Susanna en de ouderlingen

Susanna and the Elders
door Artemisia Gentileschi, in 1610.
Olie op doek, 170 x 121 cm
Schloss Weissenstein, Pommersfelden

Het verhaal van Susanna (Hebreeuws: שׁוֹשַׁנָּה (uitspraak: Sjōsjanná), betekenis: „lelie”) is een hoofdpersoon in een toevoeging aan het bijbelboek Daniël die voorkomt in oude Griekse tekstversies, maar niet in de Hebreeuws/Aramese tekst.

Zie Toevoegingen aan Daniël

Naam

In de Oude Griekse vertaling is de titel van dit verhaal „Susanna” (Σουσάννα, Sousánna). Zo ook in de Syro-Hexapla. In de Codex Alexandrinus, die de vertaling van Theodotion bevat, is de titel ervan Ὅρασις αʹ, Hórasis alpha, (Visioen 1). In de Syrische Harclensis luidt de titel „Het boek van kleine [of: het kind?] Daniël.”

Verhaal

Volgens de Griekse Toevoegingen aan Daniël 2 woonde er in Babylon een rijke man met de naam Jojakim, die getrouwd was met de mooie en godvrezende Susanna. Er waren in zijn huis ook twee hoog aangeziene oudere mannen, rechters, die beiden verliefd werden op Susanna. De mannen lieten toe dat hun verlangen naar Susanna steeds groter werd. (Toevoegingen aan Daniël 2:9)

Heimelijk zaten ze de vrouw te begluren, toen zij in haar tuin een bad nam. Nadat zij haar de dienaressen wegstuurde, kwamen de mannen te voorschijn en probeerden haar tot gemeenschap te dwingen. Ze dreigden dat ze haar anders zouden beschuldigen van overspel met een jonge man. Maar Susanna bleef standvastig, weigerde in te gaan op hun voorstellen, en begon luid te roepen. Maar de oudere mannen riepen dat ze Susanna hadden betrapt op overspel met een jonge man.

De volgende dag werd een openlijke rechtszaak gehouden, waarin Susanna tot de dood werd veroordeeld. Volgens de wet in Deuteronomium 17:6 werd het getuigenis van twee getuigen voor waar aangenomen, maar in de rechtszaak voor Susanna waren de rechters zelf de enige ’getuigen’.

Door goddelijke leiding ingegeven, riep Daniël dat hij zich niet schuldig zou maken aan haar bloed. Hij liet daarop de beide rechters apart verhoren. Op de vraag onder welke boom zij Susanna en de jonge man hadden betrapt, gaven zij beiden een verschillend antwoord. Hierop begrepen alle aanwezigen dat de mannen gelogen hadden. Susanna werd vrijgelaten, en de beide oudere mannen werden wegens hun vals getuigenis ter dood gebracht. Daniëls reputatie steeg aanzienlijk wegens deze zaak.

Tekst

Taal

De woordspelingen in het Grieks, zoals tussen de benamingen van de bomen en de straf die de oudere mannen krijgen (vers 54-55 en vers 58-59), worden aangehaald als een bewijs dat de tekst geen vertaling is van een Hebreeuws of Aramees origineel, maar duiden op een Grieks origineel. De Anchor Bible gebruikt ook gelijkklinkende woordparen als „yew” – „hew” en „clove” – „cleave” om dit effect in het Engels na te bootsen. Sommigen werpen tegen dat een vindingrijke vertaler deze woordspelingen ook kan hebben toegevoegd, en dat deze niets zeggen over de originele vorm van de tekst.

Tekstversies

De Griekse tekst is ons in twee versies overgeleverd. De Oude Griekse vertaling (die men dikwijls de „Septuaginta” noemt) staat alleen in de Codex Chisianus. In Bijbeluitgaven waarin de deuterocanonieke boeken zijn opgenomen, wordt meestal de versie van Theodotion gebruikt (dit is de standaardversie in vele huidige „Septuaginta”-uitgaven.) Sextus Julius Africanus beschouwde het niet als een canoniek verhaal.

Plaats in de manuscripten

Het verhaal werd in de Griekse manuscripten aan het begin van het boek Daniël geplaatst. Hiëronymus (347-420) plaatste het aan het einde van Daniël in zijn Latijnse vertaling, de Vulgaat, met de bemerking dat het verhaal niet voorkomt in de Hebreeuwse tekst, en behandelde het als een niet-canonieke fabel. In een aantal Bijbeluitgaven met deuterocanonieke boeken staat het als hoofdstuk 13 bij het boek Daniël.

