JHWH: verschil tussen versies

Huidige versie van 27 okt 2024 om 12:54

De Hebreeuwse lettercombinatie יהוה (jod-hee-vav-hee (JHWH of JHVH)) is de Naam van God in de Hebreeuwse Bijbel. Deze lettercombinatie wordt sinds Philo van Alexandrië^[1] ook het tetragrammaton of tetragram genoemd: τετραγράμματον, wat Grieks is voor ’vier letters’, het „vierletterige”.

De middeleeuwse rabbi Maimonides schreef over deze naam:

„Het is welbekend dat alle namen van God die in de Schrift voorkomen, afgeleid zijn van Zijn activiteiten, behalve één, namelijk het Tetragrammaton, dat bestaat uit de letters jod, he, vav, he. Deze naam wordt exclusief op God toegepast, en wordt daarom de Sjem ha-meforasj genoemd, de ’nomen proprium’ (eigennaam). Het is de onderscheiden en exclusieve aanduiding van het Goddelijke Wezen; terwijl al Zijn andere namen slechts gewone naamwoorden zijn, en afgeleid zijn van activiteiten waarop sommige van onze bezigheden lijken, zoals we reeds hebben uitgelegd.”^[2]

Etymologie

Er zijn verschillende zienswijzen over de etymologische oorsprong van de naam.

De naam is waarschijnlijk afgeleid van het Hebreeuwse werkwoord היה (HJH) dat ’zijn’ betekent.

Het werd ook vaak gesteld dat de naam afgeleid zou zijn van een oud werkwoord הוה (HWH), ’worden’, dat in tegenstelling tot de veel voorkomende stam היה (HJH) betrekkelijk zeldzaam is. Naslagwerken classificeren HWH als een vorm van het werkwoord HJH.

In de Thora (Exodus 3:14-15) wordt beschreven dat Mozes aan God vroeg met welke naam Hij aangeduid wilde worden, voor het geval de menigte die naam wilde weten.

En God zei tegen Mozes: „IK ZAL ZIJN, DIE IK ZIJN ZAL” (אהיה אשׁר אהיה, ehjeh asjer ehjeh). Ook zei Hij: „Dit moet u tegen de Israëlieten zeggen: ’IK ZAL ZIJN (אהיה, ehjeh) heeft mij naar u toe gezonden.’” Toen zei God verder tegen Mozes: „Dit moet u tegen de Israëlieten zeggen: ’JHWH (יהוה), de God van uw vaderen, de God van Abraham, de God van Izak en de God van Jakob, heeft mij naar u toe gezonden. Dit is voor eeuwig Mijn Naam, dit is Mijn Naam ter gedachtenis, van generatie op generatie.”^{[noot 1]}

Het werkwoord HJH staat hier in de Qal imperfectum (אהיה, ehjeh). Dit wordt bijna steeds vertaald als een toekomstige tijd.

Jehi, hoveh, havah

Wanneer men de afgekorte vormen van het imperfectum, participium en perfectum van het werkwoord ’zijn’ (namelijk je = jehi; ho = hoveh; va = havah) bij elkaar voegt, vormt dit samen de naam Jehovah. De betekenis van de naam luidt dan: „hij die zal zijn, die is, en die was”. Dit is waarschijnlijk niet de etymologische oorsprong is van de naam,^{[noot 2]} maar wordt in het judaïsme wel vaak gezien als de betekenis van de naam.^{[noot 3]} Opmerkelijk is, dat deze betekenis ook opduikt in Openbaring 1:8.

Archeologische documenten

Stele in de Amontempel te Soleb

De naam Jhw („Jhw in het gebied van de Sjasu”) komt voor in een plaatsnamenlijst op een Egyptische stele uit de tempel van Amon te Soleb (Soedan) uit de tijd van Amenhotep III (1400 v.Chr.). Deze bevat de tekst: ta sjasoe jehoea[w]. Het woord Sjasoe^{[noot 4]} verwijst naar een volk dat daar leefde. Stammen werden wel vaker geïdentificeerd aan de hand van de godheid die zij aanhingen. In dit geval zou Jhw duiden op Jaw of Jahoe.^{[noot 5]}

Dit heeft sterke overeenkomsten met het tetragrammaton, en indien deze interpretatie correct is, is deze vermelding meer dan 500 jaar ouder dan de tot voorheen als oudste bekend staande inscriptie van het tetragrammaton, namelijk op de Moabitische steen.^[3]

Donald B. Redford^[4] concludeert dat het volk dat op de Merenptah stele wordt geïdentificeerd als „Israël”, en dat later het Koninkrijk Israël zou vormen, vroeger bij de Egyptenaren bekendstond als de stam van de „Sjasoe”. Rainey vindt ondersteuning voor deze zienswijze in de brieven van el-Amarna.^[5]

Anderzijds wordt het volk dat later als de Israëlieten bekend kwam te staan op de Merenptah-stele niet als de Sjasoe beschreven. Omdat de Sjasoe op de reliëfs van Merenptah te Karnak met andere kleren en haarstijlen worden voorgesteld, wordt door sommigen aangenomen dat dit niet de Israëlieten waren.^[6]^[7]

Mesa-steen

De Mesa-stele of Moabitische steen (rond 840 v. Chr.) bevat het verslag van koning Mesa in het Fenicisch. Het is het oudste gedenkteken met een inscriptie in een op het Hebreeuws lijkende taal. In de inscriptie roemt koning Mesa zichzelf wegens de bevrijding van schatplicht aan het koninkrijk Israël onder koning Ahab. Op de achttiende regel gebruikt hij het tetragrammaton: „En ik nam van daar de vaten van JHWH en sleepte ze voor Kamos.” Uit de inscriptie blijkt dat ook niet-Israëlitische heersers de naam van JHWH kenden en er naar verwezen als de God van Israël.

In Israël

De vroegst gedateerde vondsten op het gebied van het koninkrijk stammen uit de achtste eeuw v. Chr.: een priesterzegel draagt het inschrift „Behoort toe aan Miqnejaw, de knecht van JHWH.”^[8] Op een graf uit de achtste eeuw v. Chr. in Chirbet el-Qom, ten westen van Hebron, trof men de inscriptie aan: „Gezegend zij Urijahoe door JHWH en uit zijn benauwdheden verlosse hij hem door zijn asjera.”^[9] Beide persoonsnamen, Miqnejaw en Urijahoe, bevatten ook een korte vorm van de Godsnaam.

De vruchtbaarheidsgodin Asjera, waarvan de aanbidding in de Hebreeuwse Bijbel streng bestreden wordt als afgodendienst, wordt op dit fragment samen met JHWH vermeld. Fragmenten uit de vroege Israëlitische tijd der koningen in Kuntillat Ajrud op het Sinaï-schiereiland vermeldden JHWH ook naast de god Baäl in Fenicisch schrift.^[10]

In de begroetingsformules op de Lachisjbrieven uit de zesde eeuw v. Chr. klinkt het: „Moge JHWH mijn heer spoedig goed nieuws laten horen / in gezondheid laten leven.” Ook de bijbelse zweerformule „zo waar JHWH leeft” wordt in de brieven aangetroffen. Het gebruik van de Godsnaam in een groet wordt bevestigd door kleitabletten uit Arad, bijvoorbeeld: „Moge JHWH uw vrede zoeken”.

Naast de vierletterige vorm verschijnen sinds de Babylonische ballingschap meer korte vormen zoals JHW of JHH in het Aramees. In de Joodse militaire kolonie te Elephantine in Egypte bestond tot 410 v. Chr. een tempel voor JHWH. In de omgeving ervan werden deze beide korte vormen naast elkaar gebruikt in brieven, eden, rituele teksten, bijvoorbeeld: „Ik zegen u door JHH en ChNM.” In deze syncretistische formule werd de joodse God gecombineerd met de plaatselijke godheid Chnoem.

Uitspraak

Aangezien het Hebreeuws ongevocaliseerd (dat wil zeggen zonder de toevoeging van klinkertekens) werd geschreven, is er discussie over de juiste uitspraak van de Godsnaam.^{[noot 6]}

Uitspraak van de Naam in de geschiedenis

Flavius Josephus schreef over de ’vier klinkers’ van de Naam, terwijl de Hebreeuwse letters vandaag de dag toch vooral als medeklinkers worden gebruikt.^[11]

Vroeger werd Gods Naam ook volgens de Talmoed en Misjna wel degelijk uitgesproken:

„Het was verordend dat een man zijn vrienden moest groeten door de Naam te noemen.” — Misjna Berachot 9:5.

In een bepaalde periode^{[Toelichting gevraagd]} ontstond de traditie dat de Naam enkel nog uitgesproken werd door de hogepriester (kohen gadol) in de Joodse tempel tijdens de offerdienst op de Grote Verzoendag (Jom Kipoer).

„En als de priesters en het volk, die in het voorhof stonden, de duidelijk uitgesproken Naam hoorden, zoals hij uit de mond van de Hogepriester kwam, knielden zij en bogen zij zich en wierpen zij zich op hun aangezicht en hieven aan: ’Geprezen zij de Naam van de heerlijkheid van zijn koninkrijk voor immer en eeuwig!’” — Misjna Joma 6:2

„Aanvankelijk placht de Hogepriester de Naam met luide stem te verkondigen; maar toen er steeds meer verdorven mensen kwamen, verkondigde hij die zachtjes.” — Jeruzalemse Talmoed, Joma 3, 40d

De juiste uitspraak was zeker in het begin niet echt geheim, maar doordat de Naam zo zelden en na verloop steeds stiller werd uitgesproken, nam de bekendheid van de uitspraak ervan bij het volk af. Men veronderstelt dat de hogepriester de uitspraak aan zijn opvolger leerde. De algemene zienswijze hierover is, dat aangezien de Tempel reeds bijna 2000 jaar niet meer bestaat en er al even lang geen hogepriester meer is, de ware uitspraak van de Naam volledig verloren gegaan is.

Dit verbod op het uitspreken van deze Naam op andere momenten dan tijdens de offerdienst door de hogepriester op Jom Kipoer werd gebaseerd op een interpretatie van Leviticus 24:16, waar staat dat het lasteren van Gods Naam dient te worden gestraft met de dood door steniging. Het onnodig uitspreken van de Naam zou hier volgens een joodse zienswijze onder kunnen vallen. De rabbijnen beperkten daarom niet alleen het gebruik, maar ook de kennis van de uitspraak ervan tot enkel de hogepriester, die het aan de volgende hogepriester doorgaf. In dat geval hoorden buitenstaanders de naam uiteraard nooit.

De uitspraak van de Naam was bekend bij rabbijnen en schriftgeleerden die deze één keer in de zeven jaar in het geheim doorgaven aan hun studenten, of volgens anderen twee keer in zeven jaar. (Babylonische Talmoed, traktaat Kiddoesjin 71a).

Masoreten

Het Hebreeuws wordt vanouds alleen met medeklinkers geschreven. In latere tijd werd door de masoreten, die de Hebreeuwse tekst overschreven, een systeem bedacht om klinkertekens (nikoed) toe te voegen (te vocaliseren) zonder de medeklinkertekst te veranderen. Dit klinkersysteem hoort niet bij de oorspronkelijke heilige tekst.

In de masoretische tekst wordt het tetragrammaton niet steeds op dezelfde manier gevocaliseerd. Omdat het verboden was de naam ’JHWH’ uit te spreken, werd er bij het voorlezen meestal ’Adonai’ gelezen (mijn heer; eigenlijk een meervoudsvorm uit eerbied) wanneer er ’JHWH’ stond. Men gaat er van uit dat de masoreten daarom aan de medeklinkers van de naam ’JHWH’ meestal de klinkers van ’Adonai’ toevoegden om eraan te herinneren dat men hier ’Adonai’ moest lezen. Wanneer de naam ’JHWH’ in combinatie met de titel ’Adonai’ voorkwam (’Adonai JHWH’), werden de klinkers van het woord ’Elohim’ (God) ingevoegd, zodat de woordcombinatie niet als ’Adonai Adonai’, maar als ’Adonai Elohim’ zou worden gelezen.

De Biblia Hebraica Stutgartensia volgt de masoretische tekst en voegt bijgevolg niet altijd dezelfde klinkertekens toe:

יְהוָה	יְהוִה	יְהֹוָה	יְהֹוִה
Jehváh	Jehvíh	Jehováh	Jehovíh

Vaak wordt gesteld dat in de derde versie in de bovenstaande tabel de medeklinkers JHWH gecombineerd zijn met de klinkers van ’Adonai’, en dat uit deze combinatie (ca. 1100 n.Chr.) de gelatiniseerde vorm „Jehova” of „Jehovah” ontstaan zou zijn.

