Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Ex-Jehovah's Getuigen: verschil tussen versies
(ergens een edit mis gegaan?) |
|||
| Regel 39: | Regel 39: | ||
=== Latere afsplitsingen === | === Latere afsplitsingen === | ||
In [[1928]] verliet [[Norman Woodworth]]<ref>{{en}}[http://www.heraldmag.org/olb/ Site van de "Bible Students' Library"]</ref> het Wachttorengenootschap om een radioprogramma te maken getiteld ''Frank and Earnest''; hij werd hierbij geholpen door de gemeente van de ''Bible Students'' uit Brooklyn. Dit leidde uiteindelijk tot het vestigen van de ''[[Dawn Bible Students Association]]'' met als doel het drukken en verspreiden van de serie [[ | In [[1928]] verliet [[Norman Woodworth]]<ref>{{en}}[http://www.heraldmag.org/olb/ Site van de "Bible Students' Library"]</ref> het Wachttorengenootschap om een radioprogramma te maken getiteld ''Frank and Earnest''; hij werd hierbij geholpen door de gemeente van de ''Bible Students'' uit Brooklyn. Dit leidde uiteindelijk tot het vestigen van de ''[[Dawn Bible Students Association]]'' met als doel het drukken en verspreiden van de serie [[Schriftstudiën]] waarmee het Wachttorengenootschap officieel in 1927 was gestopt. | ||
Eveneens in 1928 onttrok de ''Italian Bible Students Association'' in Hartford, Connecticut, onder leiding van Gaetano Boccaccio, hun steun aan het Wachttorengenootschap en veranderde hun naam in de ''Millennial Bible Students Church'', daarna in ''Christian Millennial Fellowship, Inc.''. In 1940 begon Boccaccio met het uitgeven van het tijdschrift ''[[New Creation]]'' en bleef dit doen tot aan zijn dood in de vroege jaren 1990. Het tijdschrift wordt nog altijd uitgegeven door de ''[[Christian Millennial Fellowship]]'', geleid door Elmer Weeks in New Jersey. | Eveneens in 1928 onttrok de ''Italian Bible Students Association'' in Hartford, Connecticut, onder leiding van Gaetano Boccaccio, hun steun aan het Wachttorengenootschap en veranderde hun naam in de ''Millennial Bible Students Church'', daarna in ''Christian Millennial Fellowship, Inc.''. In 1940 begon Boccaccio met het uitgeven van het tijdschrift ''[[New Creation]]'' en bleef dit doen tot aan zijn dood in de vroege jaren 1990. Het tijdschrift wordt nog altijd uitgegeven door de ''[[Christian Millennial Fellowship]]'', geleid door Elmer Weeks in New Jersey. | ||
Versie van 16 mrt 2012 08:19
Ex-Jehovah's Getuigen zijn personen die vroeger Jehovah's Getuigen waren en die uit de gemeenschap van Jehovah's Getuigen uitgesloten werden of er vrijwillig zijn uitgestapt. Deze laatsten worden teruggetrokken genoemd; als zij hun terugtreden formeel kenbaar hebben gemaakt, zijn dezelfde regels van toepassing als op uitgeslotenen.
Iemand wordt uitgesloten wanneer hij opzettelijk een ernstige overtreding van regels van de Jehovah's Getuigen begaat (bijvoorbeeld seks buiten het huwelijk, homoseksueel gedrag, roken, gokken, het vrijwillig ondergaan van een bloedtransfusie, omgang met een uitgesloten ex-Jehovah's Getuige) en daarover geen berouw toont. In sommige gevallen wordt uitsluiting ook toegepast wanneer iemand het niet meer eens is met de leer en andere opvattingen verkondigt. Het eerste doel van een uitsluiting is dat de betreffende persoon hierdoor tot berouw wordt bewogen. Bovendien wordt de christelijke gemeente (van Jehovah’s Getuigen) beschermd tegen de verkeerde handelwijze, negatieve kritiek en gedachten van de betreffende persoon. Om die reden zoeken Jehovah's Getuigen ook geen contact met iemand die uitgesloten is, zelfs wanneer deze een familielid is. Een aantal noodzakelijke familieaangelegenheden kunnen een uitzondering vormen.
Wanneer blijkt dat de uitgeloten persoon zijn of haar levenswijze berouwvol weer in overeenstemming heeft gebracht, kan hij opnieuw opgenomen worden in de gemeente.
