Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Veteraanboom
Een veteraanboom is een zeer oude boom in verhouding tot exemplaren van dezelfde soort, die in de eind- of aftakelingsfase verkeert en een uitzonderlijke ecologische, esthetische of culturele waarde bezit.
Beschrijving
Om een boom de officieuze status van veteraanboom te verlenen, moet deze minimaal voldoen aan één van de volgende drie basisprincipes:
- de boom is oud in verhouding tot andere exemplaren van dezelfde soort
- de boom vertoont een hoge ecologische, esthetische of culturele waarde vanwege de hoge leeftijd
- de boom bevindt zich in de eind- of aftakelingsfase van zijn leven
Deze kenmerken worden weergegeven in het schema (klik op de afbeelding). Een Engels gezegde over het leven van een boom luidt: "Three hundred years of growing, three hundred years of living, three hundred years of dying". De Fredville Oak te Nonington (Kent, zie de eerste afbeelding) is een voorbeeld van een zomereik in de laatste fase.
Veteraanbomen variëren in leeftijd en omvang, afhankelijk van de soort en standplaats. Over het algemeen zijn ze zeer oud, vanaf circa honderd jaar tot, in uitzonderlijke gevallen, meer dan duizend jaar. Het komt voor dat bomen, zoals hoogstamvruchtbomen en bomen op stedelijke standplaatsen, kenmerken vertonen van veteraanbomen ondanks een lagere leeftijd. Ook bij regelmatig geknotte bomen, zoals wilgen, essen of populieren, kunnen op een leeftijd van enkele decennia al veteraankenmerken aanwezig zijn.
Veteraanbomen bezitten hoge natuur- en ecologische waarden. Vanwege de vele nog in de kroon aanwezige afgestorven (gestel)takken, grote en kleinere (droge of natte) holten en losse stam- en/of schorsgedeelten bieden ze plaats aan een diversiteit van organismen. Met name paddenstoelen en zwammen, waaronder tonderzwam, eikhaas, zwavelzwam, zadelzwam, honingzwam en biefstukzwam, zijn kenmerkend. Dit zijn de zichtbare vruchtlichamen van een groot aantal schimmels die gebruik maken van de veroudering en op hun beurt bijdragen aan het geleidelijke afstervingsproces van veteraanbomen. Voorts komen mossen, varens, plantensoorten en soms jonge boomvormers (vlier, lijsterbes, berk) voor in holten, spleten en stamscheuren. Deze 'stokoude' bomen bieden een habitat aan een scala van diersoorten, zowel gewervelden (vogels, zoogdieren) als ongewervelden (insecten), hoewel niet exclusief voorbehouden aan deze boomcategorie. Ook in jongere bomen kunnen bijvoorbeeld boommarter, rode eekhoorn, vleermuissoorten als de bosvleermuis en holenbroeders zoals specht, kerkuil en kauw aanwezig zijn. Wel bieden veteraanbomen voor deze dieren een uitgelezen foerageer-, broed- en verblijfplaats.
Veteraanbomen komen voor in dichte (oer)bossen, zoals het Poolse Bialowiezabos. In de menselijke omgeving worden ze aangetroffen op kerkhoven, begraafplaatsen, op landgoederen en kasteelplaatsen, als onderdeel van houtwallen of boomsingels langs oude (boeren)wegen, in erfbeplantingen of vrijstaand in het cultuurlandschap. Veteraanbomen zijn voorts aanwezig in steden en dorpen: opgenomen in lanen, vrijstaand op pleinen, in oude(re) stadsparken of beplantingen op voormalige stadswallen. Ten slotte ook, incidenteel, in (stads)tuinen van grachten- en herenhuizen, hoewel het in dergelijke gevallen eerder een monumentale boom (zie 'Veteraanbomen in Nederland') dan een veteraanboom betreft.
