Jiddisch

Jiddisch (ייִדיש Yiddish)
Gesproken in	Verenigde Staten, Israël, Oekraïne, Moldavië, Polen, Wit-Rusland, Rusland, Canada, Argentinië, Frankrijk, België, Nederland, Groot-Brittannië, Litouwen en diverse andere landen
Sprekers	3 miljoen
Taalfamilie	Indo-Europees Germaanse talen West-Germaanse talen Jiddisch
Alfabet	Hebreeuws
Officiële status
Officieel in	Joodse Autonome Oblast (alleen de jure), officieel erkende minderheidstaal in Zweden en Moldavië
Taalorganisatie	(ייִוואָ) YIVO
Taalcodes
ISO 639-1	yi
ISO 639-2(B)	yid
SIL	yid

Het Jiddisch of Jiddisj (ייִדיש jidisj of אידיש idisj of יודיש Jüdisch, „Joods-Duits”) is een Germaanse taal, die door ongeveer drie miljoen joden over de hele wereld gesproken wordt. Het Jiddisch wordt doorgaans van rechts naar links geschreven met het Hebreeuws alfabet, maar is taalkundig niet aan het Hebreeuws verwant. De naam is afgeleid van Middelhoogduits Jüd, Jiddisch (Jodenduits) jid (Jood). Er bestaan verschillende dialecten van het Jiddisch. Vergelijk het met Ladino tegenover Spaans. De verschillende varianten van de taal worden voornamelijk door charedische joden gesproken, met name in de Verenigde Staten, Engeland en Israël. Ook in Joods Antwerpen kan het Jiddisch nog als levende taal op straat worden gehoord.

Soorten Jiddisch

Traditioneel

De voornaamste versies zijn:

West-Europees Jiddisch (West-Jiddisch)

Deze variant, die voor de oorlog door veel Nederlandse joden gesproken werd, is nagenoeg uitgestorven. Het is een van de moeilijkere varianten.

Pools Jiddisch

(Ook bekend as „Galicisch Jiddisch” of „Galitzer Jiddisch”: Galitz = iemand uit Oost-Europees Galicië) Deze variant wordt gesproken door de aanhangers van chassidische bewegingen met hun oorsprong in Polen, zoals Belz en Bobov. Er zitten vrij veel Slavische woorden in.

Hongaars of Jeruzalems Jiddisch

Deze variant wordt door de leden van de chareidische gemeenschap van Jeruzalem gesproken, die al sinds ruim honderd jaar in Jeruzalem wonen. Bijvoorbeeld door de aanhangers van bewegingen zoals Toldos Aharon, Dushinsky en Neturei Karta. Jeruzalems Jiddisch lijkt zeer sterk op Duits, en heeft zijn oorsprong in het Hongaars Jiddisch. De verwantschap tussen Hongaars Jiddisch en Duits komt door het feit dat Duits naast Jiddisch de meest gebruikte taal onder Hongaarse joden was.

Litouws en Russisch Jiddisch

(Ook bekend als „Litvak Jiddisch”: Litvak = Litouwer.) Deze variant wordt door een deel van de Litvishe (Litouwse) charedische gemeenschap en door enkele van de oudere aanhangers van Lubavitch gesproken en is sterk beïnvloed door de Slavische talen, en is dus ook een vrij lastige variant. Het is ook de variant van Jiddisch die bij veel bejaarde (niet-religieuze) Russische Joden als tweede taal bekend was.

Oekraïens en Roemeens Jiddisch

Deze varianten bevatten veel Slavische termen en behoren tot de moeilijkere varianten.

Vandaag

De voornaamste gemeenschappen waar Jiddisch gesproken wordt bevinden zich in de Verenigde Staten en in Israël, met kleinere gemeenschappen in Antwerpen en Zuid-Amerika. In met name de Verenigde Staten en Israël neemt het Jiddisch veel woorden uit de primaire landstaal – respectievelijk Engels en Hebreeuws – over. Zo zijn in New Yorks Jiddisch woorden zoals ’road’ en ’car’ gangbaar, terwijl daarvoor in Israëlisch Jiddisch Hebreeuwse of Duitse woorden gebruikt worden. Dit kan ertoe leiden dat Israëlische en Amerikaanse Jiddisch-sprekers moeite hebben om elkaar te begrijpen.