 Jehovah's Getuigen en disciplinering voor meer informatie over de toepassing van disciplinaire maatregelen |
Verder zijn er een aantal groeperingen die zich van Jehovah's Getuigen hebben afgescheurd. Personen die later in deze bewegingen kwamen maar zelf nooit Jehovah's Getuigen waren, worden ook niet als ex-Getuigen beschouwd.
De publiciteit zoeken
Sommige ex-Jehovah's Getuigen hebben boeken geschreven of hebben een website waarin ze de reden van hun vertrek of uitsluiting uit de gemeenschap van Jehovah's Getuigen proberen aan te geven. Onder deze ex-Jehovah's Getuigen zijn mensen die tientallen jaren zeer actief geweest zijn voor het Wachttorengenootschap, zelfs in belangrijke functies, zoals een lid van het Besturend Lichaam: Raymond Franz.[1] Tevens zijn er discussieforums waar communicatie tussen ex-Jehovah's Getuigen plaatsvindt.[2]
Sociaal
Omdat het Jehovah's Getuigen verboden is omgang te hebben met personen die uitgesloten zijn (op straffe zelf te worden uitgesloten), worden de uitgesloten (ex-)leden afgesneden van alle sociale omgang met hun vroegere vrienden en dikwijls ook met hun familie, wanneer die ook Jehovah's Getuigen zijn. Omdat het Jehovah's Getuigen sterk afgeraden wordt om vriendschappen buiten de gemeenschap op te bouwen, zouden personen die uitgesloten worden in een sociaal "gat" vallen. Slechts een minderheid wordt vanwege "afvalligheid" uitgesloten; de meesten van hen die uitgesloten worden, geloven nog steeds in mindere of meerdere mate wat zij in de vergaderingen en door de publicaties van Jehovah's Getuigen hebben geleerd. Omdat deze zienswijzen op belangrijke punten afwijken van wat de meeste andere christelijke kerken leren, kunnen ex-Jehovah's Getuigen vaak moeilijk aansluiting vinden in een andere christelijke kerk.
Afsplitsingen
Er is een behoorlijk aantal splintergroeperingen, vooral in de Verenigde Staten, sektes die zich ooit hebben afgescheiden van de beweging die door Charles Taze Russell in 1879 werd gestart onder de naam Bible Students (Bijbelonderzoekers). Er zijn regelmatig personen geweest die het leiderschap van het Besturend Lichaam niet hebben erkend, van mening verschilden over doctrinaire interpretaties, met inbegrip van het van-huis-tot-huis werk waar de Jehovah's Getuigen zo bekend staan. Het merendeel van de belangrijke afsplitsingen vond plaats in de periode van 1916 tot 1930.
Merk op dat veel van deze groepen zich afsplitsten voordat de Bible Students de naam Jehovah's Getuigen aannamen in 1931. Doordat veel van deze groepen zichzelf Bible Students bleven noemen, of zich een naam kozen die een variatie was op Associated Bible Students (een officiële naam van een van de wettelijke corporaties van het Wachttorengenootschap), ontstond vanuit de hoofdbeweging de wens om verwarring met de afgescheiden groepen te vermijden. Dit is een belangrijk facet waarom in 1931 een nieuwe naam (Jehovah's Getuigen) werd aangenomen. Veel van de afgesplitste groepen noemen zich nog steeds Bible Students (of een variatie daarop).
Eerste afsplitsing: 1909
In 1907 benadrukte Pastor Russell meer expliciet zijn opvatting dat christenen niet onderworpen waren aan het Nieuwe Verbond, maar dat het Nieuwe Verbond nog toekomstig was en zou worden gesloten tussen God en de natie Israël om zijn voornemens aan de wereld te onderwijzen. De controverse die hierover ontstond (en enkele andere onderwerpen) leidde in 1909 tot het vertrek van sommige aanhangers van de leer van Russell. Zij groepeerden zich tot de New Covenant Bible Students (Nieuwe Verbond Bijbelonderzoekers).
M. L. McPhail, een pelgrim van de Chicago Bible Students distantieerde zich in die periode ook van de beweging van Russell, leidde de beweging van de New Covenant Bible Students in de Verenigde Staten en vestigde de New Covenant Believers in 1909.