Deze argumentatie werd reeds in 1890 verworpen door rabbi Jacob Bachrach. De klinkertekens in beide woorden zijn namelijk niet hetzelfde.

אֲדֹנָי
Adonai

Het klinkertekentje onder de יְ van יְהֹוָה is een sjewa, een korte ’doffe e’. Het tekentje onder de אֲ van אֲדֹנָי (Adonai) is een chatav patach, dat is: een korte ’a’.

Middeleeuwen

De uitspraak ’Jehova(h)’ werd dikwijls toegeschreven aan de Italiaanse fransciscaan Petrus Galatinus in 1518.^[12] Dit blijkt onjuist.^[13] Deze uitspraak was ook voorheen reeds in gebruik. De oudste Latijnse tekst met de vorm van de naam Jehova is de Pugio Fidei van de Spaanse dominicaanse monnik Raymundus Martini, geschreven rond het jaar 1270.

Statenvertaling

De vorm JEHOVA werd gebruikt in de inleiding van de eerste uitgave van de Statenvertaling van 1637.^[14]

Jahweh

De hebraïcus Wilhelm Gesenius (1786–1842) stelde voor dat de Hebreeuwse vocalisatie יַהֲוֶה meer zou overeenkomen met de historische uitspraak.^[15] Dit wordt getranslitereerd als Jah^aweh / Jah^aveh. Hij baseerde zich hiervoor op verschillende Griekse weergaven uit de vroege eeuwen n. Chr., zoals de weergave door de christelijke auteur Theodoretus van Cyrus uit de 5e eeuw, die zelf geen Hebreeuws kende, en die in het Grieks noteerde dat volgens een Samaritaanse traditie de uitspraak ΙΑΒΕ luidde (iabe of iave). Verder baseerde Gesenius zich op vormen van theoforische namen: namen die beginnen met JHW of met JH kunnen worden verklaard met de uitspraak ’Jahweh’. Hij veronderstelde aanvankelijk dat de naam JHWH verwant was aan de naam Jovis, Jupiter, en via de Egyptenaren aan de Hebreeën werd doorgegeven. In latere uitgaven van zijn woordenboek werd deze redenering weggelaten, omdat hij zijn opinie had herzien en zulke vergelijkingen een verspilling van tijd en werk noemde.^[16]

In A Dictionary of the Bible volgde William Smith het voorstel van Gesenius.^[17] Verschillende andere varianten werden voorgesteld. Franz Delitzsch gaf de voorkeur aan de uitspraak יַהֲוָה (jah^avah). Gesenius had een grote invloed door zijn Hebreeuwse grammatica en zijn Handwoordenboek, dat in verschillende uitgaven en Engelse vertalingen verscheen, waardoor zich een consensus vormde over de uitspraak Jahweh.

Gebruik

*Deze kaart wordt toegeschreven aan Abraham Trommius, (Abraham Trom, 1633–1719)*
Na *„Men vind in den Bijbel*”, staat: *„De Naam Jehovah of Heere 6855 Maal, het middelste staat 2 Chron 4 Vers 16.”*

In vertalingen

Oude Griekse vertalingen

Origenes (tweede eeuw) en Hiëronymus van Stridon (vierde eeuw) schrijven dat er in hun tijd Bijbelhandschriften bestaan met heilige Naam.

In de tweede eeuw schreef Origenes in een commentaar op Psalm 2: „en in de nauwkeurigste Hebreeuwse handschriften staat de Naam in Hebreeuwse letters; niet in die van nu, maar in de oudste [letters].” (D.w.z. (, niet יהוה.) De bijbelgeleerde Henry Barclay Swete commenteerde als volgt: „’de nauwkeurigste handschriften’ zijn ongetwijfeld die van Aquila’s versie, want er is geen reden om aan te nemen dat enige kopiisten van de Alexandrijnse versie aarzelden om ο κς [de Heer] of κε [Heer, aanspreekvorm] te schrijven in plaats van יהוה‎.”^{[noot 7]}

In de vierde eeuw schreef Hiëronymus in zijn Prologus Galeatus (een voorwoord op het boek Koningen): „We vinden de vierletterige naam van God in bepaalde Griekse boeken tot op de dag van vandaag geschreven in oude letters.”^[18]

In 384 stuurde Hiëronymus een brief aan een zekere Marcella, om een vraag te beantwoorden die zij had over de Goddelijke namen. In een opsomming schreef hij: „De negende [naam van God] is het Tetragrammaton, dat zij als ἀνεκφώνητον (anekfōneton) beschouwden, dat wil zeggen, als onuitspreekbaar, en het is met de volgende letters geschreven: Iod, He, Vav, He. Zekere onwetenden waren wegens de overeenkomst van de lettertekens, als zij die in Griekse boeken tegenkwamen, gewoon Π Ι Π Ι (Pipi) te lezen.”^[19]^{[noot 8]}

Er zijn sinds decennia verscheidene oude Griekse handschriften ontdekt die Gods naam, יהוה (het tetragrammaton) bevatten.

In deze Griekse vertalingen staat het Tetragrammaton in oud of nieuw Hebreeuws schrift, of ook omgezet in Griekse letters, middenin de Griekse tekst. In sommige kopieën van het Griekse Oude Testament uit de laatste eeuwen voor Christus, staat een lege plek waar het tetragrammaton zou hebben gestaan, mogelijk omdat dit door een andere schrijver moest worden ingevuld of omdat de andere inkt die ervoor gebruikt werd verbleekt is; andere geven de Naam van God weer met „ΙΑΩ” (IAO); in nog andere manuscripten staat ; en er zijn handschriften met nog andere varianten.^[20] Een belangrijke versie die gebruikt, is de versie van Aquila van Sinope.

Veel fragmenten van de oude Griekse vertalingen van de Hebreeuws-Aramese Bijbel bevatten het Tetragrammaton, gewoonlijk in Oudhebreeuws of in Hebreeuws kwadraatschrift, en soms in Griekse letters. Enkele daarvan zijn:

LXX^{P. Fouad Inv. 266} = Rahlfs 848	Het op een na oudste bekende Septuaginta-manuscript; het oudste waarin het Hebreeuwse tetragrammaton in Aramees kwadraatschrift of „Asjoeri”-schrift is weergegeven.^[21]
LXX^{VTS 10a}	Stuk perkament. Deel van een handschrift van de kleine profeten, uit de Dode-Zeerollen uit Nachal Chever, woestijn van Judea. Bevat het Tetragrammaton in Oudhebreeuwse letters in Jon 4:2; Micha 1:1,3; Micha 4:4,5,7; Micha 5:4; Habakuk 2:14,16,20; Habakuk 3:9; Zefanja 1:3,14; Zefanja 2:10; Zacharia 1:3,4; Zacharia 3:5-7.
LXX^{VTS 10b}	Stuk perkament. Deel van een handschrift van de kleine profeten uit de Dode-Zeerollen van Nachal Chever, woestijn van Judea. In Zacharia 8:20; Zacharia 9:1,4 wordt het Tetragrammaton weergegeven in Oudhebreeuwse letters.
LXX^{IEJ 12}	Stuk perkament. Deel van een handschrift van de kleine profeten. Gevonden te Nachal Chever, woestijn van Judea. In Jona 3:3 (NW) wordt het Tetragrammaton weergegeven in Oudhebreeuwse letters. Gepubliceerd in Israel Exploration Journal. Gedateerd eerste eeuw n.Chr.^[22]
4Q LXX Lev^b = 4Q¹²⁰ = Rahlfs 802	Leviticus-manuscript uit grot 4 te Qumran; bevat de naam IAO in Griekse letters in Leviticus 3:12 en Leviticus 4:26. Gedateerd in de eerste eeuw v.Chr.^[23] Volgens de bijbelgeleerde Emanuel Tov reflecteert dit de oorspronkelijke, voorchristelijke weergave van het tetragrammaton, die voorafging aan de weergave door het woord Kurios.^[24]
LXX^{P. Oxy. VII.1007}	Perkament-codex van Genesis uit de Kaïro Geniza, derde eeuw. Dubbele jod in Oudhebreeuws schrift voor de naam van God. ΘΕΟΣ is afgekort weergegeven. Andere begrippen die in andere manuscripten vaak afgekort staan, zoals mens (man), moeder en vader (zie ’nomina sacra’), zijn uitgeschreven. „Duidelijk van Joodse origine” volgens oriëntalist en theoloog Paul Kahle.^[25]^[26]
Aq^Taylor	Griekse vertaling door Aquila, bevat Psalm 90-103, tekstuitgave van C. Taylor^[27]
Sym.^{P. Vindob. G. 39777} = StudPal 11.114 = PWien Rainer 18	Papyrus, Psalm 68 en Psalm 80; Griekse vertaling, vermoedelijk door Symmachus.^[28] Fragment uit de derde of vierde eeuw. Bevat het Tetragrammaton in archaïsche Hebreeuwse letters.^[29]
Ambrosiana O 39 sup.	palimpsest, fragment uit de psalmen van Origenes’ Hexapla. Bewaard in de biblioteca Ambrosiana, Milaan, einde 9e eeuw. Bevat het Tetragram in Hebreeuwse kwadraatschrift in alle vijf kolommen.^[30]
Codex Cambridge^12.184 + ^20.50 = Taylor-Schechter^2.89.326 = Aq^Burkitt ^[31]	Perkament, palimpsest van Aquila’s versie van 1 Koningen 21, 2 Koningen 23 met paleo-Hebreeuws tetragram. Bovenste tekstlaag is een Hebreeuwse liturgische tekst uit de elfde eeuw.^[28]

Een aantal van deze handschriften die het Tetragrammaton bevatten, zijn vervaardigd voor de opkomst van het christendom. Een aantal andere fragmenten zijn van de hand van joodse vertalers die tot een betere vertaling van het Hebreeuws trachtten te komen. Beroemd zijn de Grote drie vertalers of herzieners: Aquila (128 n. Chr.), Symmachus en Theodotion. Hoewel deze drie vertalingen onderling van stijl en vertaalmethode verschillen, volgen ze het Hebreeuws letterlijker dan de ’oude Griekse versie’ van de oorspronkelijke Septuaginta. Moderne geleerden beschouwen een of twee van de drie als volledig nieuwe Griekse vertalingen van de Hebreeuwse Bijbel.

Hoewel christelijke bijbelgeleerden zoals Eusebius en Hiëronymus deze Griekse vertalingen kenden en waardeerden, gebruikten christenen die geen Hebreeuws spraken destijds voor een groot deel de ’oude Griekse versie’ van de Septuaginta als standaardtekst, tenzij waar deze wegens te grote afwijking van de Hebreeuwse tekst werd vervangen door de vertaling door Theodotion. Ook in de Septuaginta-kolom van Eusebius’ Hexapla wordt het Tetragrammaton gebruikt. (Ambrosiana O 39 sup.)

In het Nieuwe Testament?

In geen enkel Grieks manuscript van (delen van) het Nieuwe Testament komt het tetragrammaton of een Griekse transcriptie ervan (zoals ΙΑΩ) voor. Ook in nieuwtestamentische citaten uit het Oude Testament (Tenach), staat, in alle beschikbare manuscripten van de Griekse grondtekst, gewoonlijk Κύριος (Kurios, Heer), of soms θεός (Theos, God). Vaak werd gesteld dat de Septuaginta hier van invloed zou kunnen zijn geweest. Maar alle beschikbare Septuagintafragmenten uit de eerste eeuw bevatten het tetragrammaton in nieuw of oud Hebreeuws schrift of een lege ruimte die plaats liet voor het tetragrammaton.

De profeet Joël^[32] wordt door de apostel Petrus in Handelingen 2:21 en door de apostel Paulus in Romeinen 10:13 (zie Brieven van Paulus) geciteerd, maar daarbij is opmerkelijk dat in beide citaten uit Joël de weergave van JHWH als Κύριος wordt betrokken op Ἰησοῦς (Iesous, Jezus).

Er bestaan Hebreeuwse kopieën die teruggaan op een Hebreeuwse versie van het Nieuwe testament of de evangelieën, die volgens sommige onderzoekers verwant zou kunnen zijn aan een oorspronkelijke Hebreeuwse versie. Een voorbeeld zijn de Hebreeuwse evangeliën van Sefarad. Soms kan men zien dat het Tetragrammaton (of een vervanging hiervoor) hierin gebruikt wordt op plaatsen waarvan men het volgens de Griekse tekst niet zou aannemen.

