Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Pesjitta: verschil tussen versies
Geen bewerkingssamenvatting |
Geen bewerkingssamenvatting |
||
| (Een tussenliggende versie door dezelfde gebruiker niet weergegeven) | |||
| Regel 1: | Regel 1: | ||
[[Afbeelding:Ca3a.jpg|thumb|260px|Pesjitta-vertaling van de [[Tenach]].<br/><small>Fotolithografische reproductie, Antonio Maria Ceriani.<br/>Origineel in de Biblioteca Ambrosiana, Milaan.</small>]] | [[Afbeelding:Ca3a.jpg|thumb|260px|Pesjitta-vertaling van de [[Tenach]].<br/><small>Fotolithografische reproductie, Antonio Maria Ceriani.<br/>Origineel in de Biblioteca Ambrosiana, Milaan.</small>]] | ||
De '''Pesjitta''' (Syrisch Aramees: ܡܦܩܬܐ ܦܫܝܛܬܐ, '' | De '''Pesjitta''' (Syrisch Aramees: ܡܦܩܬܐ ܦܫܝܛܬܐ, ''mappaqtā pšīttā'', dikwijls in de Engelse spelling: '''Peshitta''') is een oude Bijbelvertaling in het Syrisch (het „Oost-Aramees”). De oudste nu nog bestaande handschriften stammen uit de vijfde eeuw, maar de Pesjitta bestond op zijn minst gedeeltelijk reeds in de eerste eeuw. | ||
Een aantal kerken, zoals de [[Syrisch-orthodoxe kerk van Antiochië]] en de [[Assyrische kerk van het Oosten]], gebruiken nu nog de Pesjitta-tekst. | Een aantal kerken, zoals de [[Syrisch-orthodoxe kerk van Antiochië]] en de [[Assyrische kerk van het Oosten]], gebruiken nu nog de Pesjitta-tekst. | ||
== Term == | == Term == | ||
Het woord ’Pesjitta’ (ook vaak in de Engelse spelling ’Peshitta’) betekent „eenvoudig”, en zou kunnen begrepen worden zoals het Latijnse ''vulgaris'': het algemeen gebruikelijke, gewone, eenvoudige. Hiermee wou men deze vertaling misschien onderscheiden van verklarende [[parafrase]]n, werken met meervoudige vertalingen zoals de [[Hexapla]] of met de uitgebreidere bijbelcanon (met de niet algemeen gebruikelijke apocriefe of deuterocanonieke boeken).<ref>{{Aut|Ernst Würthwein}} ''Der Text des Alten Testaments'', 4e editie 1973, p. 86</ref> Of het kan betekenen dat de vertaling „eenvoudig, gemakkelijk te begrijpen” was. | |||
In latere christelijke legenden uit Syrië werd de oorsprong van de Pesjitta teruggevoerd op koning [[Salomo]]. Mogelijk zijn deze verhalen de oorsprong van de benaming Als benaming ’Pesjitta’ voor de Syrisch-Aramese Bijbelversie. | |||
Meestal bedoelt men met ’Pesjitto’ hetzelfde als ’Pesjitta’, maar soms bedoelt men met de term ’Pesjitta’ (met '''a''') de oosterse Pesjitta/Pesjitto van het Nieuwe Testament, waarin de brieven 2 Petrus, 2 en 3 Johannes, Judas en het boek Openbaring ontbreken, en met het woord ’Pesjitto’ (met '''o''') de westerse Pesjitta/Pesjitto van het Nieuwe Testament, die deze vijf boeken wel bevat.<ref>http://www.aramaicpeshitta.com/Articles/key_articles/peshitto.htm</ref> | Meestal bedoelt men met ’Pesjitto’ hetzelfde als ’Pesjitta’, maar soms bedoelt men met de term ’Pesjitta’ (met '''a''') de oosterse Pesjitta/Pesjitto van het Nieuwe Testament, waarin de brieven 2 Petrus, 2 en 3 Johannes, Judas en het boek Openbaring ontbreken, en met het woord ’Pesjitto’ (met '''o''') de westerse Pesjitta/Pesjitto van het Nieuwe Testament, die deze vijf boeken wel bevat.<ref>http://www.aramaicpeshitta.com/Articles/key_articles/peshitto.htm</ref> | ||
==Geschiedenis== | ==Geschiedenis== | ||