Tweede crisis: de dood van Pastor Russell
Na de dood van Charles Taze Russell in 1916, werd Joseph Franklin Rutherford na een heftige strijd gekozen tot president van het Wachttorengenootschap. Hij begon onmiddellijk aan een grondige herstructurering van de beweging die, rond 1928, leidde tot het vertrek van bijna driekwart van de leden van de sekte. Een van de meest controversiële stappen die Rutherford ondernam was het afzetten van vier leden van de Board of Directors die nog door Russell zelf waren aangewezen (Robert H. Hirsh, Isaac F. Hoskins, A. I. Ritchie en James D. Wright) en hen in juli 1917 te vervangen door door hemzelf aangewezen personen. Na hun uitstoting startten deze vier uiteindelijk de Pastoral Bible Institute en begonnen met het uitgeven van The Herald of Christ’s Kingdom onder redactie van Randolph E. Streeter.
De Australische Berean Bible Institute scheidden zich ook formeel af van het Wachttorengenootschap in 1918.
In december 1918 beschouwden Charles E. Heard en sommige anderen de aanbeveling van Rutherford om war bonds (oorlogsaandelen) te kopen als een verdraaiing van Russells pacifistische leringen en startten de Stand Fast Bible Students Association in Portland, Oregon.
In 1917 vestigde Alexandre F. L. Freytag, landsopziener van Zwitserland voor het Wachttorengenootschap sinds 1898, de Angel of Jehovah Bible and Tract Society (Engel van Jehovah Bijbel en Traktaat Genootschap, die ook wel bekend werd als de Philanthropic Assembly of the Friends of Man (de Vrienden van de Mens) en The Church of the Kingdom of God, Philanthropic Assembly) en begon de persen van het Wachttorengenootschap te gebruiken om zijn zienswijzen te publiceren; hij werd in 1919 uit zijn functie gezet door Rutherford.
Paul S. L. Johnson[3] vestigde de Layman's Home Missionary Movement in 1919.
In Duitsland werd Ewald Vorsteher in de vroege jaren 1920 uitgesloten nadat hij weigerde bepaalde instructies van het Wachttorengenootschap op te volgen. Hij publiceerde de Wahrheitsfreund (Vriend van de waarheid). Zijn huis werd in 1933 doorzocht door de Gestapo. De ontdekking van documenten waarin kritiek werd geuit op het Naziregime werd gebruikt om de vervolging te rechtvaardigen van Bijbelonderzoekers zowel als Jehovah's Getuigen.
Latere afsplitsingen
In 1928 verliet Norman Woodworth[4] het Wachttorengenootschap om een radioprogramma te maken getiteld Frank and Earnest; hij werd hierbij geholpen door de gemeente van de Bible Students uit Brooklyn. Dit leidde uiteindelijk tot het vestigen van de Dawn Bible Students Association met als doel het drukken en verspreiden van de serie Schriftstudiën waarmee het Wachttorengenootschap officieel in 1927 was gestopt.
Eveneens in 1928 onttrok de Italian Bible Students Association in Hartford, Connecticut, onder leiding van Gaetano Boccaccio, hun steun aan het Wachttorengenootschap en veranderde hun naam in de Millennial Bible Students Church, daarna in Christian Millennial Fellowship, Inc.. In 1940 begon Boccaccio met het uitgeven van het tijdschrift New Creation en bleef dit doen tot aan zijn dood in de vroege jaren 1990. Het tijdschrift wordt nog altijd uitgegeven door de Christian Millennial Fellowship, geleid door Elmer Weeks in New Jersey.
Jesse Hemery was een van de meest prominente Bijbelonderzoekers in Engeland, was door Pastor Russell in 1901 aangesteld als president van de International Bible Students Association en bezette deze functie tot 1946. In 1951 werd hij door Knorr uitgesloten en richtte hij de Goshen Fellowship op.
De Duitse Bibelforscher bleven verbonden aan het Wachttorengenootschap gedurende het regime van Hitler maar hadden in die periode geen contact met het hoofdbureau. Toen het contact werd hersteld, waren een aantal van hen het niet meer eens met verschillende doctrinaire wijzigingen die in de tussentijd waren doorgevoerd en trokken zij zich terug van het Wachttorengenootschap.