In een door mensen (intensief) gebruikte omgeving zullen juist de voor oude(re) bomen en veteraanbomen specifieke kenmerken gewoonlijk vroegtijdig door snoei en onderhoud verwijderd worden. Op grond van de omgevingsveiligheid, die gemeenten én particulieren in stand moeten houden, is dit een logische keuze. Wel bestaan er mogelijkheden om oude bomen op veilige wijze zo lang mogelijk te handhaven.
Veteraanbomen: mooi of lelijk?
Het esthetisch oordeel over veteraanbomen is subjectief. Waar de één de hoge ouderdom en het vervallen uiterlijk waardeert, kan een ander dit juist reden vinden om de boom zo snel mogelijk te verwijderen. Een veteraanboom zal nooit voldoen aan het standaardbeeld dat van bomen bestaat: een rechte, enige meters opgaande takvrije stam met erboven een gesloten boomkroon. Wat mooi is, is derhalve persoonlijk. Wel raken velen die een veteraanboom bezoeken onder de indruk van de leeftijd en de historie van een dergelijk oud levend wezen: "Hoeveel zou deze boom gezien hebben?" en "Als deze boom nu eens zou kunnen praten..." zijn vaak gehoorde opmerkingen. Over veteraanbomen mag een andere veteraan het laatste woord krijgen: "Je gaat het pas waarderen als je 't ziet" (Johan Cruijff).
Veteraanbomen in Nederland
In het relatief kleine, drukke en volle Nederland leiden de hoge dynamiek van- en druk op de openbare ruimte er met regelmaat toe dat vele (zeer) oude en dus potentiële veteraanbomen verdwijnen. Als voorbeeld kan het verdwijnen van de lindeboom op de Heuvel (Tilburg) worden aangehaald. Deze voormalige etagelinde (leeftijd enkele honderden jaren) diende in 1994 te wijken voor een parkeergarage. Bekende veteraanbomen worden ook behouden, zoals de drie grillige tamme kastanjes nabij het landgoed Gulden Bodem (park) te Arnhem of de 'Kroezeboom' op de Fleringer Es bij Tubbergen (Twente). De oudste en tevens dikste boom van Nederland is de veteraan Linde van Sambeek.
De eerste inspanningen rond veteraanbomen vonden in Nederland medio jaren '60 plaats, toen Jφrn Copijn (oprichter Copijn boomverzorging) de circa 600 jaar oude linde te Achterberg, Utrecht onderhanden nam. In feite markeert dit moment de start van het vakgebied boomverzorging in Nederland en, hoewel niet expliciet, ook het concretiseren van een meer algemene interesse in het behouden van oude bomen.
Nederland telt (naar schatting) enkele tientallen zeer oude bomen, hoofdzakelijk in de oostelijke provincies, die op grond van de eerder genoemde kenmerken als veteraan betiteld kunnen worden. In vrijwel alle gevallen zal een veteraanboom als 'monumentale boom' zijn opgenomen op de lijst van de landelijke Bomenstichting (gevestigd te Amsterdam). Deze lijst (zie Externe links) telt circa 15.000 objecten (stand: medio 2016) verspreid over Nederland. Heeft een gemeente een eigen 'Lijst monumentale en waardevolle bomen', dan kan een karakteristieke boom ook op deze lijst vermeld staan. Hoewel een boom dus dubbel (landelijk en plaatselijk) als monumentale boom kan zijn geregistreerd, bestaat officieel de apart te onderscheiden categorie 'veteraanboom' in Nederland niet.
