetleger neergeslagen revolte in Hongarije, vluchtte Ligeti. Het leven en werk van de Hongaarse componist stond lange tijd bloot aan onderdrukking en censuur. Na zijn vlucht uit het communistische Hongarije in 1956 groeide hij desondanks uit tot een gevierd en vooruitstrevend componist, met grote invloed op de hedendaagse muziek. Hij woonde tot zijn dood afwisselend in Oostenrijk en Duitsland en kreeg ook het Oostenrijkse staatsburgerschap.
Voor de spectaculaire ontwikkeling van Ligeti's componeren na 1956 is zijn kennismaking met het werk van Pierre Boulez en Karlheinz Stockhausen in Darmstadt en Keulen van de grootste betekenis geweest. Ligeti vertrok op uitnodiging van Stockhausen naar Keulen, waar hij als freelance medewerker verbonden was aan de studio voor elektronische muziek van de WDR en toenadering zocht tot de groep avantgarde-componisten rond Pierre Boulez, Luigi Nono, Mauricio Kagel en Karlheinz Stockhausen. Anders dan Boulez en Stockhausen heeft Ligeti zich echter nooit op theoretische beginselverklaringen vastgelegd; veeleer is hij geneigd elk bestaand componeersysteem in twijfel te trekken, om daaruit alleen het voor hem zelf bruikbare te behouden. Zodoende heeft zijn muziek vaak nieuwe impulsen gegeven aan het compositorische denken van deze tijd.
Met het orkestrale werk 'Apparitions' brak hij in 1959 door als componist. In de periode van 1959 tot 1969 verbleef Ligeti hoofdzakelijk te Wenen. Daarnaast gaf hij les bij de Darmstädter Ferienkurse für Neue Musik en was hij als gastdocent compositie verbonden aan het conservatorium van Stockholm. Van 1969 tot 1973 hield Ligeti, die zich ook verdienstelijk maakte als muziektheoreticus en -analyticus, zich voornamelijk op te Berlijn. Sinds 1973 woonde hij in Hamburg waar hij tot 1989 compositieles gaf aan de Staatliche Musikhochschule.
Zijn compositie 'Atmospheres' uit 1961 werd een van zijn bekendste werken. Het werk kent bijna geen toonsoort, melodie of ritme, maar draait om klankkleur. Ook zijn Requiem (1965) is daarop gebaseerd. Vanaf de jaren zeventig speelde melodie een belangrijkere rol in Ligeti's werk. Hij verwierf faam met zijn opera 'Le Grand Macabre' (1978).
Ligeti ontving talloze bekroningen, waaronder in 1990 de Grote Oostenrijkse Staatsprijs en in 1993 de Ernst von Siemens Muziekprijs. In 2004 kreeg Ligeti de Zweedse prestigieuze Polar Music prijs. György Ligeti is op 12 juni 2006 na een lange strijd tegen ziekte op 83-jarige leeftijd overleden in Wenen. Ligeti laat zijn vrouw Vera en zoon Lukas achter.
Stijl
Hoewel elk stuk van Ligeti in principe een eigen probleem stelt, wordt doorgaans een aantal idiomatische kenmerken met zijn naam in verband gebracht dat zich vooral in de jaren zestig deed gelden. Het belangrijkste daarvan is de zgn. micropolyfonie: dichte klankweefsels waarin de constituerende stemmen hun individualiteit verliezen (Atmosphères, voor orkest, 1961). Mede onder invloed van de ontwikkelingen op het gebied van de elektronische synthese verruimde Ligeti de mogelijkheden van de vocale en instrumentale muziek en ontwikkelde hij akoestisch voortgebrachte ruisklanken die in grafische partituren werden vastgelegd (Volumina, voor orgel, 1961–1962, bew. 1962–1964). Hij heeft zich daarnaast beziggehouden met een theater waarin muziek, spraak en beweging gelijkwaardige parameters vormen (Aventures, 1962; Nouvelles Aventures, 1962–1965).