Roemenië en Rusland
In 1948 werd een verbod van kracht op Jehovah's Getuigen in Roemenië dat duurde tot de val van het communistische regime in 1989. Zij hadden beperkt toegang tot de veranderende leerstellingen die werden gepubliceerd in De Wachttoren dus zij bestudeerden vooral de boeken van Rutherford en oudere publicaties. Een belangrijke leerstelling voor hen was de interpretatie dat de "superieure autoriteiten" niet op regeringen maar op Jehovah duidden. Nadat het verbod op de Jehovah's Getuigen werd opgeheven waren zij het niet eens met de wijzigingen in de doctrines van het Wachttorengenootschap zoals deze in de loop der jaren waren gepubliceerd, dus splitsten zij zich af en startten in 1992 de "The True Faith Jehovah's Witnesses Association".[5]
Ook toen in de USSR doorsijpelde dat de interpretatie inzake de "superieure autoriteiten"[6] gewijzigd was, dachten sommige Jehovah's Getuigen daar dat deze wijziging van de KGB kwam. Dit leidde tot de oprichting van de "Theocratische Organisatie van Jehovah's Getuigen", die gebruik van publicaties van het Wachttorengenootschap van na 1962 afwees. De sekte heeft een aanhang in Rusland, Oekraïne en Moldavië en beweert contact te zoeken met Jehovah's Getuigen in andere landen.[7] Deze groep verstrekt geen gegevens over aantallen gemeenten of aanhangers en heeft weinig of geen publieke aandacht.
Afsplitsingen vanaf de jaren 1990
In 1993 verzocht wiskundige Gordon Ritchie, een afstammeling van de boven reeds vermelde A. I. Ritchie, gedoopt te worden door Jehovah's Getuigen. Vrijwel direct daarna begon hij ideeën te verdedigen die afwijken van de doctrines van het Besturend Lichaam. Hij beweert in maart 1996 te zijn uitgesloten wegens afvalligheid.[8][9] Ritchie beweert dat Jehovah's Getuigen tot 2004 de ware religie waren, maar dat zijn eigen groepering van "Lord's Witnesses" (Getuigen van de Heer) nu de enige ware aanbidding vormt en alle Jehovah's Getuigen sindsdien uitgesloten zijn.[10] De groepering stelt dat hun wiskundige analyse van de Bijbel goddelijke openbaringen aan het licht heeft gebracht die door Jehovah's Getuigen zijn genegeerd. Ze beweren enkele honderden aanhangers te hebben.
In 2007 trok Greg G. Stafford, auteur van het boek "Defending Jehovah's Witnesses" (Jehovah's Getuigen verdedigd - Elihu Books), zich formeel terug uit de beweging. Op een groot aantal punten is hij het nog eens met Wachttorengenootschap, maar vond een aantal punten waarmee hij niet akkoord was belangrijk genoeg om zich af te scheiden. Hij beschrijft zichzelf en anderen die zijn mening zijn toegedaan nog steeds als "Jehovah's Getuigen".[11] Stafford heeft materiaal gepubliceerd dat heel wat leerstellingen van Jehovah's Getuigen, zoals het unitarisme, verdedigt.[12] In 2007 introduceerde Stafford ook de term "Christian Witnesses of Jah" (Christelijke getuigen van Jah) om degenen aan te duiden die veel doctrines van Jehovah's Getuigen geloven,[13][14] maar geen lid willen zijn van hun organisatie (het Wachttorengenootschap) of niet alle doctrines geloven.[15]
Nederland
Een aantal Nederlandse ex-Jehovah's Getuigen heeft in het verleden de media opgezocht om hun onvrede over de gang van zaken binnen de organisatie van Jehovah's Getuigen te uiten. Vaak gebruikten zij specifieke passages uit de lectuur van het Wachttorengenootschap om hun boodschap te staven.
- De Ontgoochelden was de eerste vereniging voor ex-Jehovah's Getuigen in Nederland, opgericht in de jaren '80, door Nico Klein, zelf een ex-Jehovah's Getuige.[16] Klein was teleurgesteld dat het Besturend Lichaam geen verantwoordelijkheid erkende inzake de gevolgen van uitblijven van Armageddon in 1975 waar velen naar uit hadden gekeken; individuele Getuigen hadden de aanmoediging om meer in de prediking te doen soms zo zeer ter harte genomen dat ze persoonlijke eigendommen verkochten. Dit leidde bij sommigen tot economische problemen.[17] Het doel van de vereniging was om Jehovah's Getuigen te "redden van valse leerstellingen". Buiten het terrein waar Jehovah's Getuigen hun congressen hielden, plaatsten zij een boekenstalletje, waar zij publicaties van het Wachttorengenootschap met profetieën inzake 1975 uitstalden. Na een aantal jaren viel de vereniging uiteen.
