Boek (document)

Een sculpture met boeken uit graniet vervaardigd.

Een boek in traditionele zin is een samengevoegde stapel papier met tekst en/of afbeeldingen. Daarnaast wordt met de term de betreffende informatie, of een soortgelijke verzameling informatie, aangeduid (een boek schrijven, een boek downloaden).

De UNESCO definieert een publicatie als boek wanneer deze meer dan 48 bladzijden bevat.

Etymologisch

Het woord boek is vermoedelijk afkomstig van het Germaanse woord voor beuk, boche. De omslagen van de eerste boeken werden namelijk gemaakt van een rechthoekig stuk (beuken)hout.

Oorsprong en ontwikkeling van het boek

Het Griekse woord biblia (boeken) is het meervoud van biblion dat oorspronkelijk ’papyrusje’ betekende, het materiaal waarop in de oudheid meestal werd geschreven, en later werd gebruikt als aanduiding van papier, geschrift, boek(rol). Voor de huidige boekvorm met pagina’s, de codex, werd uitgevonden, bestond geschreven informatieoverdracht al in de vorm van inbeiteling op steen, boekrollen van papyrus of perkament, kleitabletten, stukken bot, leren vellen en dergelijke. Korte notities die niet bewaard hoefden te blijven, werden meestal op potscherven geschreven. Dit kwam zo omdat in ieder huishouden schalen, bekers en voorraadvaten van keramiek gebruikt werden en er geregeld wat brak zodat er aan scherven geen gebrek was.

Romeinen

De Romeinen schreven hun notities op wastafeltjes. Zo’n wastafel bestond uit een plankje met een klein opstaand randje waarin bijenwas was aangebracht. Met een stift (een stylus) kraste men dan de boodschap in de was. Als de boodschap niet meer actueel was, streek men de was weer glad en kon het wastafeltje opnieuw gebruikt worden. Voor langere boodschappen gebruikte men meerdere wastafeltjes. Als die vervolgens met een (leren) scharniertje met elkaar verbonden werden, ontstond er een soort boekvorm (codex). Het boek zoals wij dat kennen is zodoende waarschijnlijk een Romeinse uitvinding.

Codex versus boekrol

Toen men de tekst in de plaats van op een lange rol op afzonderlijke vellen zette, die dan aaneengenaaid werden, ontstond de codex, min of meer in de huidige boekvorm.

Men zag al snel de meerdere voordelen van een codex ten opzichte van de gebruikelijke boekrol. De codex is handiger bij het opzoeken van informatie door te bladeren waarbij een boekrol meestal een heel stuk afgerold moet worden. Een codex kan veel meer informatie bevatten en is bovendien veel robuuster door de stevige boekband dan de scheurgevoelige boekrol. Vanaf het begin van de jaartelling verdrong de codex dan ook snel de boekrol.

Middeleeuwen (tussen ongeveer 400 en 1400 na Christus)

Om versleten boeken te vervangen of meer exemplaren te maken, werden de manuscripten met de hand en een aangescherpte rietpen of ganzenveer overgeschreven door zogenoemde kopiisten. In de periode van de Middeleeuwen vertrouwde men dit werk meestal toe aan monniken in kloosters. Daar had men bij de kloosterbibliotheek meestal een speciale schrijfruimte, het scriptorium. Daar konden de monniken er zo lang over doen als nodig was om een boek netjes over te schrijven; bovendien paste men vaak kalligrafie toe en allerlei versieringen en illustraties. Het woord ’monnikenwerk’ heeft daarom de betekenis gekregen van langdurig en nauwkeurig werk. Men gebruikte daarbij zwarte inkt; rode inkt wendde men aan voor de versieringen en de beginletters. Deze wereld komt door Umberto Eco beeldend beschreven tot leven in zijn roman De naam van de roos (1983) in het hoofdstuk Eerste Dag: na de noon waarin men het scriptorium bezoekt en kennis maakt met een groot aantal studiemannen, kopiisten en rubricatoren en tevens een blinde grijsaard die de Antichrist verwacht.