De zorgplicht die Nederlandse gemeenten hebben voor het handhaven van een voldoende omgevingsveiligheid kan als één van de oorzaken van het verdwijnen van (oude) bomen worden genoemd. In een sterk door menselijke activiteiten gedomineerde omgeving als het Nederlandse (urbane) landschap gaan veteraan en veilig vrijwel nooit samen. Daarnaast spelen nieuwe inzichten en 'modes' in het beheer van de openbare ruimte mee, waardoor gemiddeld iedere 25 jaar zaken 'op de schop' gaan. Soms staan bomen daarbij in de weg (sic) en worden ze, samen met het straatmeubilair en de verouderde weginrichting, verwijderd zonder een grotere omvang te bereiken dan (nauwelijks) de volwassen fase. Vermeld moet worden dat niet iedere boomlocatie in dorpen en steden geschikt is om bomen een (zeer) hoge leeftijd te laten bereiken. Los van de vele langjarige eisen aan de groeiplaats dient ook altijd een zorgvuldige afweging tot handhaving te worden gemaakt. Een actueel voorbeeld is de problematiek rondom oude populieren. Sinds de aanplant in de Nederlandse wederopbouwfase, zijn deze inmiddels uitgegroeid tot omvangrijke en hoge bomen. Takbreuk, met name van de zware gesteltakken (risico op ernstig persoonlijk letsel of overlijden) treedt de laatste jaren zo vaak op dat het overgrote deel van deze bomen voor de veiligheid van mensen, (huis)dieren en bezittingen moet worden verwijderd.
De hoge stedelijke dynamiek staat over het algemeen haaks op de geleidelijke ontwikkeling die een lang bomenleven kenmerkt. Het is mogelijk maatregelen te treffen die een oude boom op veilige wijze in de omgeving (park, plein, plantsoen) opnemen, bijvoorbeeld het plaatsen van een ruim hekwerk rond de stam en het uitvoeren van regelmatige snoei door vakkundige boomverzorgers. Bij een gemeente dient daarvoor deskundig en gemotiveerd personeel aanwezig te zijn, de (politieke) wil te bestaan en voldoende (groen)budget beschikbaar te zijn.
Acceptatie van het kenmerkende beeld van veteraanbomen in de eindfase (zie het schema) zou het aantal veteraanbomen in Nederland kunnen doen toenemen. Voor gemeenten, met hun beperkte ruimte, vele bestemmingen én de zorgplicht, zal dit een groter bezwaar zijn dan voor natuurbeheerorganisaties zoals Natuurmonumenten of Staatsbosbeheer.
Ten slotte kan ook de planologische bescherming beter: een stip op de gemeentelijke bestemmingsplankaart kan worden vervangen door een cirkel ter grootte van de volwassen kroonprojectie (de bodem beneden de kroon van de boom). Zo wordt uiteindelijk de complete groeiplaats van de boom bestempeld als 'boomgebied' met een diameter die kan oplopen tot boven de 20 meter en niet de steeds met centimeters toenemende stamdiameter.
Veteraanbomen in Europa
Groot-Brittannië
In Groot-Brittannië komen veteraanbomen zeer frequent voor. Een conservatieve houding ten opzichte van landschap, een gehechtheid aan tradities in combinatie met het klimaat en geschikte bodemcondities zorgen voor een groot aantal veteran trees op uiteenlopende plaatsen. Boeken zoals Britain's Tree Story (National Trust, J. Hight) en Meetings with remarkable trees (Thomas Pakenham) beschrijven de variëteit in soorten en standplaatsen. De belangstelling voor deze bomen toont zich in de organisatie 'Ancient Tree Forum'. Inmiddels ruim 20 jaar pleit deze voor het behoud van Britse veteraanbomen. Een afgeleide hiervan vormt 'the Ancient Tree Hunt'. Onder deze vlag spannen vrijwilligers zich in om alle Engelse veteraanbomen in kaart te brengen en een nationale database van deze bomen actueel te houden. Een oude boom dient te voldoen aan een vastgestelde set parameters om in de database als veteraan geregistreerd te worden. Hoewel er reeds vele bomen bekend zijn, worden er nog altijd 'nieuwe' veteraanbomen ontdekt. Dit kan als tekenend worden beschouwd voor de hoge abundantie.
België
De in België aanwezige veteraanbomen staan niet systematisch geregistreerd. Veel van deze bomen zijn opgenomen in de database 'Beltrees' van de Belgische Dendrologische Vereniging. Bomen die als monument beschermd zijn, zijn opgenomen in de 'Databank beschermd erfgoed' van het Agentschap Onroerend Erf. Recent richt de opleidingsafdeling van het Agentschap voor Natuur en Bos 'Inverde' zich op veteraanbomen. Als marktleider bracht deze organisatie in 2014 het boek ‘Het beheer van veteraanbomen' uit. Het boek legt de nadruk op de waarde die oude bomen hebben vanuit historisch, maar vooral vanuit ecologisch oogpunt.