Bijbelvertalingen in hedendaagse talen

In veel Bijbelvertalingen is het tetragrammaton, de persoonlijke eigennaam ’JHWH’, vervangen door de titel ’Heer’ (een vertaling van ’Adonai’). Als reden hiervoor verwijst men vaak naar de joodse traditie. (Door die rabbijns-joodse traditie wordt de Naam weliswaar anders uitgesproken, maar niet vervangen in de manuscripten van de Bijbeltekst.)

Hoewel Luther in zijn geschriften de naam Jehova gebruikte, gaf hij in zijn bijbelvertaling het tetragrammaton weer als HERR, terwijl hij het Hebreeuwse woord Adonai weergaf als HErr.

Ook op de Synode van Dordrecht vroeg men zich af hoe men het tetragrammaton zou weergeven.

De questie was, hoemen het woort Jehova in den Ouden Testamente moeste over setten? Ofmen het in de Nederlantsche sprake moeste behouden dan ofment door het woort Heere, ghelijck dus lange ofte dierghelijcke zouden moeten uytdrucken? Ende is voor gheraetsaem gheoordeelt dewyle daer geen bequaam ende ghebruyckelijck Nederlants woort en is daer mede de cracht van dit woort uytgedruckt can worden dat de oversetters het woord Jehova door het woort Heere vertalen sullen ende dat dit woort met groote letteren inden text uytghedruckt worde.^[33]

Een aantal andere vertalingen kiest eveneens voor deze oplossing en geeft door een verschil in lettertype aan of er in het Hebreeuws de naam JHWH of het woord/de titel Adonai staat.

	Elohim	Adonai	JHWH	Adonai JHWH	JHWH Elohim	JHWH Sebaoth
Traditionele uitspraak in het rabbijns judaïsme	Elohim	Adonai	Adonai	Adonai Elohim	Adonai Elohim	Adonai Sebaoth
King James	God	the Lord	the LORD	the Lord GOD	the LORD God	the Lord of hosts
Statenvertaling	God	de Heere	de HEERE	de Heere HEERE	de HEERE God	de HEERE der Heirscharen
Petrus Canisius	God	de Heer	Jahweh	Jahweh, mijn Heer Jahweh, de Heer	Jahweh God	Jahweh der heirscharen
NBG 1951	God	de Here	de HERE	de Here HERE	de HERE God	de HERE der Heerscharen
Groot-Nieuwsbijbel	God	de Heer	de Heer	de Heer mijn God	de Heer mijn God	de almachtige Heer
Het Boek	God	de Here	de HERE	de Heer mijn God	de HERE mijn God	de HERE van de hemelse legers
Willibrordvertaling 1978	God	de Heer	Jahwe	Jahwe, mijn Heer	Jahwe God	Jahwe van de machten Jahwe van de heerscharen
Willibrordvertaling 1995	God	de Heer	de HEER	Heer GOD	de HEER God	de HEER van de machten
NBV 2004	God	de Heer	de HEER ^{[noot 9]}	God, de HEER HEER, mijn God	God, de HEER	de HEER van de hemelse machten
NBV Studiebijbel 2008	God	de Heer	JHWH	de Heer, JHWH	JHWH, God	JHWH van de hemelse machten
Herziene Statenvertaling 2010	God	de HEERE	de HEERE	de Heere HEERE	de HEERE God	de HEERE van de legermachten
Nieuwe-Wereldvertaling	God	de Heer	Jehovah	Soevereine Heer Jehovah	Jehovah God	Jehovah der legerscharen

Het verschil tussen Adonai en JHWH is in veel vertalingen dus wel zichtbaar (maar niet hoorbaar) doordat het laatste in KLEINKAPITAAL wordt geschreven. In de NBV staat zelfs de beginletter van HEER in kleinkapitaal (in tegenstelling tot de namen van de Bijbelboeken, die allemaal met een gewone hoofdletter beginnen).

In kanttekening 7 bij Genesis 2:4 (SV), het eerste vers waarin het tetragrammaton wordt gebruikt, stond in de Statenvertaling te lezen:

Na de voleyndinge van het werck der scheppinge, wort hier aldereerst Gode de naem van IEHOVAH gegeven, beteeckenende den selfstandigen, selfwesenden, van hem selven zijnde van eeuwicheyt tot eeuwicheyt, ende den oorspronck ofte oorsake van het wesen aller dingen; daerom oock dese naem den waren Godt alleen toecomt. Onthoudt dit eens voor al; waer ghy voortaen het woord HEERE met groote letteren geschreven vindt, dat aldaer in ’t Hebr. het woort IEHOVAH, ofte korter, IAH, staet.^[34]^{[noot 10]}

Voorgevel van de Gereformeerde kerk in Beetsterzwaag met de naam Jehovah

Gevelsteen van de Gereformeerde kerk in Beetsterzwaag met de naam Jehovah

De Franse protestantse vertaling van Louis Segond gebruikt voor JHWH de vervangende titel l’Éternel (letterlijk: de Eeuwige) (bijvoorbeeld in Numeri 6:23-27). Dit lijkt goed aan te sluiten bij wat gewoonlijk als de betekenis van JHWH wordt beschouwd, nl. Ik ben die Ik ben of Ik zal zijn die Ik zijn zal. De titel „Eeuwige” wordt ook vaak in joodse vertalingen gebruikt. De herzieners van de American Standard Version vonden de weergave met „Eeuwige” echter te abstract.^[35] Ook voor de NBV is de vertaling Eeuwige overwogen, doch deze is uiteindelijk afgewezen.^[36] De Franse vertaler André Chouraqui, gaf het tetragrammaton doorheen de hele Bijbel (ook in het Nieuwe Testament) weer als IHVH.

Gebruik in diverse kerken en religies

Jehovah's Getuigen gebruiken nog steeds de naam in de vorm Jehovah. De uitspraak Jehova[h] wordt daarom nu vaak als een bijzonderheid van deze religieuze gemeenschap beschouwd, maar werd in werkelijkheid reeds eeuwen in het Nederlands gebruikt. In de Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift, de Bijbelvertaling die door Jehovah’s Getuigen wordt uitgegeven, staat de naam Jehovah ook in het Nieuwe Testament, hoewel het tetragrammaton in de Griekse manuscripten van het Nieuwe Testament niet voorkomt. Zij baseren zich hiervoor onder andere op de vaststelling dat de oudste manuscripten van de Septuagintavertaling steeds het tetragram bevatten, evenals de Hebreeuwse Bijbeltekst, die in het Nieuwe Testament vaak geciteerd wordt. Dat zij de uitspraak Jehovah gebruiken, betekent niet dat zij beweren dat dit de oorspronkelijke Hebreeuwse uitspraak was. Zij gebruiken deze uitspraak omdat dit in het Nederlands ingeburgerd is als een bekende uitspraak.^[37]

In de Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen (bekend als de mormonen) wordt de naam „Jehovah” voornamelijk in de tempelrituelen gebruikt. Zij geloven dat dit een naam is van Jezus Christus (God de Zoon). Het Boek van Mormon gebruikt twee keer de naam Jehovah (in het Nederlands spellen zij het als Jehova); ook andere boeken gebruiken de naam. (2 Nephi 22:2, Moroni 10:34)

In verschillende charismatische Afrikaanse pinkstergemeenten wordt de naam Jehovah nog gebruikt in hun erediensten en liederen. Onder invloed van de protestantse zendelingen die de Bijbel vertaalden in de taal van het land waarin zij werkten, is het gebruik van de naam Jehovah in Afrika niet onbekend. Het wekt geen verbazing om bijvoorbeeld op een taxi een bijbeltekst met de naam Jehovah te zien.

In de Nederlands-gereformeerde en hervormde kerken is het gebruik van Gods naam tegenwoordig eerder ongebruikelijk. Toch kwam de naam Jehova(h) ook voor in oude kerkliederen, bijbeluitgaven of op kerkgebouwen.

De Sacred Name Movement is een verzamelnaam voor de religieuze organisaties en denominaties die een terugkeer wensen naar de Hebreeuwse roots van het christendom en hierbij belang hechten aan het gebruik van de Godsnaam. In het Engels schrijven zij die meestal als Yahweh. De beweging ontstond oorspronkelijk in de Church of God (Seventh Day). De zienswijze over het belang van Gods naam werd beïnvloed door de publicaties van Jehovah’s Getuigen.

Orthodoxe (rabbijnse) joden spreken ook vandaag de Naam niet uit. In manuscripten werden als vervanging wel eens twee, (יי), af en toe drie ( ייי ) jods, of de letters ה״ש als afkorting van Hasjem (הָשֵׁם / השם „De Naam”).

Zelfs het Engelse en Nederlandse woord God wordt door joden vaak geschreven als G’d of G–d. Dit wordt gewoon uitgesproken als God. Op die manier menen ze (op een letterlijke manier) te gehoorzamen aan de regel dat de naam God „niet uitgewist” dient te worden. In het „wissen” van de Naam in een tekstverwerkingsprogramma op de computer, zien de meeste joodse uitleggers geen halachisch probleem.

Onder de karaïtische joden, een joodse minderheid die zich enkel baseert op de geschreven Bijbeltekst en niet op rabbijnse tradities, zijn er voorstanders om de Naam wel degelijk te gebruiken en uit te spreken.^[38]

In de Rooms-Katholieke Kerk werd door paus Benedictus XVI, via kardinaal Arinze, op 29 juni 2008 een aanwijzing aan alle bisschoppenconferenties gegeven, die tegelijkertijd geformuleerd was als een verzoek aan alle kerken, om de Godsnaam in de liturgie, gebeden en kerkliederen niet meer te gebruiken.^[39]

„In de liturgische vieringen, in de gezangen en de gebeden mag de Godsnaam in de vorm van het tetragram JHWH noch gebruikt noch uitgesproken worden.”

Daarmee reageerde de paus op een verzoek van de Romeinse opperrabbijn, Riccardo Di Segni, tijdens een privé-audiëntie in januari 2006.^[40]

Literatuur

(en) Bernardus Dirks Eerdmans, The Name Jahu, in: Oudtestamentische Studiën, uitgegeven door P. A. H. de Boer, Leiden. Deel V. Leiden, E. J. Brill, 1948, blz. 1-29
(en) G. J. Thierry, The Pronunciation of the Tetragrammaton, in: Oudtestamentische Studiën, uitgegeven door P. A. H. de Boer, Leiden. Deel V. Leiden, E. J. Brill, 1948, blz. 30-42
(de) Otto Eissfeldt, Neue Zeugnisse für die Aussprache des Tetragramms als Jahwe, in: Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft, 1935, blz. 59-76
(de) Th. C. Vriezen,’Ehje ’ašer ’ehje, Festschrift für Bertholet, Tübingen 1950, ISBN 3161060210 blz. 498 vv
(de) Martin Buber, Moses, Verlag Lambert Schneider, 1952, ASIN B002360X88 blz. 47-67
(de) László Márton Pákozdy, Die Deutung des JHWH-Namens in Exodus 3:14. Ein Votum für die Übersetzung „Ich werde sein, der ich sein werde“, Judaica, Band 4, 1955, blz. 193-208
(en) Gérard Gertoux, The Name of God Y.eh.ow.ah Which Is Pronounced As It Is Written I_Eh_Ou_Ah: Its Story, University Press Of America, 2002, 342 p., ISBN 978-0761822042
(en) Michael Heiser, https://drmsh.com/the-naked-bible/yhwh/, Voetnoten over Yahweh
(en) Nehemia Gordon, Shattering the Conspiracy of Silence: The Hebrew Power of the Priestly Blessing Unleashed, Hilkiah Press, 2012, 207 p., ISBN 978-0983098126
(en) Nehemia Gordon, The Pronunciation of the Name
(en) Keith E. Johnson, His Hallowed Name Revealed Again, Biblical Foundations Academy, 2010, 226 p., ISBN 978-0615333236
(en) Peter van Rensberg, Justin van Rensberg, Discover the Tetragrammaton’s pronunciation, https://www.hebrewgospels.com/yhwh (opgebouwd als reactie tegen de argumenten zoals Nehemia Gordon die gebruikt)
(en) {{aut|Steven Avery}, https://purebibleforum.com/index.php?threads/hebrewgospels-com-peter-and-justin-van-rensburg.1399/ (kritische bemerkingen op de van Rensberg

Zie ook

Bronnen, noten en/of referenties

Weblinks

De Nieuwe Bijbelvertaling – Weergave van de naam JHWH
J. Parker, Jehovah, The Bible Cyclopedia, 1841 (p. 662-663)

(en) Names of God, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: )

(en) Tetragrammaton, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: )

(en) Shem Ha-Meforash, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: )

(en) Jehovah (Yahweh), in: Catholic Encyclopedia, New York, Robert Appleton Company, 1907-1912. (vertaal via: )

(en) God, (2), onderkopje 3. ’The Names of God’, in: ISBE, J. Orr, ed., Chicago, Howard-Severance Company, 1915. (vertaal via: )

(en) Yahweh, in: Encyclopædia Britannica, 2024. (vertaal via: )

(de) Bob Becking, Jahwe(vertaal via: ). In: Michaela Bauks, Klaus Koenen (Uitg.): Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), Stuttgart 2006 ff., geraadpleegd op 4 juli 2012.
(en) Masoretische vocalisatie van JHWH
[he.wikipedia.org/wiki/%D7%99%D7%94%D7%95%D7%94 יהוה](vertaal via: ) en[he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%A9%D7%9D_%D7%94%D7%9E%D7%A4%D7%95%D7%A8%D7%A9 Hasjem Hameforasj](vertaal via: ) op de Hebreeuwse Wikipedia
Jehovataler.de Een website over de Godsnaam, vooral op munten en gedenkpenningen.

Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Tetragrammaton op Wikimedia Commons.

Intertaalkoppelingen < A > (via reasonator) , < B >, < C >

Noten

º Bijbeltekst gebaseerd op de Herziene Statenvertaling, maar de werkwoorden in hoofdletters gebaseerd op de weergave in de Lutherse vertaling. Het tetragrammaton weergegeven als JHWH.
º Volgens de International Standard Bible Encyclopedia: God, Names of, (4), (zie weblinks), dient men de theorie dat het woord een combinatie is van de toekomende, huidige en voleindigde tijdvorm van het werkwoord, met als betekenis „Diegene die zal zijn, is en was”, niet serieus te nemen.
De Catholic Encyclopedia merkte op dat een degelijke woordvorming in de Hebreeuwse taal ’geen analogie’ heeft.
º Baruch de Spinoza schreef: „If anyone considers without prejudice the recorded opinions of Moses, he will plainly see that Moses concieved the Deity as a Being Who has always existed, does exist, and always will exist and for this cause he calls Him by the name Jehovah which in Hebrew signifies these three phases of existence”, (Tractatus theologico politicus – II, 380 – Of Prophets). Engelse vertaling p. 288, The Philosophy of Spinoza, redactie: J. Ratner, The World’s Popular Classics. Books, Inc. New York.
º In Engelse vakliteratuur gewoonlijk Shasu of šɜsw.
º De Hebreeuwse jod ( י ) komt het meest overeen met de Nederlandse j (of de i wanneer gebruikt als klinker). In het Engels en het Frans klinkt j als dzj, daarom gebruikt men in die talen de y. Wij kiezen er voor in dit artikel de jod weer te geven als j.
º Ook modern Hebreeuws wordt meestal ’ongevocaliseerd’ geschreven.
º Henry Barclay Swete, D.D., F.B.A., An Introduction to the Old Testament in Greek, Cambridge University Press, 1914, hoofdstuk 2.6.5: (origineel citaat:) „The Tetragrammaton is not transliterated, but written in Hebrew letters, and the characters are of the archaic type (, not יהוה); cf. Orig. in Ps. ii., καὶ ἐν τοῖς ἀκριβεστάτοις δὲ τῶν ἀντιγράφων Ἐβραίοις χαρακτῆρσιν κεῖται τὸ ὄνομα, Ἐβραικοῖς δὲ οὐ τοῖς νῦν ἀλλὰ τοῖς ἀρχαιοτάτοις – where the ’most exact copies’ are doubtless those of Aquila’s version, for there is no reason to suppose that any copyists of the Alexandrian version hesitated to write ο κς or κε for יהוה‎.
º Latijnse(-Griekse) tekst: τετράγραμμον, quod ἀνεκφώνητον id est, ineffabile putaverunt, quod his litteris scribitur, IOD, HE, VAV, HE. Quod quidam non intelligentes propter elementorum similitudinem, cum in Graecis libris repererint, Π Ι Π Ι legere consueverunt.
º In de standaard-uitgave van de NBV wordt ook de beginletter van HEER met kleinkapitaal geschreven.
º In een modernere uitgave van de Statenvertaling:
Na de voleinding van het werk der schepping, wordt hier allereerst God de naam van JEHOVAH gegeven, betekenende den zelfstandige, den zelfwezende, van zichzelven zijnde van eeuwigheid tot eeuwigheid en de oorsprong of oorzaak van het wezen aller dingen, waarom ook deze naam den waren God alleen toekomt. Onthoud dit eens voor al: waar gij voortaan het woord HEERE met grote letters geschreven vindt, dat aldaar in het Hebr. het woord JEHOVAH of korter JAH staat.
Kanttekeningen bij de Statenvertaling; tekstversie van de OnlineBible, Importantia 2010

Verwijzingen

º Philo van Alexandrië, 2.152
º Maimonides, De gids voor de verdoolden, 1.61. Engelse vertaling op https://www.sacred-texts.com/jud/gfp/gfp071.htm
º Astour, Michael C., „Yahweh in Egyptian Topographic Lists.” In Festschrift Elmar Edel, eds. M. Gorg & E. Pusch, Bamberg, 1979, p. 18.
º Redford, Donald B., Egypt, Canaan and Israel In Ancient Times. Princeton: Princeton University Press, 1992. ISBN 0-691-00086-7. p. 272-273.
º Rainey, Anson, „Shasu or Habiru. Who Were the Early Israelites?” Biblical Archeology Review 34:6 Nov./Dec. 2008.
º Yurco, Frank J., „Merenptah’s Canaanite Campaign.” Journal of the American Research Center in Egypt, 1986, 23:189-215.
º Hasel, Michael G., „Israel in the Merneptah Stela,” Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 1994, No. 296, pp. 45-61.
º Harvard University, Report of the President of Harvard College and reports of departments. 1958-1959, Semitic Museum p. 514 (seq. 6936) (opgehaald op 1 juli 2012)
º https://www.religionofancientpalestine.com/?page_id=230
º Israel Finkelstein, Neil Asher Silberman, The Bible Unearthed: Archaeology’s New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts, ISBN 0-684-86912-8
º Flavius Josephus, Joodse Oorlogen, boek 5, hoofdstuk 5 v.7 (en) vertaling door William Whiston op Perseus.tufts.edu
º Jahvē, in: Meyers Konversations-Lexikon, Deel 10. Leipzig 1907, p. 152.
º Catholic Encyclopedia, 1911, zie weblinks.
º Inleiding van de Statenvertaling
º Wilhelm Gesenius, A Hebrew Lexicon to the Books of the Old Testament: Including the Geographical Names and Chaldaic Words in Daniel, Ezra, &c, Volume 1, Treuttel and Würtz, Treuttel and Richter, 1825 (Google eBoek) p. 282.
º Wilhelm Gesenius, Hebrew and Chaldee Lexicon of the Old Testament, p. 337, met aanmerkingen van Tregelles tussen rechte haakjes.
º William Smith, A Dictionary of the Bible
º Hiëronymus, (la) Prologus Galeatus, voorwoord op het boek Koningen: ’Et nomen Domini tetragrammaton in quibusdam graecis voluminibus usque hodie antiquis expressum litteris invenimus.’
(en) Vertaling door Kevin P. Edgecomb, op tertullian.org
º Hiëronymus, Brief 25 aan Marcella, Ad Eamdem Marcellam, (Latijnse tekst), (Engelse vertaling)
º Zie The ‘Textual Mechanics’ of Early Jewish LXX/OG Papyri and Fragments.
º Würthwein Ernst Der Text des Alten Testaments, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1988, p. 192.
º Tov e.a., The Greek minor prophets scroll from Nahal Hever
º P. W. Skehan, E. Ulrich, J. E. Sanderson, Qumran Cave 4. IV: Palaeo-Hebrew and Greek Biblical Manuscripts, DJD IX; Oxford 1992
º {{aut|[[Emanuel Tov}}, Septuagint and Other Ancient Greek Manuscripts, in: The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible, onder redactie van M. D. Coogan, Oxford University Press, 2001, p. 308: „reflects the original, pre-Christian rendering of the Tetragrammaton, preceding κυριος.”
º Paul E. Kahle, The Cairo Geniza Oxford, Basil Blackwell, 1959, p. 260.
º beschrijving en afbeelding op ccat.sas.upenn.edu
º Charles Taylor, Hebrew-Greek Cairo Genizah Palimpsests from the Taylor-Schechter Collection. Including a Fragment of the Twenty-Second Psalm according to Origen’s Hexapla, Cambridge 1900.
↑ ^28,0 ^28,1 University of Pennsylvania, Early Papyri
º Robert James Victor Hiebert, Claude E. Cox, Peter John Gentry, The Old Greek Psalter. Studies in Honour of Albert Pietersma, 2001, p. 146.
º (de) Studia Patristica, Volume 4, Akademie-Verlag, 1961, p. 116.
º F. Crawford Burkitt, Fragments of the Books of Kings According to the Translation of Aquila, Cambridge 1897.
º Joël 2:32 (NW) in de meeste vertalingen; maar Joël 3:5 (NBV) volgens de nummering in de Biblia Hebraica, die gevolgd wordt in o.a. de Willibrordvertaling en de Nieuwe Bijbelvertaling
º Acta, november 1618, geciteerd door Jan J. van Capelleveen, in: Met Andere Woorden, 1991, nr. 4, p. 13, De godsnaam in het Shona en in het Nederlands
º Met andere woorden, kwartaalblad over bijbelvertalen, Nederlands Bijbelgenootschap, jaargang 30, nr. 4, december 2011, blz. 11.
º American Standard Version. Preface (Voorwoord), p. iv.
º NBV Achtergrondinfo: Weergave van de naam JHWH
º https://wol.jw.org/nl/wol/d/r18/lp-o/1200002391
º Nehemia Gordon, Shattering the Conspiracy of Silence
º Francis Kard. Arinze, prefect, Albert Malcolm Ranjith, aartsbisschop secretaris; Congregatie voor de Goddelijke Eredienst en de Regeling van de Sacramenten, 29 juni 2008. Vertaling van de Godsnaam in de liturgie (op RKdocumenten.nl)
º (de) Radio Vaticana, 28 oktober 2008,Nachrichten(vertaal via: )

artikel in bloei

[3] º Bijbeltekst gebaseerd op de Herziene Statenvertaling, maar de werkwoorden in hoofdletters gebaseerd op de weergave in de Lutherse vertaling. Het tetragrammaton weergegeven als JHWH.

[4] º Volgens de International Standard Bible Encyclopedia: God, Names of, (4), (zie weblinks), dient men de theorie dat het woord een combinatie is van de toekomende, huidige en voleindigde tijdvorm van het werkwoord, met als betekenis „Diegene die zal zijn, is en was”, niet serieus te nemen.
De Catholic Encyclopedia merkte op dat een degelijke woordvorming in de Hebreeuwse taal ’geen analogie’ heeft.

[5] º Baruch de Spinoza schreef: „If anyone considers without prejudice the recorded opinions of Moses, he will plainly see that Moses concieved the Deity as a Being Who has always existed, does exist, and always will exist and for this cause he calls Him by the name Jehovah which in Hebrew signifies these three phases of existence”, (Tractatus theologico politicus – II, 380 – Of Prophets). Engelse vertaling p. 288, The Philosophy of Spinoza, redactie: J. Ratner, The World’s Popular Classics. Books, Inc. New York.

[6] º In Engelse vakliteratuur gewoonlijk Shasu of šɜsw.

[letters1-7] º De Hebreeuwse jod ( י ) komt het meest overeen met de Nederlandse j (of de i wanneer gebruikt als klinker). In het Engels en het Frans klinkt j als dzj, daarom gebruikt men in die talen de y. Wij kiezen er voor in dit artikel de jod weer te geven als j.

[16] º Ook modern Hebreeuws wordt meestal ’ongevocaliseerd’ geschreven.

[24] º Henry Barclay Swete, D.D., F.B.A., An Introduction to the Old Testament in Greek, Cambridge University Press, 1914, hoofdstuk 2.6.5: (origineel citaat:) „The Tetragrammaton is not transliterated, but written in Hebrew letters, and the characters are of the archaic type (, not יהוה); cf. Orig. in Ps. ii., καὶ ἐν τοῖς ἀκριβεστάτοις δὲ τῶν ἀντιγράφων Ἐβραίοις χαρακτῆρσιν κεῖται τὸ ὄνομα, Ἐβραικοῖς δὲ οὐ τοῖς νῦν ἀλλὰ τοῖς ἀρχαιοτάτοις – where the ’most exact copies’ are doubtless those of Aquila’s version, for there is no reason to suppose that any copyists of the Alexandrian version hesitated to write ο κς or κε for יהוה‎.

