Zwarte Piet (knecht)

Kleurpiet tijdens Het Feest van Sinterklaas.

Zwarte Piet is de knecht van Sinterklaas. Zwarte Piet is te herkennen aan het feit dat hij zwart of bruin geschminkt is en aan zijn bont gekleurde, vroeg zeventiende eeuws aandoende kleding.

Kenmerken van Zwarte Piet

Tijdens het Sinterklaasfeest in december helpt Zwarte Piet met het uitdelen van cadeautjes aan kinderen. Hij wordt vaak beschreven als degene die door schoorstenen klimt, wat verklaart waarom hij zwart zou zijn van het roet. Het strooien van pepernoten en het uitdelen van snoepgoed zijn belangrijke taken. Daarnaast assisteert hij Sinterklaas door zijn boek of staf vast te houden.

Sommige kinderen zijn bang voor Zwarte Piet. Dit kan aan zijn uiterlijk liggen, of aan dreigingen van ouders dat Zwarte Piet stoute kinderen mee zal nemen naar Spanje.

Geschiedenis

De oorsprong van Zwarte Piet zoals men die nu in de Lage Landen kent, dateert vermoedelijk uit de 19e eeuw, toen het personage door Jan Schenkman werd beschreven in zijn boek Sint Nikolaas en zijn knecht. Voor die tijd werd Sinterklaas soms vergezeld door een figuur die een duivelachtige verschijning had. In veel Europese culturen, waaronder Oostenrijk en Duitsland, werd deze begeleider vaak afgebeeld als een angstaanjagende figuur, zoals Krampus of Percht, die boze kinderen strafte.

Mogelijke herkomst van het personage

Er zijn verschillende theorieën over de oorsprong van Zwarte Piet. Volgens sommige theorieën was Zwarte Piet oorspronkelijk blank en stond hij bekend als Jan de Knecht. Andere theorieën suggereren dat Piet ooit een schoorsteenveger was of dat het verhaal is gebaseerd op Sinterklaas’ bevrijding van een jong slaafje genaamd Petrus, die uit dankbaarheid bij hem bleef.

In de vroege versies van het verhaal evolueerde de knecht naar een ’Moor’, waarschijnlijk als gevolg van de associatie van Sinterklaas met Spanje. Een alternatieve interpretatie is dat Piet voortkomt uit de angst voor Moren en Ottomaanse piraten die kinderen uit kustgebieden ontvoerden. Daadwerkelijk werden ook veel kinderen ontvoerd van kustplaatsen en eilanden. Zwarte Piet is dan geen knecht, maar staat verder af van Sinterklaas. Wie zoet is krijgt lekkers, maar wie niet oppast wordt door de Moren meegenomen. Het past in de traditie van goed en kwaad, en de gewoonte van Sinterklaas om met een boot te komen.

Tot ver in de tweede helft van de 20e eeuw was Piet, in lijn met ingesleten koloniale tradities, een niet zo slimme helper die zich van een brabbeltaaltje bediende. Toen immigratie vanuit de voormalige koloniën ervoor zorgde dat Europeanen beter vertrouwd raakten met Afrikanen, ontwikkelde Piet zich tot een respectabele assistent van de vaak verstrooide Sinterklaas.

Een andere verandering die Zwarte Piet doormaakte was dat hij door de jaren heen steeds minder als kinderschrik ging fungeren. In de 19e eeuw werd van Zwarte Piet vaak verteld dat hij voor Sinterklaas keek wat de kinderen deden (Alles ziet die slimme Piet, zich vergissen kan hij niet). Was je stout, dan liep je het risico dat je in de zak werd meegenomen naar Spanje, alwaar je je voor de Sint moest uitsloven.

In Duitsland heeft Sinterklaas ook maar één knecht. Hij heet daar Knecht Ruprecht en is van oorsprong blank. Frankrijk kent ook maar één blanke knecht van Sinterklaas, genaamd Le Père Fouettard.

Krampus

Een duivel als knecht van Sinterklaas is nog duidelijk te zien in de Oostenrijkse Sinterklaastradities. Hier wordt Sinterklaas begeleid door een Krampus of een Percht die behoorlijk angstaanjagende duivelse uiterlijkheden hebben en luidruchtig door de straten slepen met kettingen.

Germaanse traditie

Een andere mogelijkheid van de herkomst van Zwarte Piet ligt in de Germaanse god Wodan. Wodan reed op zijn witte schimmel, Sleipnir, door de lucht en was aanvoerder van de Wilde Jacht. Hij werd altijd vergezeld van de twee zwarte raven; Huginn en Muninn. De raven luisterden, net als Zwarte Piet, aan de schoorsteen om Wodan over de goede en de slechte daden van de stervelingen te vertellen.

Vergelijk ook de berserker, het lichaam was geheel zwart geverfd en men droeg dierenhuiden. De berserker heeft de eigenschap van Odin om in een vogel, vis of wild dier te veranderen en te vliegen.

Ook de knechten van Sinterklaas in andere landen zijn vaak als duivel afgebeeld (soms met hoorns van dieren (bokken)), bijvoorbeeld de Krampus, dit komt overeen met de onderdrukking van de voorchristelijke godheden. De eens almachtige godheid werd als knechtje of slaaf van de Sint beschouwd, een manier om de heidense bevolking te kerstenen.