Betekenis

Mogelijk werd dit verhaal in verband gebracht met Daniël wegens de betekenis van zijn naam: „God is mijn rechter”.

In de rechtspraak

Het verhaal wordt gezien als belangrijk in de geschiedenis van de rechtspraak, omdat het beklemtoont hoe belangrijk het is dat de getuigen onafhankelijk van elkaar worden ondervraagd. Dit is ook vandaag nog een belangrijk principe.

In de kunst

In de beeldende kunst

In de beeldende kunst werd het thema van de kuise Susanna in het bad graag uitgewerkt. Wat hierbij ook een rol speelde, is dat men hier een Bijbels thema vond dat men als excuus kon laten gelden voor het uitbeelden van vrouwelijk naakt. Vanuit een heel ander standpunt schilderde Artemisia Gentileschi (1610) het thema: ze stelt de moeilijke situatie van Susanna voor, zonder romantische attributen.

• De scene van Susanna en de ouderlingen staat afgebeeld op een kristallen schaal van de Frankische koning Lotharius, uit ca. 850. British Museum, Londen.
• De Amerikaanse schilder Thomas Hart Benton (1889–1975) schilderde een moderne Susanna in 1938, nu in het M. H. de Young Memorial Museum in San Francisco. Hij schilderde bewust schaamhaar, anders dan in de klassieke kunst, en schilderde zichzelf als één van de voyeurs.
• Pablo Picasso, die het thema in het midden van de twintigste eeuw uitbeeldde, schilderde Susanna in de stijl zoals zijn andere minder abstracte naakten. De oudere mannen worden voorgesteld door schilderijen die achter haar aan de muur hangen. Dit schilderij uit 1955 maakt deel uit van de permanente tentoonstelling in het Museo Picasso Málaga.
• Meer kunstschilders die een tafereel met Susanna schilderden, waren onder anderen Pieter Paul Rubens (1607), Rembrandt van Rijn (1647) en Tintoretto (1555-1556).

In de muziek

Ook een aantal componisten kwamen op het motief terug.

• Georg Friedrich Händel gebruikte het thema in het oratorium Susanna (1748).
• Johann Sebastian Bach schreef een opera Susanna. Deze werd in 1721 uitgevoerd.
• De Amerikaanse opera Susannah door Carlisle Floyd (1953-154), die plaatsvindt in de Zuidelijke Verenigde Staten in de twintigste eeuw, is eveneens op dit verhaal gebaseerd, maar heeft niet zo’n „happy end”. In de plaats van de oudere rechters treedt hier een reizende predikant op, die Susanna verleidt.
• Die keusche Susanna was de meest succesvolle operette van de Duitse componist Max Winterfeld (onder het pseudoniem Jean Gilbert) (1910).
• Onder anderen Giovanni Battista Pergolesi en Franz Joseph Haydn verwerkten het thema in hun muziek.

In de literatuur

Ook in de literatuur was Susanna een geliefd motief.

• Ze werd voorgesteld in een rond 1331 ontstaan dichtwerk Daniel van een onbekende auteur.
• In 1577 was de première-opvoering van het stuk Susanna van Nicodemus Frischlin.
• Paul Rebhun wijdde een treurspel aan haar, met Ein Geistlich Spiel von der Gotfürchtigen und keuschen Frauen Susannen, dat in 1536 voor het eerst werd gedrukt.
• Van de Tsjechische lyricus Hugo Salus stamt een drama Susanna im Bade uit het jaar 1901.
• Susanna is het onderwerp van het gedicht Peter Quince at the Clavier door Wallace Stevens, dat op muziek werd gezet door de Amerikaanse componist Dominic Argento en de Canadees Gerald Berg.
• De Vlaamse schrijver Marnix Gijsen ontleende elementen uit het verhaal van Susanna in zijn eerste novelle Het boek van Joachim van Babylon, 1947.
• Meer voorbeelden van Susanna in de kunst, muziek en literatuur: Louis Goosen, Van Abraham tot Zacharia. Thema's uit het Oude Testament in religie, beeldende kunst, literatuur, muziek en theater p. 230-234.

Online Lezen

• Susanna 

Weblinks

  (en) Susanna, The History of, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: )

(de) Klaus Koenen, Susanna / Susanna-Erzählung(vertaal via: ). In: Michaela Bauks, Klaus Koenen (Uitg.): Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), Stuttgart 2006 ff., geraadpleegd op 3 december 2011.

  Vrije mediabestanden over Susanna and the Elders op Wikimedia Commons

 

artikel in bloei