[27] º Latijnse(-Griekse) tekst: τετράγραμμον, quod ἀνεκφώνητον id est, ineffabile putaverunt, quod his litteris scribitur, IOD, HE, VAV, HE. Quod quidam non intelligentes propter elementorum similitudinem, cum in Graecis libris repererint, Π Ι Π Ι legere consueverunt.

[42] º In de standaard-uitgave van de NBV wordt ook de beginletter van HEER met kleinkapitaal geschreven.

[44] º In een modernere uitgave van de Statenvertaling:
Na de voleinding van het werk der schepping, wordt hier allereerst God de naam van JEHOVAH gegeven, betekenende den zelfstandige, den zelfwezende, van zichzelven zijnde van eeuwigheid tot eeuwigheid en de oorsprong of oorzaak van het wezen aller dingen, waarom ook deze naam den waren God alleen toekomt. Onthoud dit eens voor al: waar gij voortaan het woord HEERE met grote letters geschreven vindt, dat aldaar in het Hebr. het woord JEHOVAH of korter JAH staat.
Kanttekeningen bij de Statenvertaling; tekstversie van de OnlineBible, Importantia 2010

[1] º Philo van Alexandrië, 2.152

[2] º Maimonides, De gids voor de verdoolden, 1.61. Engelse vertaling op https://www.sacred-texts.com/jud/gfp/gfp071.htm

[8] º Astour, Michael C., „Yahweh in Egyptian Topographic Lists.” In Festschrift Elmar Edel, eds. M. Gorg & E. Pusch, Bamberg, 1979, p. 18.

[9] º Redford, Donald B., Egypt, Canaan and Israel In Ancient Times. Princeton: Princeton University Press, 1992. ISBN 0-691-00086-7. p. 272-273.

[10] º Rainey, Anson, „Shasu or Habiru. Who Were the Early Israelites?” Biblical Archeology Review 34:6 Nov./Dec. 2008.

[11] º Yurco, Frank J., „Merenptah’s Canaanite Campaign.” Journal of the American Research Center in Egypt, 1986, 23:189-215.

[12] º Hasel, Michael G., „Israel in the Merneptah Stela,” Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 1994, No. 296, pp. 45-61.

[13] º Harvard University, Report of the President of Harvard College and reports of departments. 1958-1959, Semitic Museum p. 514 (seq. 6936) (opgehaald op 1 juli 2012)

[14] º https://www.religionofancientpalestine.com/?page_id=230

[15] º Israel Finkelstein, Neil Asher Silberman, The Bible Unearthed: Archaeology’s New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts, ISBN 0-684-86912-8

[17] º Flavius Josephus, Joodse Oorlogen, boek 5, hoofdstuk 5 v.7 (en) vertaling door William Whiston op Perseus.tufts.edu

[18] º Jahvē, in: Meyers Konversations-Lexikon, Deel 10. Leipzig 1907, p. 152.

[19] º Catholic Encyclopedia, 1911, zie weblinks.

[20] º Inleiding van de Statenvertaling

[21] º Wilhelm Gesenius, A Hebrew Lexicon to the Books of the Old Testament: Including the Geographical Names and Chaldaic Words in Daniel, Ezra, &c, Volume 1, Treuttel and Würtz, Treuttel and Richter, 1825 (Google eBoek) p. 282.

[22] º Wilhelm Gesenius, Hebrew and Chaldee Lexicon of the Old Testament, p. 337, met aanmerkingen van Tregelles tussen rechte haakjes.

[23] º William Smith, A Dictionary of the Bible

[25] º Hiëronymus, (la) Prologus Galeatus, voorwoord op het boek Koningen: ’Et nomen Domini tetragrammaton in quibusdam graecis voluminibus usque hodie antiquis expressum litteris invenimus.’
(en) Vertaling door Kevin P. Edgecomb, op tertullian.org

[26] º Hiëronymus, Brief 25 aan Marcella, Ad Eamdem Marcellam, (Latijnse tekst), (Engelse vertaling)

[28] º Zie The ‘Textual Mechanics’ of Early Jewish LXX/OG Papyri and Fragments.

[29] º Würthwein Ernst Der Text des Alten Testaments, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1988, p. 192.

[30] º Tov e.a., The Greek minor prophets scroll from Nahal Hever

[31] º P. W. Skehan, E. Ulrich, J. E. Sanderson, Qumran Cave 4. IV: Palaeo-Hebrew and Greek Biblical Manuscripts, DJD IX; Oxford 1992

[32] º {{aut|[[Emanuel Tov}}, Septuagint and Other Ancient Greek Manuscripts, in: The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible, onder redactie van M. D. Coogan, Oxford University Press, 2001, p. 308: „reflects the original, pre-Christian rendering of the Tetragrammaton, preceding κυριος.”

[33] º Paul E. Kahle, The Cairo Geniza Oxford, Basil Blackwell, 1959, p. 260.

[34] º beschrijving en afbeelding op ccat.sas.upenn.edu

[35] º Charles Taylor, Hebrew-Greek Cairo Genizah Palimpsests from the Taylor-Schechter Collection. Including a Fragment of the Twenty-Second Psalm according to Origen’s Hexapla, Cambridge 1900.

[upenn-36] 28,0 ^28,1 University of Pennsylvania, Early Papyri

[37] º Robert James Victor Hiebert, Claude E. Cox, Peter John Gentry, The Old Greek Psalter. Studies in Honour of Albert Pietersma, 2001, p. 146.

[38] º (de) Studia Patristica, Volume 4, Akademie-Verlag, 1961, p. 116.

[39] º F. Crawford Burkitt, Fragments of the Books of Kings According to the Translation of Aquila, Cambridge 1897.

[40] º Joël 2:32 (NW) in de meeste vertalingen; maar Joël 3:5 (NBV) volgens de nummering in de Biblia Hebraica, die gevolgd wordt in o.a. de Willibrordvertaling en de Nieuwe Bijbelvertaling

[41] º Acta, november 1618, geciteerd door Jan J. van Capelleveen, in: Met Andere Woorden, 1991, nr. 4, p. 13, De godsnaam in het Shona en in het Nederlands

[43] º Met andere woorden, kwartaalblad over bijbelvertalen, Nederlands Bijbelgenootschap, jaargang 30, nr. 4, december 2011, blz. 11.

[45] º American Standard Version. Preface (Voorwoord), p. iv.

[46] º NBV Achtergrondinfo: Weergave van de naam JHWH

[47] º https://wol.jw.org/nl/wol/d/r18/lp-o/1200002391

[48] º Nehemia Gordon, Shattering the Conspiracy of Silence

[49] º Francis Kard. Arinze, prefect, Albert Malcolm Ranjith, aartsbisschop secretaris; Congregatie voor de Goddelijke Eredienst en de Regeling van de Sacramenten, 29 juni 2008. Vertaling van de Godsnaam in de liturgie (op RKdocumenten.nl)

[50] º (de) Radio Vaticana, 28 oktober 2008,Nachrichten(vertaal via: )

[1]

[2]

[noot 1]

[noot 2]

[noot 3]

[noot 4]

[noot 5]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[noot 6]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[noot 7]

[18]

[19]

[noot 8]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[noot 9]

[34]

[noot 10]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

JHWH: verschil tussen versies

Huidige versie van 27 okt 2024 om 12:54

Inhoud

Etymologie

Jehi, hoveh, havah

Archeologische documenten

Stele in de Amontempel te Soleb

Mesa-steen

In Israël

Uitspraak

Uitspraak van de Naam in de geschiedenis

Masoreten

Middeleeuwen

Statenvertaling

Jahweh

Gebruik

In vertalingen

Oude Griekse vertalingen

In het Nieuwe Testament?