- Henri Dahlem (voorheen Henri Bolte) richtte in 1995 een nieuwe vereniging op met de naam Forum '96.[18] Dahlem groeide als pleegzoon op in een gezin van Jehovah's Getuigen in Tilburg. Toen hij op de Frater van Gemertschool zat, liep hij stage bij de Wereldwinkel en werd daar zijn interesse voor politiek gewekt. Toen hij in 1994 ging stemmen bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer, werd hij uitgesloten en uit huis gezet. Hij werd vervolgens opgenomen bij de een van de fraters die les gaf op zijn school. Hij wilde graag zien dat er meer democratische regelingen zouden komen binnen Jehovah's Getuigen. Na zijn uitsluiting ging hij theologie studeren. In Berlijn kwam hij in contact met Koerden en ging hij zich voor de Koerdische zaak inzetten. Enkele jaren later werd hij hersteld als Jehovah's Getuige en diende hij als gewone pionier (onbezoldigd fulltime evangelist). In 2010 trok hij zichzelf terug als Jehovah's Getuige om zich weer met de Koerdische zaak bezig te houden.[19]
- Rado Vleugel werd in 1986 gedoopt als een van Jehovah's Getuigen. Hij was toen dertien jaar oud. Rond 1998 begon hij op een aantal punten te twijfelen, vooral inzake de leerstelling die het accepteren van een bloedtransfusie of van bepaalde bloedbestanddelen verbood. Toen hij op het Internet de website van de Associated Jehovah’s Witnesses for Reform on Blood[20] vond, trof hij materiaal aan dat hem sterkte in zijn overtuiging dat het standpunt van het Besturend Lichaam inzake bloed onjuist was.[21] Hij vertaalde de gevonden documentatie en nam contact op met verschillende kranten. Trouw, de Volkskrant en het Algemeen Dagblad wijdden aandacht aan Jehovah's Getuigen en de bloedkwestie op basis van de door Vleugel verstrekte informatie. Zijn naam werd echter niet vermeld. Om het risico van uitsluiting te vermijden, verscheen hij eind 1998 vermomd in beeld bij het TV-programma 5 in het Land. Hier pleitte hij voor het opheffen van het stellen van sancties op het accepteren van bloedtransfusie. Toch was zijn maskering niet goed genoeg. Hij werd herkend en uiteindelijk uit de gemeenschap van Jehovah's Getuigen gesloten, na tevergeefs beroep tegen zijn uitsluiting te hebben aangetekend. In 2000 werd Vleugel geportretteerd in het VPRO programma Ingodsnaam[22]. Hierin was te zien hoe Vleugel zijn bloed doneerde aan een bloedbank en zonder veel rancune sprak over zijn verleden als Jehovah's Getuige.
- Ezra Swolfs ging, na het trieste verlies van zijn vrouw in 2001 en de moeilijke periode daarna, steeds meer twijfelen aan de juistheid van de doctrines van het Besturend Lichaam inzake het verbod op bloedtransfusie en bepaalde bloedbestanddelen en andere leerstellingen. Hij was vooral actief op het internet en zette verschillende websites op waar hij documenten van Engelse sites naar het Nederlands had vertaald.[23] In 2003 leidde dit tot een zaak van een rechterlijk comité van zijn gemeente. Hij werd niet uitgesloten, maar in februari 2009 trok hij zichzelf terug.