[[F. | [[Francis Crawford Burkitt|F. C. Burkitt]] concludeerde dat de Pesjitta-vertaling van het Oude Testament mogelijk het werk was van joden. Er was rond het begin van de christelijke tijdrekening een joodse kolonie in [[Edessa, Mesopotamië|Edessa]].<ref>{{aut|Francis Crawford Burkitt}}, [http://books.google.com/books?id=vssdKNm9Hm4C&dq=Early+Eastern+Christianity&q=edessa Early Eastern Christianity], 1904. p. 71–.</ref> Volgens de oudere zienswijze waren de vertalers [[christendom|christenen]], en was de vertaling op het einde van de eerste eeuw of het begin van de tweede eeuw klaar. | ||
== Tenach (Oudtestamentische gedeelten) == | == Tenach (Oudtestamentische gedeelten) == | ||
De Pesjitta-vertaling van de Hebreeuwse Bijbel is grotendeels gebaseerd op een voormasoretische tekst. De Pesjitta heeft een aantal taalkundige en exegetische overeenkomsten met de oudste Aramese Targoems uit Palestina. In 1958 concludeerde [[Arthur | De Pesjitta-vertaling van de Hebreeuwse Bijbel is grotendeels gebaseerd op een voormasoretische tekst. De Pesjitta heeft een aantal taalkundige en exegetische overeenkomsten met de oudste Aramese Targoems uit Palestina. In 1958 concludeerde [[Arthur Võõbus]] hieruit dat de Pesjitta-vertalers gebruik maakten van een Targoem die op een eigen Hebreeuwse tekstversie was gebaseerd. | ||
[[Ernst Würthwein]] nam daarentegen aan dat de Pesjitta een directe Joods-Hebreeuwse oorsprong had, en schatte het begin van de vertaling op de jaren 40 tot 70. Vóór de joodse opstand was in Syrië een tot het jodendom bekeerde dynastie aan de macht. Voor deze heersers en hun onderdanen was deze vertaling nodig geworden. Andere onderzoekers nemen een joods-christelijke oorsprong in de eerste christelijke eeuwen aan, aangezien de levitische geboden uit de [[Thora]] wat nalatig vertaald werden omdat deze niet meer werden opgevolgd. | [[Ernst Würthwein]] nam daarentegen aan dat de Pesjitta een directe Joods-Hebreeuwse oorsprong had, en schatte het begin van de vertaling op de jaren 40 tot 70. Vóór de joodse opstand was in Syrië een tot het jodendom bekeerde dynastie aan de macht. Voor deze heersers en hun onderdanen was deze vertaling nodig geworden. Andere onderzoekers nemen een joods-christelijke oorsprong in de eerste christelijke eeuwen aan, aangezien de levitische geboden uit de [[Thora]] wat nalatig vertaald werden omdat deze niet meer werden opgevolgd. | ||
In elk geval werd de Pesjitta meermaals en in de aparte boeken heel verschillend bewerkt. Het oudste Pesjitta-handschrift van het Oude Testament uit het jaar 464 bevat de boeken [[Genesis (boek)|Genesis]], [[Exodus (boek)|Exodus]], [[Numeri (boek)||Numeri]] en [[Deuteronomium (boek)|Deuteronomium]]. In latere handschriften leek de formulering meer op de Griekse vertalingen en toont deze de invloed van de [[Septuaginta]]. De vertaling van de deuterocanonieke boeken is meestal gebaseerd op de tekstversie van de [[Septuaginta]]; de vertaling van Jezus Sirach is gebaseerd op een Hebreeuwse tekst. | In elk geval werd de Pesjitta meermaals en in de aparte boeken heel verschillend bewerkt. Het oudste Pesjitta-handschrift van het Oude Testament uit het jaar 464 bevat de boeken [[Genesis (boek)|Genesis]], [[Exodus (boek)|Exodus]], [[Numeri (boek)||Numeri]] en [[Deuteronomium (boek)|Deuteronomium]]. In latere handschriften leek de formulering meer op de Griekse vertalingen en toont deze de invloed van de [[Septuaginta]]. De vertaling van de deuterocanonieke boeken is meestal gebaseerd op de tekstversie van de [[Septuaginta]]; de vertaling van [[Jezus Sirach]] is gebaseerd op een Hebreeuwse tekst. | ||