Ligeti's latere ontwikkeling toont een steeds grotere stilistische diversiteit, waarbij reeds bestaande kaders niet geschuwd worden. Zo wijst zijn opera Le grand macabre (première 1978; n. M. de Ghelderode), over de theatrale experimenten uit de jaren zestig heen, terug naar de traditie. Hetzelfde geldt voor het trio voor hoorn, viool en piano (1983), dat niet alleen door de bezetting, maar ook door de ritmische complexiteit en het gebruik van typische doorwerkingstechnieken aansluit bij Brahms, overigens zonder diens werk letterlijk te citeren. Daarnaast worden ook folkloristische en populaire stijlen aangehaald (Hungarian rock, 1978). In geen van deze gevallen is er sprake van een nostalgisch terugblikken, noch van een moedwillig populariseren. Herkenbare elementen worden niet als zodanig geëvoceerd, maar fungeren slechts als compositorisch vertrekpunt.
Composities
- Induló - Mars (piano vierhandig) - 1942
- Polifón etüd - Polyphone Étude (piano vierhandig) - 1943
- Allegro (piano vierhandig) - 1943
- Capriccio nº 1 & nº 2 (piano) - 1947
- Inventie (piano) - 1948
- Három lakodalmi tánc - Drie bruiloftsdansen (piano vierhandig) - 1950
- Sonatine (piano vierhandig) - 1950
- Concert românesc (orkest) - 1951
- Musica ricercata (piano) - 1951–1953
- Métamorphoses nocturnes (Strijkkwartet nr. 1) - 1953
- 2 liederen: Nacht en Morgen (koor a cappella) - 1956
- Chromatische Phantasie (piano) - 1956
- Artikulation (elektronisch) - 1958
- Apparitions (orkest) - 1958–1959
- Atmospheres (orkest) - 1961
- Trois bagatelles (piano) - 1961
- Volumina (orgel) - 1961-62
- Poème symphonique (100 metronomen) - 1962
- Fragment (kamerorkest) - 1964
- Requiem (soli, koor en orkest) - 1963–1965
- Celloconcerto (1966)
- Lux Aeterna (16-stemmig koor a capella) - 1966
- Lontano (orkest) - 1967
- Etude nr. 1, ‘Harmonies’ (orgel) - 1967
- 10 Stücke (blaaskwintet) - 1968
- Strijkkwartet nr. 2 (1968)
- Continuum (klavecimbel) - 1968
- Ramifications (12-stemmig strijkorkest) - 1968–1969
- Etude nr. 2, Coulée (orgel) - 1969
- Kammerkonzert (13 instrumenten) - 1969, rev. 1970
- Melodieën (orkest) - 1971
- Dubbelconcerto voor fluit, hobo en orkest - 1972
- San Francisco polyphony (orkest) - 1974
- Monument, Selbstportät, Bewegung (2 piano's) - 1976
- Rondeau ( ‘ein-Mann-Theater’; 1976) trio voor viool, hoorn en piano - 1982
- Drei Phantasien nach F. Hölderlin (koor a cappella) - 1982
- Études pour piano, Premier livre - 1985
- Études pour piano, Deuxième livre - 1988–1994
- Pianoconcerto - 1986
- Nonsense Madrigals 1–6 (6 stemmen) - 1988–1993
- Vioolconcerto - 1990
- Mysteries of the macabre (trompet en ensemble) - 1992
- Altvioolsonate - 1994
- Hamburg Concerto voor solo hoorn en kamerorkest met 4 obligato natuurhoorns - 1998-99, rev. 2003
- Síppal, dobbal, nádihegedűvel: Weöres Sándor verseire (2000)
- Études pour piano, Troisième livre - 1995-2001
Publicaties
- 'Pierre Boulez',Die Reihe, IV (1958)
- 'Wandlungen der musikalischen Form', ibidem, VII (1960)
- 'Zustände, Ereignisse, Wandlungen', Melos (1967), blz. 165–169;
- Three aspects of New Music (1968; met Witold Lutosławski en I. Lidholm)
- 'Fragen und Antworten von mir selbst', Melos (1971), blz. 509–516;
- 'Musik und Technik', in: Batel, kleinen, qunter en Salbert; Computermusik (Laaber, 1987).
Prijzen
- Grawemeyer Award for Music Composition (Etudes for Piano) (1986)
- Balzan Prijs (1991)
- Rolf Schock-prijs voor Muziek (1995)
- Kyoto Award (2001)
- Polar Music Prize (2004)