Bijbelvertalingen in hedendaagse talen

Gebruik in diverse kerken en religies

Literatuur

Zie ook

Bronnen, noten en/of referenties

Navigatiemenu

@@ Regel 1: / Regel 1: @@
 <!---{{Zie artikel|Het artikel [[God (jodendom)]] behandelt het godsbegrip binnen het jodendom}}--->
 <!---[[Bestand:Tetragrammaton scripts.svg|frame|right|Het Tetragrammaton in Oud Hebreeuws (1100 v.Chr. tot 300 n.Chr.), Aramees (10e eeuw v.Chr. tot 1 v.Chr.) en in modern Hebreeuws schrift]]---->
-{{wrapper}}
-|-
-|
-[[Bestand:Tetragram-munt.jpg|{{largethumb}}|Tetragrammaton ('''{{Heb|יהוה}}''') op een munt uit Nürnberg (1680)]]
-|-
-|
-[[Bestand:Jehovah-munt.jpg|{{largethumb}}|
-<center><b><big>JEHOVAH</big><br />
-WREEKER DER VERBONDEN<br />
-STAAF <big>KATHARINA’S</big><br />
-HULPVERDRAG;<br />
-ZOO BLYF ’T ONZYDIG<br />
-ZEEGEZAG,<br />
-TOT HEYL DER VOLKEN<br />
-ONGESCHONDEN.<br />
-——————————<br />
-MDCCLXXX</b> (1780)</center>
-]]
-|-
-|
-[[Bestand:Beetsterzwaag1.jpg|{{largethumb}}|Voorgevel van de [[Gereformeerde kerk]] in [[Beetsterzwaag]] met de naam Jehovah]]
-|-
-|
-[[Bestand:Beetsterzwaag2.jpg|{{largethumb}}|Gevelsteen van de Gereformeerde kerk in Beetsterzwaag met de naam Jehovah]]
-|}
 De [[Hebreeuws]]e lettercombinatie <big>'''{{Heb|יהוה}}''' </big>(''jod-hee-vav-hee'' ('''JHWH''' of '''JHVH''')) is de Naam van [[God (jodendom)|God]] in de [[Hebreeuwse Bijbel]]. Deze lettercombinatie wordt sinds [[Philo van Alexandrië]]<ref>{{Aut|Philo van Alexandrië}}, 2.152</ref> ook het ''[[tetragrammaton]]'' of ''tetragram'' genoemd: {{Grieks|τετραγράμματον}}, wat [[Grieks]] is voor ’vier letters’, het „vierletterige”.
-De middeleeuwse [[rabbi]] [[Maimonides]] schreef over deze naam: „Het is welbekend dat alle namen van God die in de Schrift voorkomen, afgeleid zijn van Zijn activiteiten, behalve één, namelijk het Tetragrammaton, dat bestaat uit de letters jod, he, vav, he. Deze naam wordt exclusief op God toegepast, en wordt daarom de ''Sjem ha-meforasj'' genoemd, de ’nomen proprium’ (eigennaam). Het is de onderscheiden en exclusieve aanduiding van het Goddelijke Wezen; terwijl al Zijn andere namen slechts gewone naamwoorden zijn, en afgeleid zijn van activiteiten waarop sommige van onze bezigheden lijken, zoals we reeds hebben uitgelegd.”<ref>{{Aut|Maimonides}}, ''De gids voor de verdoolden'', 1.61.</ref>
+De middeleeuwse [[rabbi]] [[Maimonides]] schreef over deze naam:
+:„Het is welbekend dat alle namen van God die in de Schrift voorkomen, afgeleid zijn van Zijn activiteiten, behalve één, namelijk het Tetragrammaton, dat bestaat uit de letters jod, he, vav, he. Deze naam wordt exclusief op God toegepast, en wordt daarom de ''Sjem ha-meforasj'' genoemd, de ’nomen proprium’ (eigennaam). Het is de onderscheiden en exclusieve aanduiding van het Goddelijke Wezen; terwijl al Zijn andere namen slechts gewone naamwoorden zijn, en afgeleid zijn van activiteiten waarop sommige van onze bezigheden lijken, zoals we reeds hebben uitgelegd.”<ref>{{Aut|Maimonides}}, ''De gids voor de verdoolden'', 1.61. Engelse  vertaling op https://www.sacred-texts.com/jud/gfp/gfp071.htm</ref>
-==Herkomst en mogelijke betekenis==
+==Etymologie==
-===De naam JHW===
+Er zijn verschillende zienswijzen over de etymologische oorsprong van de naam.
-De naam ''Jhw'' („''Jhw in het gebied van de [[Sjasu]]''”) duikt voor het eerst op in [[Transjordanië]], vanaf [[14e eeuw v.Chr.|1400 v.Chr.]], namelijk in Egyptische teksten van [[Amenhotep III]] die verwijzen naar een volk dat daar leefde (ref. Donald Redford). Stammen werden wel meer geïdentificeerd aan de hand van de godheid die zij aanhingen. In dit geval zou ''Jhw'' duiden op ''Jaw'' of ''Jahu'', de naam waarvoor de vroegere ''[[El (god)|El]]'' door een stam werd ingeruild. De aanroeping ''Hallelu-Jah'' betekent letterlijk ''Ere zij Jah''.<ref>{{Aut|prof. Samuel Noah Kramer, prof. J. A. Wilson, dr. G. Ernest Wright en H. W. F. Saggs}}, (1974): ''Dagelijks leven in de Bijbeltijd'', p. 85</ref>
-Veel persoonsnamen van deze stam die eerder ''el'' bevatten (''Elia, Natanaël''), kregen nu ''ja'' als suffix. El zou de voorloper zijn van JHWH (Jahweh/Jehovah).<ref name=MOM>{{Aut|Kerrigan, Michaël; Alan Lothian, Piers Vitebsky}} (1998): p. 137</ref><ref group=noot name=letters1>De Hebreeuwse ''Jod'' (<big> {{Heb|י}} </big>) komt het meest overeen met de Nederlandse J (of de i wanneer gebruikt als klinker). In het Engels en het Frans klinkt J als dzj, daarom gebruikt men in die talen de Y. Wij kiezen er voor in dit artikel de ''Jod'' weer te geven als J.</ref>
-===Het werkwoord HWH===
+De naam is waarschijnlijk afgeleid van het Hebreeuwse [[werkwoord]] {{Heb|היה}} (<small>HJH</small>) dat ’zijn’ betekent.
-Qua [[etymologie]] houdt de naam waarschijnlijk verband met een oud Hebreeuws [[werkwoord]] (HWH) (’worden’). Vormen van dit werkwoord zijn verder betrekkelijk zeldzaam, in tegenstelling tot de stam HJH die ’zijn’ betekent maar juist veel voorkomt.
+Het werd ook vaak gesteld dat de naam afgeleid zou zijn van een oud [[werkwoord]] {{Heb|הוה}} (<small>HWH</small>), ’worden’, dat in tegenstelling tot de veel voorkomende stam {{Heb|היה}} (<small>HJH</small>) betrekkelijk zeldzaam is. Naslagwerken classificeren <small>HWH</small> als een vorm van het werkwoord <small>HJH</small>.
 In de [[Thora]] ({{Bijbel|Exodus|3|14-15}}) wordt beschreven dat [[Mozes]] aan God vroeg met welke naam Hij aangeduid wilde worden, voor het geval de menigte die naam wilde weten.
-In deze passage vinden we een regel met zowel de werkwoordstam {{Heb|היה}} als {{Heb|הוה}}.
+<!---In deze passage vinden we een regel met zowel de werkwoordstam {{Heb|היה}} als {{Heb|הוה}}.-->
-Opmerkelijk is dat de verbuiging {{Heb|אהיה}} van de eerste stam traditioneel is vertaald met ’Ik zal zijn’, en de verbuiging {{Heb|יהוה}} van de tweede stam niet met ’Hij zal zijn’ maar met ’H<font size=1>EERE</font>’ (JHWH):
-:En God zei tegen Mozes: „Ik zal zijn ({{Heb|אהיה}}) die ik was ({{Heb|אהיה}})”, en Hij zei: „Het volgende zul je zeggen tegen de zonen van Israël: ’''Ik zal zijn'' ({{Heb|אהיה}}) heeft mij naar jullie gestuurd.’” En God zei verder tegen Mozes: „Het volgende zul je zeggen tegen de zonen van Israël: ’''JHWH'' ({{Heb|יהוה}}), God van jullie vaders, God van Abraham, God van Izaak en God van Jakob, Hij heeft mij naar jullie gestuurd’; dit is Mijn Naam voor eeuwig, en dit is Mijn aandenken voor generatie (en) generatie!”
+:En God zei tegen Mozes: „IK ZAL ZIJN, DIE IK ZIJN ZAL” ({{Heb|אהיה אשׁר אהיה}}, ''ehjeh asjer ehjeh). Ook zei Hij: „Dit moet u tegen de Israëlieten zeggen: ’IK ZAL ZIJN ({{Heb|אהיה}}, ''ehjeh'') heeft mij naar u toe gezonden.’” Toen zei God verder tegen Mozes: „Dit moet u tegen de Israëlieten zeggen: ’''JHWH ({{Heb|יהוה}})'', de God van uw vaderen, de God van Abraham, de God van Izak en de God van Jakob, heeft mij naar u toe gezonden. Dit is voor eeuwig Mijn Naam, dit is Mijn Naam ter gedachtenis, van generatie op generatie.”<ref group=noot>Bijbeltekst gebaseerd op de Herziene Statenvertaling, maar de werkwoorden in hoofdletters gebaseerd op de weergave in de Lutherse vertaling. Het tetragrammaton weergegeven als JHWH.</ref>
+Het werkwoord <small>HJH</small> staat hier in de Qal imperfectum ({{Heb|אהיה}}, ''ehjeh''). Dit wordt bijna steeds vertaald als een toekomstige tijd.
+===Jehi, hoveh, havah===
+Wanneer men de afgekorte vormen van het imperfectum, participium en perfectum van het werkwoord ’zijn’ (namelijk ''je = jehi; ho = hoveh; va = havah'') bij elkaar voegt, vormt dit samen de naam Jehovah. De betekenis van de naam luidt dan: „hij die zal zijn, die is, en die was”. Dit is waarschijnlijk '''niet''' de etymologische oorsprong is van de naam,<ref group="noot">Volgens de ''International Standard Bible Encyclopedia'': God, Names of, (4), (zie weblinks), dient men de theorie dat het woord een combinatie is van de toekomende, huidige en voleindigde tijdvorm van het werkwoord, met als betekenis „Diegene die zal zijn, is en was”, niet serieus te nemen.<br>De Catholic Encyclopedia merkte op dat een degelijke woordvorming in de Hebreeuwse taal ’geen analogie’ heeft.</ref> maar wordt in het judaïsme wel vaak gezien als de betekenis van de naam.<ref group="noot">[[Baruch de Spinoza]] schreef: „If anyone considers without prejudice the recorded opinions of Moses, he will plainly see that Moses concieved the Deity as a Being Who has always existed, does exist, and always will exist and for this cause he calls Him by the name Jehovah which in Hebrew signifies these three phases of existence”, (''Tractatus theologico politicus'' – II, 380 – Of Prophets). Engelse vertaling p. 288, The Philosophy of Spinoza, redactie: J. Ratner, The World’s Popular Classics. Books, Inc. New York.</ref> Opmerkelijk is, dat deze betekenis ook opduikt in {{Bijbel|Openbaring|1|8}}.
+==Archeologische documenten==
+===Stele in de Amontempel te Soleb===
+De naam ''Jhw'' („''Jhw in het gebied van de [[Sjasu]]''”) komt voor in een plaatsnamenlijst op een Egyptische [[stele]] uit de tempel van [[Amon]] te Soleb ([[Soedan]]) uit de tijd van [[Amenhotep III]] ([[14e eeuw v.Chr.|1400 v.Chr.]]). Deze bevat de tekst: ''ta sjasoe jehoea[w]''. Het woord ''Sjasoe''<ref group="noot">In Engelse vakliteratuur gewoonlijk ''Shasu'' of ''šɜsw''.</ref> verwijst naar een volk dat daar leefde. Stammen werden wel vaker geïdentificeerd aan de hand van de godheid die zij aanhingen. In dit geval zou ''Jhw'' duiden op ''Jaw'' of ''Jahoe''.<ref group=noot name=letters1>De Hebreeuwse ''jod'' (<big> {{Heb|י}} </big>) komt het meest overeen met de Nederlandse j (of de i wanneer gebruikt als klinker). In het Engels en het Frans klinkt j als dzj, daarom gebruikt men in die talen de y. Wij kiezen er voor in dit artikel de ''jod'' weer te geven als j.</ref>
+Dit heeft sterke overeenkomsten met het tetragrammaton, en indien deze interpretatie correct is, is deze vermelding meer dan 500 jaar ouder dan de tot voorheen als oudste bekend staande inscriptie van het tetragrammaton, namelijk op de [[Moabitische steen]].<ref>{{Aut|Astour, Michael C.}}, „Yahweh in Egyptian Topographic Lists.” In Festschrift Elmar Edel, eds. M. Gorg & E. Pusch, Bamberg, 1979, p. 18.</ref>
+[[Donald B. Redford]]<ref>{{Aut|Redford, Donald B.}}, ''Egypt, Canaan and Israel In Ancient Times.'' Princeton: Princeton University Press, 1992. ISBN 0-691-00086-7. p. 272-273.</ref> concludeert dat het volk dat op de [[Merenptah stele]] wordt geïdentificeerd als „Israël”, en dat later het [[Koninkrijk Israël]] zou vormen, vroeger bij de Egyptenaren bekendstond als de stam van de „Sjasoe”. Rainey vindt ondersteuning voor deze zienswijze in de brieven van [[el-Amarna brieven|el-Amarna]].<ref>{{Aut|Rainey, Anson}}, „Shasu or Habiru. Who Were the Early Israelites?” Biblical Archeology Review 34:6 Nov./Dec. 2008.</ref>
+Anderzijds wordt het volk dat later als de Israëlieten bekend kwam te staan op de [[Merenptah-stele]] niet als de ''Sjasoe'' beschreven. Omdat de Sjasoe op de reliëfs van Merenptah te Karnak met andere kleren en haarstijlen worden voorgesteld, wordt door sommigen aangenomen dat dit niet de Israëlieten waren.<ref>{{Aut|Yurco, Frank J.}}, „Merenptah’s Canaanite Campaign.” Journal of the American Research Center in Egypt, 1986, 23:189-215.</ref><ref>{{Aut|Hasel, Michael G.}}, „Israel in the Merneptah Stela,” Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 1994, No. 296, pp. 45-61.</ref>