De boekenselectie die werd opgenomen in de Pesjitta van het Oude Testament, varieert van manuscript tot manuscript. Meestal zijn er deuterocanonieke boeken in opgenomen. Andere apocriefen, zoals [[1 Esdras]], [[3 Makkabeeën|3]] en [[4 Makkabeeën]] en [[Psalm 151]] komen in een aantal manuscripten voor. | De boekenselectie die werd opgenomen in de Pesjitta van het Oude Testament, varieert van manuscript tot manuscript. Meestal zijn er deuterocanonieke boeken in opgenomen. Andere apocriefen, zoals [[1 Esdras]], [[3 Makkabeeën|3]] en [[4 Makkabeeën]] en [[Psalm 151]] komen in een aantal manuscripten voor. | ||
| Regel 26: | Regel 28: | ||
De Pesjitta van het [[Nieuwe Testament]] zou in de omgeving van Syrië voor 145, volgens andere geleerden pas in de vierde eeuw ontstaan zijn.<ref>{{Aut|Kurt Aland}} e.a. (Uitg.), ''Novum Testamentum Graece'', 26e uitgave, Deutsche Bibelstiftung Stuttgart, 1981, p. 17*</ref> | De Pesjitta van het [[Nieuwe Testament]] zou in de omgeving van Syrië voor 145, volgens andere geleerden pas in de vierde eeuw ontstaan zijn.<ref>{{Aut|Kurt Aland}} e.a. (Uitg.), ''Novum Testamentum Graece'', 26e uitgave, Deutsche Bibelstiftung Stuttgart, 1981, p. 17*</ref> | ||
In het Syrische christendom werd gebruik gemaakt van het [[Diatessaron]] van [[Tatianus]] en van de brieven van Paulus. Tatianus stelde zijn Diatessaron rond 170 samen als één gecombineerd verhaal van de vier evangelieverslagen. Er bestonden ook andere Oudsyrische vertalingen van het | In het Syrische christendom werd gebruik gemaakt van het [[Diatessaron]] van [[Tatianus]] en van de brieven van Paulus. Tatianus stelde zijn Diatessaron rond 170 samen als één gecombineerd verhaal van de vier evangelieverslagen. Er bestonden ook andere Oudsyrische vertalingen van het Griekse Nieuwe Testament, zoals het ''evangelion da-mefareshe'' (Evangelie van de afgescheidene), dat de vier evangeliën bevatte. Deze andere vertalingen werden niet gebruikt in de Syrische kerk. | ||
Toen het Syrische christendom zich bij de Byzantijnse Rijkskerk aansloot (ca. 325-400) verdrong de Pesjitta het Diatessaron. Bisschop [[Rabbula van Edessa]] (411-435) bevorderde deze omschakeling door exemplaren van het Diatessaron te laten verbranden. | Toen het Syrische christendom zich bij de Byzantijnse Rijkskerk aansloot (ca. 325-400), verdrong de Pesjitta het Diatessaron. Bisschop [[Rabbula van Edessa]] (411-435) bevorderde deze omschakeling door exemplaren van het Diatessaron te laten verbranden. | ||
In de Pesjitta werden de vier evangeliën voor het eerst als vier aparte onderdelen van één boek bijeengebracht. | In de Pesjitta werden de vier evangeliën voor het eerst als vier aparte onderdelen van één boek bijeengebracht. | ||
Volgens sommigen is het nieuwtestamentische gedeelte van de Pesjitta geen vertaling van het Griekse | ==„Peshitta Primacy”== | ||