(Semi-)autobiografieën van ex-Jehovah's Getuigen
De volgende (semi-)autobiografische werken zijn geschreven door ex-Jehovah's Getuigen en betreffen (deels) hun uittreden:
- Josy Doyon (1967 (nl) , herziene uitgave 1976): Herders zonder erbarmen, Uitgave Ten Have, Baarn - één van de eerste uitgaven van een ex-Jehovah's Getuigen met een autobiografische kijk op de zakelijke aanpak in het tijdperk Knorr (ISBN 9025940838)
- Raymond Franz (1983 (en) , 1998 (nl) ): Gewetensconflict, Ten Have - Franz was lid van het Besturend Lichaam, maar kreeg bezwaren tegen de werking van dit besturend lichaam, waardoor hij het (naar eigen zeggen) niet kon rijmen met zijn geweten; dit werk geeft een uniek kijkje in de gang van zaken aan de top van de organisatie (ISBN 9025947220)
- (en) Barbara Grizzuti Harrison (1978): Visions of Glory, Simon and Schuster, New York - Grizzuti was werkzaam op het hoofdbureau van Jehovah's Getuigen en beschrijft hoe haar twijfel ontstond en het proces van uittreden (ISBN 0671251015)
- (en) Carl Olof Jonsson (1983, herziene uitgave 1998): The Gentile Times Reconsidered, Commentary Press, Atlanta - dit werk is een studie rondom het archeologische materiaal inzake de vernietiging van Jeruzalem, met in de inleiding een uitgebreid autobiografisch verslag van de aanleiding het werk te schrijven (ISBN 0914675060)
- William J. Schnell (1956 (en) , 1958 (nl) ): Dertig jaar in de greep der Jehova-Getuigen - één van de eerste uitgaven van een ex-Jehovah's Getuige met een autobiografische kijk op de totalitaire aanpak in het tijdperk Rutherford. (online)
- Paolo van Vliet (1997): Uitgesloten, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam - een autobiografische roman, in 2001 verfilmd als "Uitgesloten" (ISBN 9038880774)
- J. W. Kuchler (2011): De Onberispelijken, Free Musketeers - roman over iemand die in de jaren vijftig wordt opgevoed als Jehovah's Getuige, totdat hij zich voorzichtig verzet tegen interpretaties van de organisatie en dit leidt tot verwarring en isolatie binnen de geloofsgemeenschap (ISBN 9789048419012)
Externe links
Bronvermelding
Bronnen, noten en/of referenties:
- º Raymond Franz, voormalig lid van het Besturend Lichaam van Jehovah's Getuigen. Na zijn uitsluiting heeft Franz twee boeken geschreven die op gedetailleerde wijze de interne (bestuurlijke) werking van de organisatie van Jehovah's Getuigen beschrijven: "Gewetensconflict" (ISBN 90-259-4722-0) (oorspronkelijk: "Crisis of conscience" ISBN 0-914675-01-X) en "In search of Christian Freedom" (ISBN 0-914675-16-8, niet in het Nederlands verschenen).
- º Hoewel Jehovah's Getuigen in de publicaties van het Wachttorengenootschap worden gewaarschuwd tegen deze forums, blijkt uit bijdragen op deze forums dat sommigen van hen deze geregeld bezoeken en de discussie in strijd met de raad van hun publicaties toch aangaan.
- º (en) Site van "The Bible Standard"
- º (en) Site van de "Bible Students' Library"
- º (en) Site van de Roemeense "The True Faith Jehovah's Witnesses Association"
- º Romeinen 13:1 (NW)
- º (ru) De Theocratische Organisatie van Jehovah's Getuigen
- º (en) www.LordsWitnesses.us, Versie 2009-05-05
- º (en) TrueBibleCode.com Versie 5 mei 2009.
- º (en) Officiële website van Lord's Witnesses, Versie 5 mei 2009
- º (en) elihubooks.com
- º (en) "Worth another look"
- º (en) Website van "Christian Witnesses of Jah"
- º (en) elihubooks.com
- º (en) "Christian Witnesses of Jah"
- º A. P. Wisse, Jehovah's getuigen aangeklaagd, (1982) Kok, Kampen
- º Interne verslagen in De Koninkrijksdienst vermeldden dat sommige Jehovah's getuigen hun huizen hadden verkocht, hun baan en/of pensioenvoorziening opgezegd om te gaan pionieren[bron?]
- º Zie dit artikel
- º Zie dit artikel
- º Nederlands deel van de website van Associated Jehovah’s Witnesses for Reform on Blood
- º (en) Het verhaal van Rado Vleugel
- º JG & ex-JG
- º jehovahs-getuigen.nl - www.bloedkwestie.info/ - www.paradise-cafe.nl
| Geschiedenis van het Wachttorengenootschap en Jehovah's Getuigen |
|---|
|