Epifanius van Salamis

Epifanius van Salamis (Grieks: Ἐπιφάνειος Κύπρου) was bisschop van Salamis op Cyprus, heresioloog en kerkvader uit de vierde eeuw. Hij werd ca. 310-315 geboren in Besanduk bij Eleutheropolis (Hebreeuws: בית גוברין, Beth Guvrin) en overleed op een zeereis op 12 april 403.

Leven

Epifanius werd geboren als zoon van joodse ouders en bekeerde zich tijdens zijn jeugd tot het christendom. Hij bracht enige tijd door bij monniken in Egypte en kwam er in contact met volgelingen van de gnosticus Valentinus. Na enkele jaren kwam hij terug naar Palestina en stichtte in 335 in de omgeving van Eleutheropolis zelf een klooster. Na zijn wijding tot presbyter door de bisschop van Eleutheropolis leidde hij deze kloostergemeenschap gedurende meer dan 30 jaar.

Bisschop

In 367 werd Epifanius verkozen tot bisschop van Constantia, een grote stad op Cyprus, die kort voorheen Salamis heette, en bleef de rest van zijn leven in deze functie. Hij bevorderde er ook het kloosterwezen. Hij ontwikkelde zich tot een vruchtbaar en erudiet schrijver in zijn strijd tegen uiteenlopende ketterijen.

Zijn ijver voor het kloosterleven, kerkelijke scholing en voor de rechtlijnigheid van het geloof gaven hem een buitengewoon gezag, waardoor men bij tal van gelegenheden zijn advies zocht, en hij in belangrijke kerkzaken ingreep.

Hij richtte zich voornamelijk tegen Origenes, die hij beschouwde als de werkelijke grondlegger van allerlei heresieën, en in het bijzonder van het arianisme. Hij bestreed hem in „alle talen van de wereld”. Hij was namelijk het Hebreeuws, Syrisch, Grieks en Latijn machtig. Hij kon Hiëronymus overtuigen van zijn standpunt, die daarop openlijk afstand nam van de ideeën van Origenes, wiens werk hij voorheen vertaald had, en brak met Rufinus van Aquilea en Johannes van Jeruzalem.

Epifanius nam deel aan de Synode van Antiochië in 376 om het apollinarisme te onderzoeken en in te grijpen in het schisma dat de kerk bedreigde. Hij besliste ten voordele van bisschop Paulinus van Antiochië, die de steun had van Rome, en tegen Meletius, die gesteund werd door het bisdom van het oosten. Hij nam ook deel aan de Synode van Rome in 382. In het jaar 394 reisde hij naar Jeruzalem en predikte in de H. Grafkerk tegen de aanhangers van Origenes.

In de winter van 402 liet Theophilos van Alexandria Epifanius naar Constantinopel reizen, omdat Johannes Chrysostomos, de bisschop van Constantinopel, aanhangers van Origenes toevlucht gaf. Epifanius zou er het vermeende ’origenisme’ van Johannes Chrysostomos moeten bestrijden. Hij bleef in deze discussie zonder succes: hij moest toegeven dat hij de scholen en de boeken van de ’origenisten’ niet kende en dat zijn mening gebaseerd was op ’horen zeggen’.

Het volgende jaar overleed Epifanius tijdens de terugreis van Constantinopel naar Cyprus op zee.

Volgens een aantal historici werden de zienswijzen van Origenes in 553 op het tweede concilie van Constantinopel tot ’ketterijen’ verklaard. Niet alle historici zijn het hiermee eens, maar indien het zo was, dan was dit mede een gevolg van Epifanius’ aanval op Origenes.

Verering

In de Katholieke Kerk wordt zijn feestdag gevierd op 12 mei.

Werken

• Zijn vroegste bekende geschrift is Ancoratus („de vast verankerde”) uit het jaar 374, een polemiek tegen Origenes en het arianisme.
• Zijn belangrijkste werk is het rond 374-377 geschreven Panarion, Πανάριον, („Huisapotheek”), ook bekend als Adversus haereses. Dit werk, dat wordt gepresenteerd als een tegengif tegen de slangenbeten van de ketterijen, bevat een index van 80 als ketters beschouwde leren. Ondanks Epifanius’ gebreken bevat het Panarion veel gegevens die nergens anders kunnen worden gevonden. Epifanius gebruikte zeldzame documenten van de door hem beschreven religieuze groeperingen of noteerde zijn persoonlijke observaties. Voor de eerste drie eeuwen van het christelijke tijdperk was hij afhankelijk van geschreven bronnen. Sommige daarvan zijn bewaard gebleven, zoals het werk van Irenaeus van Antiochië, Contra haereses. Een aantal andere bronnen die hij gebruikte, zijn verloren gegaan. Hij maakte bijvoorbeeld gebruik van de „Syntagma” van Hippolytus.
• Anacephalaeosis, een beknoptere uitgave (epitome) van het werk Panarion,
• In 382 schreef hij in Constantinopel een boek over Bijbelse maten en gewichten (Grieks: περì Μέτρων καì Σταθμῶν, Latijn: De ponderibus et mensuris liber).
• Twee brieven, namelijk een aan bisschop Johannes van Jeruzalem, door Hiëronymus in het Latijn vertaald; de tweede brief aan Hiëronymus zelf. De inhoud van de brieven is bewaard gebleven in de werken van Hiëronymus.
• Heel wat werken van Epifanius zijn verloren gegaan.

Hedendaagse uitgaven van het werk Panarion („Huisapotheek”):

• (en) The Panarion of Epiphanius of Salamis. Bk. I. (Sects 1-46) (Volume XXXV van Nag Hammadi Studies). Vertaald door Frank Williams. Ed. E. J. Brill, Leiden 1987, ISBN 90-04-07926-2.
• (en) The Panarion of Epiphanius of Salamis. Bks. II and III (Sects 47-80, De Fide). Vertaald door Frank Williams. Ed. E. J. Brill, Leiden 1994, ISBN 90-04-09898-4.
• (de) Epiphanius: Ancoratus und Panárion. Deel 1 en 2, uitgegeven door Karl Holl. Hinrichs, Leipzig 1915/22; Deel 3, uitgegeven door Hans Lietzmann. Hinrichs, Leipzig 1933.

Weblinks

(de) Friedrich Wilhelm Bautz: Epifanius van Salamis. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL),  (verkorte actuele versie),  (gearchiveerde versie^(?)(vertaal via: ))

  (en) Epiphanius of Salamis, in: Catholic Encyclopedia, New York, Robert Appleton Company, 1907-1912. (vertaal via: )

  (en) Epiphanius, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: )

• (la) Epiphanius Salaminis Episcopus Excerpta uit Migne’s Patrologia graeca
• Smith, Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, deel 2, p. 41-42

Verwijzingen