Volgens sommigen is het nieuwtestamentische gedeelte van de Pesjitta geen vertaling van het Griekse Nieuwe Testament, maar eerder andersom: de Pesjitta is de oudere en originele tekst, die naar het Grieks werd vertaald. Deze zienswijze kwam naar voor in de werken van [[George Lamsa]], wordt gepopulariseerd door een aantal personen in het [[messiaans jodendom]], dat vooral in Noord-Amerika groeit, en is ook de officiële zienswijze van de [[Assyrische kerk van het Oosten]]. Men baseert zich hierbij bijvoorbeeld op woordspelingen die in de Syrische tekst voorkomen, en niet in de Griekse tekst. Anderzijds zijn er ook woordspelingen in het Grieks, die niet in het Syrisch voorkomen.<ref>[http://aramaicnt.org/articles/problems-with-peshitta-primacy/ ''Problems with Peshitta Primacy''] op AramaicNT.org</ref><ref>[http://aramaicnt.com/Research/Proofs%20of%20Peshitta%20Primacy.pdf ''Proofs of Peshitta Primacy''] op AramaicNT.org</ref> | |||
==Vertalingen van de Pesjitta (selectie)== | ==Vertalingen van de Pesjitta (selectie)== | ||
* ''[[John Wesley Etheridge]]'' | * ''[[John Wesley Etheridge]]'' | ||
* ''[[George | * ''[[George Lamsa]]'' | ||
* [http://adnt2009.org/index.html ''Aramäisch-Deutsches Neues Testament''] | * [http://adnt2009.org/index.html ''Aramäisch-Deutsches Neues Testament''] | ||
* [http://hum.leiden.edu/religion/research/antiquity/the-bible-of-edessa.html ''The Bible of Edessa''] (Leiden) | * [http://hum.leiden.edu/religion/research/antiquity/the-bible-of-edessa.html ''The Bible of Edessa''] (Leiden) | ||
Huidige versie van 12 apr 2017 om 10:45
Fotolithografische reproductie, Antonio Maria Ceriani.
Origineel in de Biblioteca Ambrosiana, Milaan.
De Pesjitta (Syrisch Aramees: ܡܦܩܬܐ ܦܫܝܛܬܐ, mappaqtā pšīttā, dikwijls in de Engelse spelling: Peshitta) is een oude Bijbelvertaling in het Syrisch (het „Oost-Aramees”). De oudste nu nog bestaande handschriften stammen uit de vijfde eeuw, maar de Pesjitta bestond op zijn minst gedeeltelijk reeds in de eerste eeuw.
Een aantal kerken, zoals de Syrisch-orthodoxe kerk van Antiochië en de Assyrische kerk van het Oosten, gebruiken nu nog de Pesjitta-tekst.
Term
Het woord ’Pesjitta’ (ook vaak in de Engelse spelling ’Peshitta’) betekent „eenvoudig”, en zou kunnen begrepen worden zoals het Latijnse vulgaris: het algemeen gebruikelijke, gewone, eenvoudige. Hiermee wou men deze vertaling misschien onderscheiden van verklarende parafrasen, werken met meervoudige vertalingen zoals de Hexapla of met de uitgebreidere bijbelcanon (met de niet algemeen gebruikelijke apocriefe of deuterocanonieke boeken).[1] Of het kan betekenen dat de vertaling „eenvoudig, gemakkelijk te begrijpen” was.
In latere christelijke legenden uit Syrië werd de oorsprong van de Pesjitta teruggevoerd op koning Salomo. Mogelijk zijn deze verhalen de oorsprong van de benaming Als benaming ’Pesjitta’ voor de Syrisch-Aramese Bijbelversie.
Meestal bedoelt men met ’Pesjitto’ hetzelfde als ’Pesjitta’, maar soms bedoelt men met de term ’Pesjitta’ (met a) de oosterse Pesjitta/Pesjitto van het Nieuwe Testament, waarin de brieven 2 Petrus, 2 en 3 Johannes, Judas en het boek Openbaring ontbreken, en met het woord ’Pesjitto’ (met o) de westerse Pesjitta/Pesjitto van het Nieuwe Testament, die deze vijf boeken wel bevat.[2]
Geschiedenis
F. C. Burkitt concludeerde dat de Pesjitta-vertaling van het Oude Testament mogelijk het werk was van joden. Er was rond het begin van de christelijke tijdrekening een joodse kolonie in Edessa.[3] Volgens de oudere zienswijze waren de vertalers christenen, en was de vertaling op het einde van de eerste eeuw of het begin van de tweede eeuw klaar.