Een voorbeeld van Belgische veteraanbomen bevindt zich nabij de abdij van Tongerlo. De oprijlaan van deze instelling wordt sinds 1678 aan beide zijden geflankeerd door een laanbeplanting van Hollandse linden. In Noordwest Europa is het in de 21e eeuw de enig overgebleven lindenlaan van dit formaat. Men vermoedt dat deze bomen tot een onbeschreven lindenkloon behoren en dat de verwijderde Tilburgse (etage)linde op de Heuvel dezelfde genetische herkomst had.
Frankrijk
In Frankrijk zijn aansprekende voorbeelden van veteraanbomen te vinden. Opgenomen in bossen en natuurgebieden, maar eveneens in het cultuurlandschap rond Chateau's en in dorpen en steden. De oude taxusbomen van La Haye-de-Routot en de oude zomereik Chêne d'Allouville in Normandië zijn hiervan voorbeelden. De organisatie A.R.B.R.E.S. plaatst informatieborden bij Franse veteraanbomen.
Duitsland
Achter de Emsländischer Volksbank aan de Hauptstrasse in Heede (Nedersaksen) staat een zeer omvangrijke lindeboom. Een houten bord bij het begin van de Pinnincksallee vermeldt dat dit de "1000-järige Linde" is. Deze boom heeft een uitzonderlijk dikke en lage centrale hoofdstam, waarop een tiental opgaande uitlopers als in een krans gegroeid zijn. Er bestaan vermoedens dat de boom oorspronkelijk op de binnenplaats van een ringburcht heeft gestaan, na de sloop hiervan bleef de linde behouden. De boom is relatief bekend en kan vrij worden bezocht.
Zweden
De kampioen onder de veteraanbomen en oudste boom ter wereld staat in Zweden. Het betreft een fijnspar (Picea abies) van circa 9.500 jaar oud. De boom werd in 2004 ontdekt door wetenschappers van de universiteit van Umeå. Het is geen 'klassieke' veteraanboom: een blik op de plaats waar de boom staat toont een kleine naaldboom. Het bijzondere gedeelte bevindt zich onder de grond: de oorsprong van het wortelgestel dateert van kort na de laatste ijstijd. Bovendien blijkt dat de boom zichzelf kan klonen. Normaal wordt een fijnspar (het totaal van wortels en boom) maximaal 600 jaar oud. Deze fijnspar heeft de eigenschap uit het wortelgestel weer een nieuwe boom te laten groeien na het afsterven van de bovengrondse delen. Bij loofbomen is deze eigenschap algemeen, bij naaldbomen is dit zeldzaam, alleen de soorten Taxus en Sequoia sempervirens (Redwood) bezitten van nature deze eigenschap.
De fijnspar die nu zichtbaar is heeft de naam Old Tjikko gekregen, naar de hond van de man die de boom ontdekte. De boom is te vinden in de provincie Dalarna (midden-Zweden) in het Fulufjället National Park, op de helling van de berg Fulufjället.
Veteraanbomen wereldwijd
Australië
[tekst onder constructie]
Madagascar
[tekst onder constructie]
Mexico
[tekst onder constructie]
Verenigde Staten
[tekst onder constructie]
Literatuur
- Moens, Frank; Buist, G.; Goudzwaard, L.; Maes, B.; Meegeren, H. v.; Philippona, J., Bijzondere bomen in Nederland (uitverkocht)
- de Graaff, Gerrit, Monumentale bomen in Nederland (tweedehands verkrijgbaar)
- Pakenham, Thomas, Meetings with remarkable trees
- Pakenham, Thomas, Remarkable trees of the world
- Read, Helen; Cornelis, Johnny; Troch, Eva; Geerts, Paul; Joye, Tom, Het beheer van veteraanbomen