Geschiedenis

De taal ontstond tussen de 9e en 11e eeuw in het Rijnland uit de Middelhoogduitse streektaal als omgangstaal van de joden. Zij noemden deze taal Losjn Asjkenaz (van Hebreeuws lasjon: de „tale Asjkenaz’”) of bescheidener Tajtsj (Teutsch).

In de 11e eeuw werd de taal langs de Rijn, de Moezel en de Main (Metz, Straatsburg, Worms, Mainz, Spiers en Keulen) gesproken, vanaf de 14e eeuw tot in Hamburg, Praag en Augsburg en in de 16e eeuw zelfs in Riga, Vilnius en Lublin.

In de tweede helft van de middeleeuwen migreerden vele sprekers van het Jiddish naar Oost-Europa, in hoge mate als gevolg van de vervolgingen. De oudste tekst stamt uit 1272 (Worms, zegen en enkele berijmde regels uit de Machzor), uit 1382 zijn de eerste literaire teksten overgeleverd en in 1862 verscheen de eerste Jiddische krant (met de hebraïserende naam Kol Mevaser: „aankondigende stem”). Veel van de Hebreeuwse en Aramese woorden in het Jiddisch zijn ontleend aan de Thorawetten en de Talmoedstudie, die een een invloed hebben op alle aspecten van het leven.

In de 17e en 18e eeuw legden de Maskiliem nadruk op onderwijs in een „zuivere” taal; Jiddisch beschouwden zij niet als een taal, maar als een jargon —vergelijk de discussies over Sranantongo en Papiaments— dat men associeerde met achterlijkheid en louche achterbuurten. Er werd ook een commercieel bezwaar genoemd: geldschieters die boek hielden in het Jiddisch werden door de gojiem niet altijd vertrouwd omdat zij de in het Jiddisch geschreven boeken niet konden controleren.

Gedurende meer dan 800 jaar was Jiddisch de moedertaal van een aanzienlijk aantal Joden; vooral in de 19e en 20e eeuw de taal was van de meerheid van de Joden in Europa en emigranten in andere werelddelen.

Eind 19e en begin 20e eeuw een bloeiende Jiddische literatuur (Mendele Moikher Sforim, Y. L. Peretz, Salomon Anshi, S. S. Frug, Morris Rosenfeld, Sholem Asch, Chaim Nachman Bialik, Sholom Aleichem) is ontstaan, en dat voor de Eerste Wereldoorlog circa 50% van de inwoners van grote steden zoals Warschau Jiddisch sprak, terwijl in sommige kleinere steden het percentage 100% was. Voor de Tweede Wereldoorlog waren er wereldwijd ongeveer elf miljoen mensen die Jiddisch als hun moedertaal hadden.

Hebreeuws werd enkel gebruikt in gebeden en voor de Thoralezing. Aan het begin van de 20e eeuw moderniseerde Eliezer Ben Yehuda de ’heilige taal’ en herstelde deze als een gesproken taal voor Joden. Het Hebreeuws begon zich uit te breiden over grote delen van de Joodse bevolking in Israël, die vanuit verschillende anderstalige streken naar Israël waren geëmigreerd.

In de Tweede Wereldoorlog zijn miljoenen Jiddisch-sprekers vermoord door de nazi’s. Na deze oorlog zijn de overlevenden vooral naar Israël en de Verenigde Staten geëmigreerd. Hierdoor werd het Jiddisch verrijkt met Engelse woorden. Een bekende emigrant en Jiddische auteur is Isaac Bashevis Singer. Het Modern Hebreeuws groeide uit tot hoofdtaal van de Joden. Door de populariteit van Modern Hebeeuws is Jiddisch vandaag nog slechts een kleine taalgroep: het heeft ongeveer 3 miljoen sprekers. Bij ongeveer de helft van hen is Jiddisch hun moedertaal.