Tenach (Oudtestamentische gedeelten)
De Pesjitta-vertaling van de Hebreeuwse Bijbel is grotendeels gebaseerd op een voormasoretische tekst. De Pesjitta heeft een aantal taalkundige en exegetische overeenkomsten met de oudste Aramese Targoems uit Palestina. In 1958 concludeerde Arthur Võõbus hieruit dat de Pesjitta-vertalers gebruik maakten van een Targoem die op een eigen Hebreeuwse tekstversie was gebaseerd.
Ernst Würthwein nam daarentegen aan dat de Pesjitta een directe Joods-Hebreeuwse oorsprong had, en schatte het begin van de vertaling op de jaren 40 tot 70. Vóór de joodse opstand was in Syrië een tot het jodendom bekeerde dynastie aan de macht. Voor deze heersers en hun onderdanen was deze vertaling nodig geworden. Andere onderzoekers nemen een joods-christelijke oorsprong in de eerste christelijke eeuwen aan, aangezien de levitische geboden uit de Thora wat nalatig vertaald werden omdat deze niet meer werden opgevolgd.
In elk geval werd de Pesjitta meermaals en in de aparte boeken heel verschillend bewerkt. Het oudste Pesjitta-handschrift van het Oude Testament uit het jaar 464 bevat de boeken Genesis, Exodus, |Numeri en Deuteronomium. In latere handschriften leek de formulering meer op de Griekse vertalingen en toont deze de invloed van de Septuaginta. De vertaling van de deuterocanonieke boeken is meestal gebaseerd op de tekstversie van de Septuaginta; de vertaling van Jezus Sirach is gebaseerd op een Hebreeuwse tekst.
De boekenselectie die werd opgenomen in de Pesjitta van het Oude Testament, varieert van manuscript tot manuscript. Meestal zijn er deuterocanonieke boeken in opgenomen. Andere apocriefen, zoals 1 Esdras, 3 en 4 Makkabeeën en Psalm 151 komen in een aantal manuscripten voor.
Het Syrische manuscript van de Biblioteca Ambrosiana, ontdekt in 1866, en gedateerd op de zesde of zevende eeuw, bevat ook 2 Baruch (Syrische Openbaring van Baruch).[4]
Nieuwtestamentische gedeelten
De Pesjitta van het Nieuwe Testament zou in de omgeving van Syrië voor 145, volgens andere geleerden pas in de vierde eeuw ontstaan zijn.[5]
In het Syrische christendom werd gebruik gemaakt van het Diatessaron van Tatianus en van de brieven van Paulus. Tatianus stelde zijn Diatessaron rond 170 samen als één gecombineerd verhaal van de vier evangelieverslagen. Er bestonden ook andere Oudsyrische vertalingen van het Griekse Nieuwe Testament, zoals het evangelion da-mefareshe (Evangelie van de afgescheidene), dat de vier evangeliën bevatte. Deze andere vertalingen werden niet gebruikt in de Syrische kerk.
Toen het Syrische christendom zich bij de Byzantijnse Rijkskerk aansloot (ca. 325-400), verdrong de Pesjitta het Diatessaron. Bisschop Rabbula van Edessa (411-435) bevorderde deze omschakeling door exemplaren van het Diatessaron te laten verbranden.
In de Pesjitta werden de vier evangeliën voor het eerst als vier aparte onderdelen van één boek bijeengebracht.