De kopiisten schreven nauwgezet maar door onkunde en vermoeidheid niet altijd vrij van fouten boeken over van de zogenoemde legger of het oorspronkelijke bestaande boek. Door de moeizame arbeid van het kopiëren ging gaandeweg het hele lichaam pijn doen. Je zag maar één hand bewegen, het hele lijf raakte uitgeput. Vergissingen ziet men na controle in golven door de teksten bewegen, op die momenten dat de aandacht van de kopiist na urenlange aandacht verslapt. Zo maakte een kopiist van Godfried van Bouillon de onbekende figuur Godefridus van Beliren. Een andere kopiist schreef ooit over Maria, de moeder van Jezus, in plaats van een rose boven alle bloemen nogal verstrooid: haese boven alle bomen.

Een van de bekendste handschriften uit deze periode is het Brugse Gruuthuse-handschrift van rond 1400 dat oogt als een lijvig boekwerk.

Buidelboek

Ook boekbuidel. In de middeleeuwen een gebedenboek, manuscript, of gedrukt, waarbij aan de onderzijde van de band een buidel of zak was verbonden, die, als het boek niet gebruikt werd naar boven werd opgetrokken en met een koord dichtgeregen, zodat het tegen beschadigingen beschermd was. Een dergelijk werk werd ook wel integumenten genaamd.

Uitvinding boekdrukkunst

De uitvinding van het drukken met losse letters op papier maakte vanaf halverwege de 15e eeuw de ontwikkeling van de mechanische boekdrukkunst mogelijk. Mogelijk bestond die kunst in het Verre Oosten, Midden-Amerika en het Midden-Oosten al eerder en is die als het ware steeds opnieuw uitgevonden. In 1442 werd het allereerste met losse letters gedrukte boek uitgegeven. Het eerste boekwerk dat in oplage gedrukt werd was de Gutenbergbijbel. Daarna kwam de massaproductie van boeken snel op gang. Het drukken met losse letters werd later vervangen door allerlei andere en snellere druktechnieken zoals de rotatiedruk waarbij de drukplaat cilindervormig is. Deze drukcilinder wordt om een rol bevestigd en in een drukmachine geplaatst waar via verschillende andere rollen een rol papier door wordt gevoerd. Hierdoor kan in een continu proces zeer snel gedrukt worden.

Door de boekdrukkunst verdwijnt geleidelijk het handschrift uit de literatuur als opslagvorm. Het overleeft nog als hulpmiddel voor acteurs, kladboek voor schrijvers en kopij voor drukkers.

Tweede helft 19e eeuw en 20e eeuw

In de 19e & 20e eeuw kwamen steeds meer middelen ter beschikking voor de uitgave van het geschreven woord in boekvorm door de uitvinding van achtereenvolgens de schrijfmachine, de stencilmachine, de kopieermachine en de pc met printer.

Soorten boeken

Boeken kunnen worden ingedeeld naar vorm en naar inhoud. Uiteraard bepaalt bij een papieren uitgave de grootte van de inhoud (samen met de grootte van de letters, de hoeveelheid wit en de dikte van het papier) ook de omvang. De omvang is klein vergeleken met de grootte van de inhoud bij bijvoorbeeld een kleine Bijbel (door een klein lettertype en dun papier) en groot bij boeken voor kleine kinderen en slechtzienden (grote letters, soms ook dikker papier).

Vorm

Papieren boek

Een boek is opgebouwd uit de binnenkant, bestaande uit katernen en een buitenkant: de kaft, boekband, of in het Engels de cover.

Katernen bestaan uit een of meerdere malen gevouwen vellen bedrukt papier (enkel- of dubbelzijdig planovel) die in een bepaalde volgorde in elkaar worden geschoven (volgens het zogenoemde inslagschema) of op elkaar worden gelegd. De manier van vouwen en het samenstellen van de katernen bepalen beiden de toe te passen nummering van de te onderscheiden bladzijden op het katern. Na het op maat snijden worden de katernen samengesteld tot het boekblok: bijvoorbeeld aan elkaar genaaid (gebrocheerd) en/of gelijmd (gelumbeckt) in de boekband met of zonder schutbladen. Bij genaaide katernen dienen de schutbladen om de boekband aan het boekblok te verlijmen. Gelijmde boeken (bijvoorbeeld stripalbums) kennen geen schutbladen omdat hun functie niet nodig is. Het boekblok is de kern van het boek.