+===Mesa-steen===
+[[Bestand:YHWH on Mesha Stele.jpg|{{largethumb}}|De Moabitische Mesa-steen gebruikt het tetragrammaton]]
+De Mesa-stele of Moabitische steen (rond 840 v. Chr.) bevat het verslag van koning Mesa in het [[Fenicisch]]. Het is het oudste gedenkteken met een inscriptie in een op het [[Hebreeuws]] lijkende taal. In de inscriptie roemt koning Mesa zichzelf wegens de bevrijding van schatplicht aan het koninkrijk [[Israël]] onder koning [[Ahab]]. Op de achttiende regel gebruikt hij het tetragrammaton: „En ik nam van daar de vaten van JHWH en sleepte ze voor [[Kamos]].” Uit de inscriptie blijkt dat ook niet-Israëlitische heersers de naam van JHWH kenden en er naar verwezen als de God van Israël.
+===In Israël===
+De vroegst gedateerde vondsten op het gebied van het koninkrijk stammen uit de achtste eeuw v. Chr.: een priesterzegel draagt het inschrift „Behoort toe aan Miqnejaw, de knecht van JHWH.”<ref>Harvard University, Report of the President of Harvard College and reports of departments. 1958-1959, Semitic Museum [https://nrs.harvard.edu/urn-3:hul.arch:15008?n=6936 p.&nbsp;514 (seq.&nbsp;6936)] (opgehaald op 1 juli 2012)</ref>
+Op een graf uit de achtste eeuw v. Chr. in Chirbet el-Qom, ten westen van [[Hebron]], trof men de inscriptie aan: „Gezegend zij Urijahoe door JHWH en uit zijn benauwdheden verlosse hij hem door zijn [[asjera]].”<ref>https://www.religionofancientpalestine.com/?page_id=230</ref> Beide persoonsnamen, Miqnejaw en Urijahoe, bevatten ook een korte vorm van de Godsnaam.
+De vruchtbaarheidsgodin [[Asjera]], waarvan de aanbidding in de [[Hebreeuwse Bijbel]] streng bestreden wordt als afgodendienst, wordt op dit fragment samen met JHWH vermeld. Fragmenten uit de vroege Israëlitische tijd der koningen in [[Kuntillat Ajrud]] op het Sinaï-schiereiland vermeldden JHWH ook naast de god Baäl in Fenicisch schrift.<ref>{{Aut|Israel Finkelstein, Neil Asher Silberman}}, ''The Bible Unearthed: Archaeology’s New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts'', ISBN 0-684-86912-8</ref>
+In de begroetingsformules op de Lachisjbrieven uit de zesde eeuw v. Chr. klinkt het: „Moge JHWH mijn heer spoedig goed nieuws laten horen / in gezondheid laten leven.” Ook de bijbelse zweerformule „zo waar JHWH leeft” wordt in de brieven aangetroffen. Het gebruik van de Godsnaam in een groet wordt bevestigd door kleitabletten uit Arad, bijvoorbeeld: „Moge JHWH uw vrede zoeken”.
+Naast de vierletterige vorm verschijnen sinds de Babylonische ballingschap meer korte vormen zoals JHW of JHH in het Aramees. In de Joodse militaire kolonie te [[Elephantine]] in Egypte bestond tot 410 v. Chr. een tempel voor JHWH. In de omgeving ervan werden deze beide korte vormen naast elkaar gebruikt in brieven, eden, rituele teksten, bijvoorbeeld: „Ik zegen u door JHH en ChNM.” In deze [[syncretisme|syncretistische]] formule werd de joodse God gecombineerd met de plaatselijke godheid Chnoem.
 ==Uitspraak==
-Aangezien het Hebreeuws [[Vocalisatie (schrift)|ongevocaliseerd]] (dat wil zeggen zonder klinkers) werd geschreven, is er discussie over de juiste uitspraak van de Godsnaam.<ref group=noot>Ook modern Hebreeuws word meestal ’ongevocaliseerd’, dus zonder de toevoeging van klinkertekens, geschreven.</ref>
+[[Bestand:Ps 146.8.png|{{largethumb}}|Psalm 146:8 met vocalisatie van [[Biblia Hebraica Stuttgartensia]] met het Tetragrammaton rechts in iedere zin.]]
+Aangezien het Hebreeuws [[Vocalisatie (schrift)|ongevocaliseerd]] (dat wil zeggen zonder de toevoeging van klinkertekens) werd geschreven, is er discussie over de juiste uitspraak van de Godsnaam.<ref group=noot>Ook modern Hebreeuws wordt meestal ’ongevocaliseerd’ geschreven.</ref>
+===Uitspraak van de Naam in de geschiedenis===
+[[Flavius Josephus]] schreef over de ’vier ''klinkers''’ van de Naam, terwijl de Hebreeuwse letters vandaag de dag toch vooral als ''medeklinkers'' worden gebruikt.<ref>{{aut|Flavius Josephus}}, ''Joodse Oorlogen'', boek 5, hoofdstuk 5 v.7 {{en}}[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0148%3Abook%3D5%3Awhiston+chapter%3D5%3Awhiston+section%3D7 vertaling door William Whiston] op Perseus.tufts.edu</ref>
+Vroeger werd Gods Naam ook volgens de Talmoed en Misjna wel degelijk uitgesproken:
+:„Het was verordend dat een man zijn vrienden moest groeten door de Naam te noemen.” — {{Sefaria|berakhot.9.5|Misjna Berachot 9:5}}.
+In een bepaalde periode{{toelichting|Wanneer?}} ontstond de traditie dat de Naam enkel nog uitgesproken werd door de hogepriester (''kohen gadol'') in de [[Joodse tempel]] tijdens de offerdienst op de Grote Verzoendag ([[Jom Kipoer]]).
+:„En als de priesters en het volk, die in het voorhof stonden, de duidelijk uitgesproken Naam hoorden, zoals hij uit de mond van de Hogepriester kwam, knielden zij en bogen zij zich en wierpen zij zich op hun aangezicht en hieven aan: ’Geprezen zij de Naam van de heerlijkheid van zijn koninkrijk voor immer en eeuwig!’” — {{Sefaria|yoma.6.2.|Misjna Joma 6:2}}
-[[Flavius Josephus]] schreef over de ’vier ''klinkers''’ van de Naam, terwijl de Hebreeuwse letters vandaag de dag toch vooral als ''medeklinkers'' worden gebruikt.
+:„Aanvankelijk placht de Hogepriester de Naam met luide stem te verkondigen; maar toen er steeds meer verdorven mensen kwamen, verkondigde hij die zachtjes.” — {{Sefaria|Jerusalem_Talmud_Yoma.40d|Jeruzalemse Talmoed, Joma 3, 40d}}
-De uitspraak zou kunnen worden gereconstrueerd door deze te vergelijken met woorden en zogenaamde [[theoforische naam|theoforische namen]] (namen die een element van een goddelijke naam, in dit geval JHWH, bevatten) waarvan de uitspraak bewaard gebleven is, zoals <small>JHWDH</small> ([[Juda (zoon van Jakob)|Jehoeda]]).<ref group=noot name=letters2>De Hebreeuwse letter die hier als een ''W'' wordt weergegeven, is de {{Heb|ו}} ([[Waw (Hebreeuwse letter)|waw]]), die ook wordt gebruikt voor de ''oe''-klank.</ref> JHWH zou dan zo ongeveer als ’''jehoea''’ uitgesproken moeten worden.
+De juiste uitspraak was zeker in het begin niet echt geheim, maar doordat de Naam zo zelden en na verloop steeds stiller werd uitgesproken, nam de bekendheid van de uitspraak ervan bij het volk af. Men veronderstelt dat de hogepriester de uitspraak aan zijn opvolger leerde. De algemene zienswijze hierover is, dat aangezien de Tempel reeds bijna 2000 jaar niet meer bestaat en er al even lang geen hogepriester meer is, de ware uitspraak van de Naam volledig verloren gegaan is.
-Vroeger werd Gods Naam ook volgens de Talmoed wel degelijk uitgesproken:
+Dit verbod op het uitspreken van deze Naam op andere momenten dan tijdens de offerdienst door de hogepriester op [[Jom Kipoer]] werd gebaseerd op een interpretatie van {{Bijbel|Leviticus|24|16}}, waar staat dat het ''lasteren'' van Gods Naam dient te worden gestraft met de dood door steniging. Het onnodig uitspreken van de Naam zou hier volgens een joodse zienswijze onder kunnen vallen. De rabbijnen beperkten daarom niet alleen het gebruik, maar ook de kennis van de uitspraak ervan tot enkel de hogepriester, die het aan de volgende hogepriester doorgaf. In dat geval hoorden buitenstaanders de naam uiteraard nooit.
-„Het was verordend dat een man zijn vrienden moest groeten door de Naam te noemen.” — ''Berachot 9:5''.
-In een bepaalde periode{{toelichting|Wanneer?}} ontstond de traditie dat de Naam enkel nog uitgesproken werd door de hogepriester (''kohen gadol'') in de [[Joodse tempel]] tijdens de offerdienst op de Grote Verzoendag ([[Jom Kipoer]]).
+De uitspraak van de Naam was bekend bij rabbijnen en schriftgeleerden die deze één keer in de zeven jaar in het geheim doorgaven aan hun studenten, of volgens anderen twee keer in zeven jaar. ([[Babylonische Talmoed]], traktaat {{Sefaria|kiddushin.71a|Kiddoesjin 71a}}).
+===Masoreten===
+Het Hebreeuws wordt vanouds alleen met medeklinkers geschreven. In latere tijd werd door de [[masoreten]], die de [[Tenach|Hebreeuwse tekst]] overschreven, een systeem bedacht om klinkertekens (''[[nikoed]]'') toe te voegen (te vocaliseren) zonder de medeklinkertekst te veranderen. Dit klinkersysteem hoort niet bij de oorspronkelijke heilige tekst.
+In de masoretische tekst wordt het tetragrammaton niet steeds op dezelfde manier gevocaliseerd. Omdat het verboden was de naam ’JHWH’ uit te spreken, werd er bij het voorlezen meestal ’Adonai’ gelezen (mijn heer; eigenlijk een meervoudsvorm uit eerbied) wanneer er ’JHWH’ stond. Men gaat er van uit dat de masoreten daarom aan de medeklinkers van de naam ’JHWH’ meestal de klinkers van ’Adonai’ toevoegden om eraan te herinneren dat men hier ’Adonai’ moest lezen. Wanneer de naam ’JHWH’ in combinatie met de titel ’Adonai’ voorkwam (’Adonai JHWH’), werden de klinkers van het woord ’Elohim’ (God) ingevoegd, zodat de woordcombinatie niet als ’Adonai Adonai’, maar als ’Adonai Elohim’ zou worden gelezen.
+De [[Biblia Hebraica Stutgartensia]] volgt de masoretische tekst en voegt bijgevolg niet altijd dezelfde klinkertekens toe:
+{| class="wikitable"
+|-
+| <span style="font-size:20pt;">{{Heb|יְהוָה}}</span>
+| <span style="font-size:20pt;">{{Heb|יְהוִה}}</span>
+| <span style="font-size:20pt;">{{Heb|יְהֹוָה}}</span>
+| <span style="font-size:20pt;">{{Heb|יְהֹוִה}}</span>
+|-
+|| Jehváh
+|| Jehvíh
+|| Jehováh
+|| Jehovíh
+|}
+Vaak wordt gesteld dat in de derde versie in de bovenstaande tabel de medeklinkers JHWH gecombineerd zijn met de klinkers van ’Adonai’, en dat uit deze combinatie (ca. 1100 n.Chr.) de gelatiniseerde vorm „Jehova” of „Jehovah” ontstaan zou zijn.
+Deze argumentatie werd reeds in 1890 verworpen door rabbi Jacob Bachrach. De klinkertekens in beide woorden zijn namelijk niet hetzelfde.
+{| class="wikitable"
+|<span style="font-size:20pt;">{{Heb|אֲדֹנָי}}</span>
+|-
+| Adonai
+|}
+Het klinkertekentje onder de {{Heb|יְ}} van {{Heb|יְהֹוָה}} is een ''sjewa'', een korte ’doffe e’. Het tekentje onder de {{Heb|אֲ}} van {{Heb|אֲדֹנָי}} (''Adonai'') is een ''chatav patach'', dat is: een korte ’a’.
-De Jeruzalemse Talmoed verklaart hierover:
+===Middeleeuwen===
+De uitspraak ’Jehova(h)’ werd dikwijls toegeschreven aan de Italiaanse [[fransciscaan]] [[Pietro Colonna Galatino|Petrus Galatinus]] in 1518.<ref>''[https://www.zeno.org/nid/20006835503 Jahvē]'', in: [[Meyers Konversations-Lexikon]], Deel 10. Leipzig 1907, p. 152.</ref> Dit blijkt onjuist.<ref>''Catholic Encyclopedia'', 1911, zie weblinks.</ref> Deze uitspraak was ook voorheen reeds in gebruik. De oudste Latijnse tekst met de vorm van de naam ''Jehova'' is de ''Pugio Fidei'' van de Spaanse [[dominicanen|dominicaanse]] monnik [[Raymundus Martini]], geschreven rond het jaar 1270.
-„En als de priesters en het volk, die in het voorhof stonden, de duidelijk uitgesproken Naam hoorden, zoals hij uit de mond van de Hogepriester kwam, knielden zij en bogen zij zich en wierpen zij zich op hun aangezicht en hieven aan: ’Geprezen zij de Naam van de heerlijkheid van zijn koninkrijk voor immer en eeuwig!’” — ''Joma 6:2''