Er bestaat tevens een Jiddische Wikipedia. Deze wordt gedomineerd door charedische joden, de enige groep die heden ten dage nog Jiddisch als omgangstaal hanteert.

Taalkundige aspecten

Jiddisch is een Germaanse taal. Het Jiddisch wordt doorgaans van rechts naar links geschreven met het Hebreeuwse alfabet, maar is taalkundig niet aan het Hebreeuws verwant. Er bestaan verschillende regionale dialecten van het Jiddisch.

Het moderne Jiddisch bevat behalve Semitische elementen ook enkele woorden uit de Romaanse talen (bensjen < benedicere: zegenen, lajenen < legere: lezen), en veel woorden, uitdrukkingen en elementen uit de Slavische talen (tsu van het Poolse vraagpartikel czy; sjlemazzelnik opgebouwd uit het Duitse schlimm, het Hebreeuwse mazzel en het Russische -nik).

Hoewel het Jiddisch standaard gebruik maakt van het Hebreeuwse alfabet, is het taalkundig niet verwant aan het Hebreeuws. Om klinkers in Jiddische woorden van Duitse origine te noteren wordt een aantal combinaties van letters uit het Hebreeuwse alfabet gebruikt: bijvoorbeeld de o in tog (Tag) als (אָ), de e in ledik (ledig) of de ä in Täg(e) als (ײ), de oj in ojf (auf) als (ױ), de e’s in geven (gewesen) als (ע) enzovoort.

Wanneer het Jiddisch niet in het Hebreeuwse alfabet geschreven wordt, zijn er verschillende systemen om het in Latijns schrift te transcriberen. Het meest gebruikte systeem is dat van het YIVO Institute for Jewish Research. Dit wordt algemeen gebruikt in Engelstalige landen. De j-klank is erin weergegeven door een y en de sj door sh. Omdat dit in Engelstalige landen de officiële transcriptiemethode is, kan men deze transcriptie ook in internationaal gebruikte teksten aantreffen. In een Duitstalige omgeving kan het Jiddisch zich gemakkelijk aanpassen aan de standaard Duitse spelling, en ook in het Nederlands is het gebruikelijk dat woorden geschreven worden volgens een Nederlandse spelling.

De uitspraak die Asjkenazische joden gebruiken voor religieus Hebreeuws, verschilt van de Sefardische uitspraak, die als basis werd gekozen voor de hedendaagse ’Israëlisch-Hebreeuwse’ uitspraak. Het opvallendste verschil tussen de Sefardische en de Asjkenazische uitspraak is dat de letter ’tav’ wanneer deze zonder dagesj (puntje) geschreven wordt, als ’s’ in plaats van als ’t’ wordt uitgesproken. Daarnaast wordt een ’a’ in veel gevallen een ’o’ (en in bepaalde dialecten een ’oe’). Zo wordt ’sjabbat’ dus ’sjabbos’, de uitspraak die tegenwoordig ook door vrijwel alle niet-Jiddisch sprekende Asjkenazische orthodoxe joden gebruikt wordt. In verschillende dialecten worden vele andere klinkers ook anders uitgesproken. Zo wordt in Pools en Hongaars/Jeruzalems Jiddisch, de twee varianten die met name in de chassidische gemeenschap gebruikt worden, de ’u/oe’ uitgesproken als ’ie’ en een bepaalde ’a’ als ’oe’.

Voorbeelden:

• ’Onze gebeden’ is in Sefardisch Hebreeuws: Tefilateinoe. Litouws Asjkenazisch: Tefiloseinoe. Hongaars Asjkenazisch: Tefiloeseinie.
• ’Israël’ is in Sefardisch Hebreeuws: Jisraël. Litouws Asjkenazisch: Jisroël. Hongaars Asjkenazisch: Jisrueil.

Aangezien het Jiddisch nog wel lijkt op het oude Duits waarvan het voor het grootste deel afstamt, maar meestal met het Hebreeuwse alfabet geschreven wordt, ontstaat de paradoxe situatie dat een hedendaagse Israëli die Hebreeuws als moedertaal heeft, het Jiddisch kan voorlezen zonder het te begrijpen, terwijl een Duitser die het hem hoort voorlezen, het voor een groot deel kan begrijpen zonder het zelf te kunnen lezen.