„Peshitta Primacy”
Volgens sommigen is het nieuwtestamentische gedeelte van de Pesjitta geen vertaling van het Griekse Nieuwe Testament, maar eerder andersom: de Pesjitta is de oudere en originele tekst, die naar het Grieks werd vertaald. Deze zienswijze kwam naar voor in de werken van George Lamsa, wordt gepopulariseerd door een aantal personen in het messiaans jodendom, dat vooral in Noord-Amerika groeit, en is ook de officiële zienswijze van de Assyrische kerk van het Oosten. Men baseert zich hierbij bijvoorbeeld op woordspelingen die in de Syrische tekst voorkomen, en niet in de Griekse tekst. Anderzijds zijn er ook woordspelingen in het Grieks, die niet in het Syrisch voorkomen.[6][7]
Vertalingen van de Pesjitta (selectie)
Syrische tekstuitgaven
- M. P. Weitzman (uitg.), The Syriac Version of the Old Testament. University of Cambridge Press, Oriental Publications, Cambridge 2005, ISBN 0521017467
- Peshiṭta Institute of the University of Leiden (Uitg.): Peshitta. The Old Testament in Syriac. Brill
- Part I/1, 1977: Genesis-Exodus, ISBN 90-04-05286-0
- Part II/1a, 1982: Job, ISBN 90-04-06342-0
- Part II/2, 1978: Judges - Samuel, ISBN 90-04-05873-7
- Part II/3, 1980: Proverbs-Wisdom of Solomon-Ecclesiastes-Song of Songs, ISBN 90-04-06065-0
- Part II/4, 1980: The book of Psalms, ISBN 90-04-06207-6
- Part III/1, 1980: Isaiah, ISBN 90-04-07766-9
- Part III/3, 1993: Ezekiel, ISBN 90-04-07314-0
- Part III/4, 1993: Dodekapropheton - Daniel-Bel-Draco, ISBN 90-04-06302-1
- Part IV/2, 1998: Chronicles, ISBN 90-04-10960-9
- Part IV/3, 1973: Apocalypse of Baruch, 4 Esdras, ISBN 90-04-03741-1
- Part IV/6, 1972: Canticles or Odes, Prayer of Manasseh, Apocryphal Psalms, Psalms of Solomon, Tobit, 1 - 3 Esdras, ISBN 90-04-03469-2
- Part V/1, 1997: Concordance, ISBN 90-04-10664-2
Literatuur
- P. B. Dirksen, An Annotated Bibliography of the Peshitta of the Old Testament. Monographs of the Peshitta Institute Leiden, Brill Academic Publications 1989, ISBN 9004090177
- P. B. Dirksen, M. J. Mulder (Uitg.), The Peshitta: Its Early Text and History. Papers Read at the Peshitta Symposium Held at Leiden, 30-31 August 1985. Monographs of the Peshitta Institute Leiden, Vol IV, Brill, 1988, ISBN 90-04-08769-9
- Arthur Vööbus, Peschitta und Targumim des Pentateuchs. Neues Licht zur Frage der Herkunft der Peschitta aus dem altpalästinischen Targum. Etse, Stockholm 1958
- Aramäisch-Deutsches Neues Testament / ADNT 2009: Verkündigung von Yochanan Zweisprachiges Johannesevangelium Aramäisch-Deutsch, 2009, ADNT, allenfels, ISBN 9783938159705
- Bruce M. Metzger, The Early Versions of the New Testament: Their Origin, Transmission, and Limitations, Clarendon Press, Oxford 1977.
- Brock, Sebastian P., The Bible in the Syriac Tradition: English Version Gorgias Press LLC, 2006. ISBN 1-59333-300-5
Weblinks
- Pesjitta-Instituut Leiden
- Peshitta. The Old Testament in Syriac (Leidense uitgave, online boekpreview)
- Aramäisch-Deutsches Neues Testament (Vertaalproject van het Pesjitta Nieuwe Testament - Khabouris Codex - naar het Duits.)
- Aramaicpeshitta.com website van voorstanders van de theorie dat de Pesjitta voorafging aan de Griekse tekst.
(en) Bible translations; The Peshitta, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: 
)
Verwijzingen
- º Ernst Würthwein Der Text des Alten Testaments, 4e editie 1973, p. 86
- º http://www.aramaicpeshitta.com/Articles/key_articles/peshitto.htm
- º Francis Crawford Burkitt, Early Eastern Christianity, 1904. p. 71–.
- º Ernst Würthwein, Der Text des Alten Testaments, 4e editie, 1973, p. 87-
- º Kurt Aland e.a. (Uitg.), Novum Testamentum Graece, 26e uitgave, Deutsche Bibelstiftung Stuttgart, 1981, p. 17*
- º Problems with Peshitta Primacy op AramaicNT.org
- º Proofs of Peshitta Primacy op AramaicNT.org
Intertaalkoppelingen via Wikidata (via reasonator)
| Tekstuitgaven en vertalingen van de Bijbel |
|---|