De boekband bestaat, geheel of gedeeltelijk, uit een voorplat, een achterplat en een rug. Omdat boekblok en boekband separaat worden vervaardigd, kunnen bij meerdere, verschillende oplages foutieve samenbindingen optreden: oude boekblokken in nieuwe, gewijzigde boekbanden en omgekeerd. Sommige boeken hebben een wikkel, wat een manier kan zijn om de aandacht te trekken. Naast rug, voor- en achterplat heeft deze ook nog een voor- en achterflap.

Brochure

Een brochure is een publicatie van geringe omvang. Een brochure bestaat uit meerdere vellen gevouwen papier, die in de rug bijeengehouden worden door b.v. nietjes. Het aantal pagina’s is altijd een veelvoud van vier.

Pocketboek

Goedkoper, maar minder duurzaam dan een genaaid of gebonden boek is het pocketboek, kortweg de pocket. De rug van een pocket is gelijmd; de kaft is een papieren omslag met een plastic laagje en de bladzijden zijn meestal van een mindere papierkwaliteit. De voorlopers van de pocketboeken ontstonden tijdens de oorlog, toen men wegens papierschaarste kleinere boekjes op goedkoop papier drukkte.

E-boek

Een variant op het boek is het e-boek, dat gedownload kan worden of op cd-rom staat. Het is te gebruiken door vanaf scherm te lezen of uit te printen. Ook zijn inmiddels speciale e-book readers ontwikkeld, speciale apparatuur waarmee e-books gelezen kunnen worden, vaak met een speciaal soort scherm, zg. elektronisch papier (e-paper). E-books kunnen ook gelezen worden op handhelds als Palm, Pocket PC en smartphones. Verwacht wordt dat in eerste instantie de educatieve en wetenschappelijke uitgevers meer en meer in het ebook formaat zullen publiceren en dat later de algemene uitgevers zullen volgen.

Inhoud

Boeken kunnen globaal worden ingedeeld in de volgende categorieën:

fictie: de lezer laat zich amuseren, vormen of verrijken door de fantasie van de auteur
non-fictie of informatief boek: het doel is om informatie van de auteur over te dragen aan de lezers.

Er zijn het literaire boek, het (ouderwetse) prentenboek en het fotoboek. Elk boek wordt in een bepaalde categorie ingedeeld, zoals sciencefiction, roman, poëzie of detective, en voorzien van een Internationaal Standaard Boeknummer (ISBN), een universeel administratienummer. Ook worden de schrijver(s), de uitgever, de eventuele vertaler en oorspronkelijke titel, de verschillende drukken en andere bijzonderheden over het boek vermeld, meestal voorin. Soms heeft een boek een proloog (voorwoord) nodig en/of een (inleiding). Sommige boeken hebben een epiloog (nawoord).

Een boek bevat een voorwerk, een hoofdgedeelte en een nawerk. Het voorwerk bevat vaak een Franse- en titelpagina (Frans is een verbastering van 'voordehandse'), een copyrightpagina (de verso-zijde van de titelpagina), een voorwoord en een inhoudsopgave. Het hoofdgedeelte bevat de hoofdstukken, meestal vele pagina’s inhoud en soms illustraties en/of foto’s. Het nagedeelte bevat het colofon. Het uiterlijk wordt verder bepaald door de gebruikte drukletters, de bladspiegel, de tekstindeling, de papiersoort, het formaat en de vorm van het boek.

Leerboeken

Een leerboek of studieboek is een boek waar men iets uit kan leren. Vaak gebruikt in lesmethoden op een basisschool of voortgezet onderwijs of universiteit. Educatieve uitgeverijen produceren leerboeken. Ook een informatief boek is een soort leerboek.