Leesvoorbeeld

Het volgende voorbeeld is ontleend aan het begin van Bereisjes (Genesis), in Jiddisch in Hebreeuwse letters (standaard):

‏¹ אין אָנהײב האָט גאָט באַשאַפֿן דעם הימל און די ערד. ² און די ערד איז געװען װיסט און לײדיק, און פֿינצטערניש איז געװען אױפֿן געזיכט פֿון תּהום, און דער גַײסט פֿון גאָט האָט געשװעבט אױפֿן געזיכט פֿון די װאַסערן.

Dezelfde tekst getranscribeerd geschreven in de YIVO-spelling: (Boven staan enkel vers 1 en 2.)

¹ In onheyb hot got bashafn dem himel un di erd. ² Un di erd iz geven vist un leydik, un fintsternish iz geven oyfn gezikht fun thom, un der gayst fun Got hot geshvebt oyfn gezikht fun di vasern. ³ Hot got gezogt: zol vern likht. Un es iz gevorn likht. ⁴ Un got hot gezen dos likht az es iz gut; un got hot fanandergesheydt tsvishen dem likht un tsvishen der fintsternish. ⁵ Un got hot gerufn dos likht tog, un di fintsternish hot er gerufen nakht. Un es iz geven ovent, un es iz geven frimorgn, eyn tog.

Dezelfde tekst letterlijk omgezet naar woorden zoals deze in het Duitse woordenboek staan (zonder rekening te houden met de grammatica):

¹ In Anhieb hat Gott geschaffen dem Himmel und die Erde. ² Und die Erde ist gewesen wüst und ledig, und Finsternis ist gewesen auf den Gesicht von Tehom, und der Geist von Gott hat geschwebt auf den Gesicht von die Wassern. ³ Hat Gott gesagt: soll werden Licht. Und es ist geworden Licht. ⁴ Und Gott hat gesehen das Licht dass es ist gut; und Gott hat voneinandergeschieden zwischen dem Licht und zwischen der Finsternis. ⁵ Und Gott hat gerufen das Licht Tag, und die Finsternis hat Er gerufen Nacht. Und es ist gewesen Abend, und es ist gewesen Frühmorgen, ein Tag.

Jiddische invloeden in het Nederlands

Het Amsterdamse dialect kent veel Jiddische en Hebreeuwse leenwoorden, als mazzel, mesjogge, nebbisj, achenebbisj en koosjer. Daarvan afgeleid zijn termen terechtgekomen in het Bargoens: Koosjer was in oude Amsterdamse penosekringen een term voor een plaats waar weinig politie in de buurt was en men gemakkelijker z’n gang kon gaan. De invloed van het Joods-Nederlands etnolect is tot op de dag van vandaag in het Nederlands aantoonbaar. Veel van deze komen oorspronkelijk uit het Hebreeuws; deze woorden zijn niet steeds via het Jiddisch in het Nedrelands terechtgekomen. Het in het Nederlands ingeburgerde woord ’tov’ (goed) bijvoorbeeld, komt uit het Hebreeuws. Het Jiddische woord hiervoor is (het Duitse) ’gut’ (door Hongaarse joden uitgesproken als ’git’).