De Scandinavische kerstbok (Julbocken) (de naam verwijst naar het Yule of joelfeest) lijkt in uiterlijk veel op de Krampus, de Finse kerstman Joulupukki stamt van de Julbocken af. De Jólasveinar geven, net als Zwarte Piet, geschenken tijdens de periode rondom Yule. Ook bijvoorbeeld Cernunnos, de gehoornde, droeg een gewei.

Vergelijk Zwarte Piet ook met de bontgeklede Franse harlekijn (naar Hellequin), vaak met zwart (half)masker, die ook wel als aanvoerder van de Wilde Jacht wordt aangevoerd.

Vele Zwarte Pieten

Tot de Tweede Wereldoorlog had Sinterklaas slechts één of enkele helpers. Bij de intocht van Sinterklaas in 1941 bijvoorbeeld had Sinterklaas twee zwarte en enkele blanke pieten bij zich. Na de bevrijding door de Canadezen hielpen deze soldaten met het organiseren van het eerste naoorlogse Sinterklaasfeest. Niet gehinderd door kennis over de traditie, bedachten zij dat als enkele Zwarte Pieten leuk zijn, een heleboel Zwarte Pieten nóg leuker zijn. Sindsdien wordt Sinterklaas vergezeld door vele pieten, tegenwoordig vaak met ieder een eigen taak.

Zwarte Piet in televisieseries

Op Jetix (voorheen Fox Kids) draait de serie De Club van Sinterklaas. Vanaf 2009 is de Club van Sinterklaas te volgen op RTL 4. Wegwijspiet en Hoofdpiet hebben ook in deze serie gespeeld. Hoofdpiet was al vrij snel weg, wel is hij is nog altijd te zien bij het Sinterklaasjournaal en bij de jaarlijkse intocht. Wegwijspiet bleef. In 2005 is hij echter met pensioen gegaan. Door deze serie zijn er moderne Sinterklaasliedjes ontstaan. In 2005 scoorde Coole Piet een nummer 1-hit in Single Top 100 met het liedje De Streken van Tante Toets. In 2006 herhaalde hij dit met Paniek in de Confettifabriek. Zijn laatste hit heet De speelgoeddief en dateert van 2007.

Vooral door de invloed van de televisie heeft zich binnen het Zwartepietendom in de loop der jaren verregaande specialisatie voorgedaan. Anno 2004 heeft elke Piet een eigen taak in de logistiek. Zo zijn er o.a. zeer algemene Inkooppieten, Inpakpieten, Magazijnpieten en Transportpieten. Daarnaast kent men ook bijvoorbeeld de Hoofdpiet, de Huispiet en de Paardenpiet. Een andere bij de jeugd zeer bekende Piet is Coole Piet. Deze zingende Piet scoorde zowel in 2005 als in 2006 een nummer 1-hit in de Single Top 100. De alom bekende Wegwijspiet is in 2005 na 24 jaar trouwe dienst met pensioen gegaan.

Omstreden

Dat Zwarte Piet in de loop der jaren minder dom is geworden, wil niet zeggen dat de Zwarte-Piettraditie onomstreden is. Sommigen nemen nog steeds aanstoot aan het vermeend racistische karakter van de traditie. De traditie van de Zwarte Piet wordt mede hierom door sommigen bekritiseerd. De Zwarte Piet wordt in deze kringen wel gezien als een symbool van de onderdrukking van de Derde Wereld, door het westerse imperialisme.

Pleidooien om Piet om te vormen tot een vrolijke clown met een niet nader omschreven achtergrond zijn echter nooit in brede kring aangeslagen. Voor de meeste mensen is Zwarte Piet een vrolijke kindervriend die zwart is van het roet in de schoorstenen. Echter, de schoorsteen verklaart niet hoe Piet aan stereotypen zoals rode lippenstift, gouden oorringen en kroeshaar is gekomen.

Sinds 2012 kwamen er in Nederlands jaarlijks controverses op rond Zwarte Piet. De voorstelling van een zwart geschminkte man die de knecht is van Sinterklaas, wordt bestempeld als een racistische portrettering. In sommige steden werd de Zwarte Piet afgeschaft. Zwarte Piet heeft ook voorstanders, die deze traditie willen behouden. De discussies tussen de voor- en tegenstanders laaiend wel eens hoog op.

Plaatselijke gebruiken

In Sint-Niklaas (België) bestaat een cultus rondom Nicolaas van Myra (Sinterklaas). Symbool voor de stad zijn twee stadsreuzen. De Sinterklaasreus weegt wel 100 kilo en is zo'n 5 meter hoog. Zwarte Piet is kleiner.

Andere betekenissen

Zwartepieten is ook een kaartspel, en de naam van de schoppen boer in dat spel. Wie aan het einde van het spel met deze kaart blijft zitten, verliest – vandaar de uitdrukking iemand de zwartepiet toespelen, wat betekent: 'iemand als schuldige of als zondebok proberen aan te wijzen'.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• Meertens Instituut, 30 november 2018, Vragen over Zwarte Piet
• Meertens Instituut, artikelen met vermelding van ’Zwarte Piet’
• Sint & Pietengilde, Wie is Zwarte Piet gedetailleerde website, verdedigt het standpunt dat Zwarte Piet geen racistische voorstelling is.
• Zwarte Piet is Racisme. Campagne met een Facebookpagina en website

  Vrije mediabestanden over Zwarte Piet op Wikimedia Commons

Sinterklaasfeest

---