Productie, distributie en verkoop

De hedendaagse auteur schrijft een boek meestal met een tekstverwerker, waarna een elektronisch „manuscript” (hier dus niet in de letterlijke zin van handgeschreven versie) wordt gestuurd naar de uitgever. Een papieren boek wordt gedrukt door een drukker en gebonden door een boekbinder. Een distributeur verzorgt meestal de logistiek van de verspreiding naar boekhandels en andere verkooppunten; daarnaast zijn er systemen voor distributie van e-boeken. Bij distributie en verkoop zijn boekdata van belang om het individuele boek vindbaar te maken te midden van de miljoenen leverbare boektitels.

Bij het produceren van boeken zijn behalve auteur, uitgever en drukker onder meer grafische vormgevers, illustratoren, boekbandontwerpers, fotografen, redacteuren en correctoren betrokken, al naargelang de uitgave vereist.

Een zeer bekende ’markt' voor nieuwe boeken, waar uitgevers uit de hele wereld elkaars uitgaven kunnen bekijken en titels ter vertaling kunnen kopen is de jaarlijkse Frankfurter Buchmesse.

Delen van boekoplagen die niet of niet snel genoeg verkocht zijn, gaan veelal in de wederverkoop. Er zijn boekenmarkten en boekenwinkels speciaal voor tweedehandsboeken of de ramsjmarkt; de grootste en bekendste daarvan is De Slegte.

Bij literaire uitgaven is vooral de eerste druk van een boek van belang bij de latere antiquarische verkoop. Vooral de geschriften van bekende schrijvers kunnen dan aanzienlijk meer gaan opbrengen.

Wetenswaardig

Begin oktober 2010 presenteerde een Australische uitgever op de Frankfurter Buchmesse het fysiek grootste tot nu toe gedrukte boek. Het gaat om een atlas en meet 1,8 bij 2,75&bsp;m en kost € 72 000,–. Je hebt je beide handen nodig om door het boek te bladeren.

Er zijn in Nederland sinds 1970 meer dan 1 miljoen titels uitgegeven, en per dag komen er ca. 60 titels bij.^[1]

Spreekwoorden en gezegdes

Hij is een open boek: zijn innerlijk is duidelijk te lezen
Een boekje opendoen over iets of iemand: verborgen informatie naar buiten brengen over een persoon of situatie
Met het Boek der boeken bedoelt men de Bijbel

Diversen

Het Boek is de titel van een Nederlandse en internationale (The Book) bijbelvertaling.
Metafoor: „Mijn vrouw, dat is een mooi boek, maar ik heb het al uit.” (cabaretier Wim Sonneveld)

Literatuur

Krimpen, Huub van, Boek, over het maken van boeken, Veenendaal, Gaade Uitgevers, 1986, 552 p., (ISBN 90-6017-521-2 geb.)
Lernout, Geert, Een beknopte geschiedenis van het boek, Antwerpen, Meulenhoff/Manteau, 2004, 352 p., (ISBN 90-5990-004-9).
Alberto Manguel Een geschiedenis van het lezen, Amsterdam, Ambo/Anthos, 1999, 416 p.,ISBN 90-263-1565-1 (vertaling van A History of Reading, 1996).
Herman Pleij, Het gevleugelde woord. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1400-1560, 2007, Bert Bakker, ISBN 978-90-351-3090-6.
Lommen, Mathieu, Het boek van het gedrukte boek, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2012, 480 p., ISBN 9789081489232 geb.

Zie ook

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties

º Cijfers van BoekLezers.nl, het Nederlandse sociale netwerk voor boeken BoekLezers.nl

{{Verwijzingen|titel=JA|1= Vrije mediabestanden over Books op Wikimedia Commons

	Zoek boek op Wiktionary.

[1] º Cijfers van BoekLezers.nl, het Nederlandse sociale netwerk voor boeken BoekLezers.nl

[1]