• achenebbisj = armoedig, rommelig
• bajes = gevangenis (< bajit: huis)
• bolleboos = slimmerik (< ba’al ha’bajit: meester van het huis)
• Daar ga je = proost (< Lechajiem: op het leven)
• gabber = vriend, maat(< chaveer: vriend, kameraad)
• gajes = randgroep van de maatschappij (< goj: volk, niet-Jood)
• gannef = dief, schavuit (< ĝannáw: dief)
• gappen = stelen (< gannaw: stelen)
• gein = pret, plezier (< chen: waardering, behagen)
• geteisem = slecht volk (< chatat: zondoffer)
• goochem = slim (< chacham: wijs, wijze)
• gotspe = onbeschaamde brutaliteit
• gozer = kerel (<chazan, bruidegom)
• hoteldebotel = helemaal van streek, stapelgek, dolverliefd (<awar oewoteel: heengegaan en verdwenen van de wereld)
• jajem = wijn, sterke drank (< jajien: wijn)
• jatten = zn. handen, ww. stelen, „klauwen” (< jad, jadájiem: hand, handen)
• joet = biljet van 10 (gulden) (< Jod: tiende karakter in het Hebreeuws alfabet)
• kapsones = hoogmoed
• koosjer = in orde (< kasjeer: rein, geschikt)
• lef = moed (<lev, hart)
• majem = water, gracht, jenever (vooral in Amsterdam) (< majiem: water)
• mazzel = geluk (< mazzal tov: goede invloed, vandaar ook: goed gesternte)
• mesjogge = maf (< mesjoega: heen en weer zwalken)
• misjpoge = Familie, gezelschap (< miesjpaga: familie)
• Mokum (Alef) = (< makom: stad; „stad A” ofwel „Amsterdam” – vergelijk: Rotterdam werd vroeger ook genoemd Mokum Resh of „stad R”)
• nakketikker = een ontzettend irritant persoon; beledigend woord gebruikt om intens vervelende mensen iets toe te roepen zonder over te gaan op echte scheldwoorden.
• nebbisj = pechvogel
• penose = boeven, onderwereld (< parnasa: werk, broodwinning)
• pieremachochel = Letterlijk: bootje dat bijna zinkt, ook wel lompe logge vrouw
• pleite = weg, verdwenen (< pleta: vlucht)
• poen = geld, afgeleid van ponem (zie onder), omdat op munten een gezicht stond gestempeld om vervalsing tegen te gaan.
• ponem/porem = gezicht (< paniem: (aan)gezicht)
• schlemiel = arme man, kneusje
• sjacheraar = beunhaas
• sjoege = kennis, begrip, benul
• smeris = politieagent (< shomer: beveiligingspersoon)
• smoes = excuus (< Schmuck of Schmoo (beiden Jiddisch): letterlijk ’mist maken’)
• sores = zorgen, problemen (< tsarot: benauwdheden, moeilijkheden)
• stiekem = heimelijk (< sjetieka: zwijgen, stilte)
• tinnef = troep (< tinnoef: afval, rommel)
• tof = (< tov) goed
• versjteren = verpesten, verzieken (vgl: verstoren)

Zie ook

• Jiddisch alfabet
• Jiddisch van A tot Z
• Jiddische literatuur

Bronnen, noten en/of referenties

Noten Literatuur Een aardige inleiding met veel leesvoorbeelden is van de hand van Salcia Landmann, Jiddisch, das Abenteuer einer Sprache, DTV, 1964 (heruitgegeven uitgebreid met een biografische schets van Singer nadat deze in 1978 de Nobelprijs voor literatuur had ontvangen). Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands, Sdu uitgevers, Den Haag, 2002, ISBN 90-12-09293-0 Hebreeuws / De mythe van de bijbelse taal, Inez Polak, Trouw, 18 december 2006. Websites Di Velt fun Yidish: Audio Stories Stichting Jiddisj: Jiddische taal, literatuur en cultuur in Nederland (en) Informatie over de Yiddish Typewriter (en) Yiddish sources Academisch portal met informatie over alles dat betrekking heeft op Yiddish Studies, inclusief bibliografie. Webspecial over Jiddisj van de Joodse Omroep Woordenlijst Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands Forward: Amerikaanse joodse krant, Jiddische editie WikiWoordenboek Zoek Jiddisch op in het WikiWoordenboek.   Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Yiddish language op Wikimedia Commons.

Jiddisch

Indo-Europese talen > Kentum-talen > Germaanse talen >

Noord-Germaanse talen: West-Germaanse talen: Oost-Germaanse talen: Deens · Faeröers · IJslands · Noors · Norn* · Zweeds Afrikaans · Duits · Engels · Fries · Jiddisch · Luxemburgs · Nederlands · Nedersaksisch · Schots Bourgondisch* · Gotisch* · Vandaals* · Krim-Gotisch* * = Uitgestorven taal