+===Statenvertaling===
+De vorm J<small>EHOVA</small> werd gebruikt in de inleiding van de eerste uitgave van de [[Statenvertaling]] van 1637.<ref>[https://www.statenvertaling.net/1637/inhoud_nieuwe_testament.html Inleiding van de Statenvertaling]</ref>
-„Aanvankelijk placht de Hogepriester de Naam met luide stem te verkondigen; maar toen er steeds meer verdorven mensen kwamen, verkondigde hij die zachtjes.” — ''Joma 40d''
+===Jahweh===
+De [[hebraïcus]] [[Wilhelm Gesenius]] (1786–1842) stelde voor dat de Hebreeuwse vocalisatie {{Heb|יַהֲוֶה}} meer zou overeenkomen met de historische uitspraak.<ref>{{Aut|[[Wilhelm Gesenius]]}}, [https://books.google.com/books?id=1t1EAAAAcAAJ&pg=PA282 A Hebrew Lexicon to the Books of the Old Testament: Including the Geographical Names and Chaldaic Words in Daniel, Ezra, &c, Volume 1], Treuttel and Würtz, Treuttel and Richter, 1825 (Google eBoek) p. 282.</ref> Dit wordt getranslitereerd als Jah<sup>a</sup>weh / Jah<sup>a</sup>veh. Hij baseerde zich hiervoor op verschillende Griekse weergaven uit de vroege eeuwen n. Chr., zoals de weergave door de christelijke auteur [[Theodoretus]] van Cyrus uit de 5e eeuw, die zelf geen Hebreeuws kende, en die in het Grieks noteerde dat volgens een Samaritaanse traditie de uitspraak {{Grieks|ΙΑΒΕ}} luidde (''iabe'' of ''iave''). Verder baseerde Gesenius zich op vormen van [[theoforische naam|theoforische namen]]: namen die beginnen met JHW of met JH kunnen worden verklaard met de uitspraak ’Jahweh’. Hij veronderstelde aanvankelijk dat de naam JHWH verwant was aan de naam Jovis, Jupiter, en via de Egyptenaren aan de Hebreeën werd doorgegeven. In latere uitgaven van zijn woordenboek werd deze redenering weggelaten, omdat hij zijn opinie had herzien en zulke vergelijkingen een verspilling van tijd en werk noemde.<ref>{{aut|[[Wilhelm Gesenius]]}}, [https://books.google.com/books?id=6mGAIhWqJxMC&pg=PR337&dq=&#34;To+give+my+own+opinion&#34; ''Hebrew and Chaldee Lexicon of the Old Testament'', p. 337], met aanmerkingen van [[Samuel Prideaux Tregelles|Tregelles]] tussen rechte haakjes.</ref>
-De juiste uitspraak was zeker in het begin niet echt geheim, maar doordat de Naam zo zelden en na verloop steeds stiller werd uitgesproken, nam de bekendheid van de uitspraak ervan bij het volk af. Men veronderstelt dat de hogepriester de uitspraak aan zijn opvolger leerde. De algemene zienswijze hierover is, dat aangezien de Tempel reeds bijna 2000 jaar niet meer bestaat en er al even lang geen hogepriester meer is, de ware uitspraak van de Naam volledig verloren gegaan is.
+In ''A Dictionary of the Bible'' volgde [[William Smith]] het voorstel van Gesenius.<ref>{{aut|[[William Smith]]}}, [https://books.google.com/books?id=K43oKGWYRWYC&pg=PA1238 ''A Dictionary of the Bible'']</ref> Verschillende andere varianten werden voorgesteld. [[Franz Delitzsch]] gaf de voorkeur aan de uitspraak {{Heb|יַהֲוָה}} (''jah<sup>a</sup>vah'')<!-----?????, omdat hij de ''sjewa'' onder de {{Heb|ה}} niet als een grammaticale mogelijkheid zag----->. Gesenius had een grote invloed door zijn Hebreeuwse grammatica en zijn ''Handwoordenboek'', dat in verschillende uitgaven en Engelse vertalingen verscheen, waardoor zich een consensus vormde over de uitspraak ''Jahweh''.
+<!---
+==Reconstructie==
+De uitspraak zou kunnen worden gereconstrueerd door deze te vergelijken met woorden en [[theoforische naam|theoforische namen]] (namen die een element van een goddelijke naam, in dit geval JHWH, bevatten) waarvan de uitspraak bewaard gebleven is, zoals <small>JHWDH</small> ([[Juda (zoon van Jakob)|Jehoeda]]).<ref group=noot name=letters2>De Hebreeuwse letter die hier als een ''W'' wordt weergegeven, is de {{Heb|ו}} ([[Waw (Hebreeuwse letter)|waw]]), die ook wordt gebruikt voor de ''oe''-klank.</ref> JHWH zou dan zo ongeveer als ’''jehoea''’ uitgesproken moeten worden.
+--->
+==Gebruik==
+[[Bestand:Bijbelkaart.JPG|{{largethumb}}|''Deze kaart wordt toegeschreven aan [[Abraham Trommius]], (Abraham Trom, 1633–1719)''<br />Na ''„Men vind in den Bijbel''”, staat: ''„De Naam Jehovah of Heere 6855 Maal, het middelste staat 2 Chron 4 Vers 16.”'']]
+===In vertalingen===
+====Oude Griekse vertalingen====
+[[Origenes]] (tweede eeuw) en [[Hiëronymus van Stridon]] (vierde eeuw) schrijven dat er in hun tijd Bijbelhandschriften bestaan met heilige Naam.
-Dit verbod op het uitspreken van deze Naam op andere momenten dan tijdens de offerdienst door de hogepriester op Jom Kipoer werd gebaseerd op een interpretatie van {{Bijbel|Leviticus|24|16}}, waar staat dat het ''lasteren'' van Gods Naam dient te worden gestraft met de dood door steniging. Het onnodig uitspreken van de Naam zou hier volgens een joodse zienswijze onder kunnen vallen. De rabbijnen beperkten daarom niet alleen het gebruik, maar ook de kennis van de uitspraak ervan tot enkel de hogepriester, die het aan de volgende hogepriester doorgaf. In dat geval hoorden buitenstaanders de naam uiteraard nooit.
+In de tweede eeuw schreef '''Origenes''' in een commentaar op {{Bijbel|Psalm|2}}: „en in de nauwkeurigste Hebreeuwse handschriften staat de Naam in Hebreeuwse letters; niet in die van nu, maar in de oudste [letters].” (D.w.z. ([[Image:Phoenician he.png|12px|link=ה]][[Image:Phoenician waw.png|12px|link=ו]][[Image:Phoenician he.png|12px|link=ה]][[Image:Phoenician yodh.png|12px|link=י]], niet {{Heb|יהוה}}.) De bijbelgeleerde [[Henry Barclay Swete]] commenteerde als volgt: „’de nauwkeurigste handschriften’ zijn ongetwijfeld die van [[Aquila van Sinope|Aquila]]’s versie, want er is geen reden om aan te nemen dat enige kopiisten van de [[Septuaginta|Alexandrijnse versie]] aarzelden om {{Grieks|ο {{overline|κς}}}} ''[de Heer]'' of {{Grieks|{{overline|κε}}}} ''[Heer, [[vocatief|aanspreekvorm]]]'' te schrijven in plaats van {{Heb|יהוה‎}}.”<ref group=noot>{{Aut|[[Henry Barclay Swete]], D.D., F.B.A.}}, [https://www.ccel.org/ccel/swete/greekot.iii.ii.html An Introduction to the Old Testament in Greek], Cambridge University Press, 1914, hoofdstuk 2.6.5: (origineel citaat:) „The Tetragrammaton is not transliterated, but written in Hebrew letters, and the characters are of the archaic type {{nowrap|([[Image:Phoenician he.png|12px|link=ה]][[Image:Phoenician waw.png|12px|link=ו]][[Image:Phoenician he.png|12px|link=ה]][[Image:Phoenician yodh.png|12px|link=י]]}}, not {{Heb|יהוה}}); cf. Orig. in Ps. ii., {{Grieks|καὶ ἐν τοῖς ἀκριβεστάτοις δὲ τῶν ἀντιγράφων Ἐβραίοις χαρακτῆρσιν κεῖται τὸ ὄνομα, Ἐβραικοῖς δὲ οὐ τοῖς νῦν ἀλλὰ τοῖς ἀρχαιοτάτοις}} – where the ’most exact copies’ are doubtless those of Aquila’s version, for there is no reason to suppose that any copyists of the Alexandrian version hesitated to write {{Grieks|ο {{overline|κς}}}} or {{Grieks|{{overline|κε}}}} for {{Heb|יהוה‎}}.</ref>
-Het Hebreeuws wordt vanouds alleen met medeklinkers geschreven. In latere tijd werden er een systeem bedacht om klinkertekens (''nikoed'') toe te voegen zonder de medeklinkertekst te veranderen. Dit klinkersysteem hoort niet bij de oorspronkelijke heilige tekst. Omdat het verboden was de naam ’JHWH’ uit te spreken, zei men bij het voorlezen van teksten meestal ’adonai’ (mijn heer; eigenlijk een meervoudsvorm uit eerbied) als er ’JHWH’ stond. De [[masoreten]] hebben daarom bij het overschrijven van teksten van de [[Tenach]] de naam ’JHWH’ meestal voorzien van de klinkers van ’adonai’. In veel gevallen staat er ’Adonai JHWH’ en in die gevallen werden de klinkers van het woord ’elohim’ (God) ingevoegd, zodat men de woordcombinatie niet als ’adonai adonai’ uitsprak, maar als ’adonai elohim’.
+In de vierde eeuw schreef '''Hiëronymus''' in zijn ''Prologus Galeatus'' (een voorwoord op het boek Koningen): „We vinden de vierletterige naam van God in bepaalde Griekse boeken tot op de dag van vandaag geschreven in oude letters.”<ref>{{Aut|Hiëronymus}}, {{la}}[https://www.bible-researcher.com/jerome.html Prologus Galeatus, voorwoord op het boek Koningen]: ’Et nomen Domini tetragrammaton in quibusdam graecis voluminibus usque hodie antiquis expressum litteris invenimus.’<br/>{{en}}[https://www.tertullian.org/fathers/jerome_preface_kings.htm Vertaling] door Kevin P. Edgecomb, op tertullian.org</ref>
-De meeste geleerden geloven tegenwoordig dat Jahowah of Jehova(h) een late (ca. 1100 n.Chr.) hybride vorm is, die is ontstaan door de combinatie van de medeklinkers van ''JHWH'' met de klinkers van ''adonai''. Deze vorm werd gebruikt in de inleiding van de eerste uitgave van de [[Statenvertaling]] van 1637.<ref>[http://www.statenvertaling.net/1637/inhoud_nieuwe_testament.html Inleiding van de Statenvertaling]</ref> Omdat [[Jehovah's getuigen]] zich naar deze uitspraak van JHWH hebben genoemd, wordt de naam ''Jehova'' of ''Jehovah'' nu vaak met Jehovah’s getuigen geassocieerd. De [[Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen]] (ook wel Mormonen genoemd) gelooft dat „Jehovah” een naam is van [[Jezus Christus]] (God de Zoon).
+In 384 stuurde Hiëronymus een brief aan een zekere Marcella, om een vraag te beantwoorden die zij had over de Goddelijke namen. In een opsomming schreef hij: ''„De negende [naam van God] is het Tetragrammaton, dat zij als {{Grieks|ἀνεκφώνητον}} (''anekfōneton'') beschouwden, dat wil zeggen, als onuitspreekbaar, en het is met de volgende letters geschreven: Iod, He, Vav, He. Zekere onwetenden waren wegens de overeenkomst van de lettertekens, als zij die in Griekse boeken tegenkwamen, gewoon ''Π&nbsp;Ι&nbsp;Π&nbsp;Ι (Pipi)'' te lezen.''”<ref>{{Aut|Hiëronymus}}, Brief 25 aan Marcella, ''Ad Eamdem Marcellam'', ([https://monumenta.ch/latein/text.php?tabelle=Hieronymus&rumpfid=Hieronymus,%20Epistulae,%202,%20%20%2025&level=4&domain=&lang=0&links=&inframe=1&PHPSESSID=a66a8b820d75a63b7d117d74337b3e4f Latijnse tekst]), ([https://epistolae.ccnmtl.columbia.edu/letter/427.html Engelse vertaling])</ref><ref group="noot">Latijnse(-Griekse) tekst: ''{{Grieks|τετράγραμμον}}, quod {{Grieks|ἀνεκφώνητον}} id est, ineffabile putaverunt, quod his litteris scribitur, IOD, HE, VAV, HE. Quod quidam non intelligentes propter elementorum similitudinem, cum in Graecis libris repererint, Π&nbsp;Ι&nbsp;Π&nbsp;Ι legere consueverunt.''</ref>
+<!----[[Bestand:Lxx Minorprophets.gif|thumb|280px|Papyrus fragment uit de rol van Nachal Chever (Nahal Hever)<br>met de tekst van {{Bijbel|Habakuk|2|19-20}}<br> gedateerd tussen 50 voor en 50 na Christus]]---->
-Orthodoxe (rabbijnse) joden spreken ook vandaag de Naam niet uit. Zelfs het woord ''God'' wordt door de joden vaak geschreven als ''G’d'' of ''G–d'', maar dit wordt gewoon uitgesproken als ''God''. Op die manier menen ze (op een letterlijke manier) te gehoorzamen aan de regel dat de naam God „niet uitgewist” dient te worden.
+Er zijn sinds decennia verscheidene oude Griekse [[Bijbelse handschriften|handschriften]] ontdekt die Gods naam, {{Heb|יהוה}} (het tetragrammaton) bevatten.
-===Griekse vertalingen===
+In deze Griekse vertalingen staat het Tetragrammaton in oud of nieuw Hebreeuws schrift, of ook omgezet in Griekse letters, middenin de Griekse tekst. In sommige kopieën van het Griekse Oude Testament uit de laatste eeuwen [[v.Chr.|voor Christus]], staat een lege plek waar het tetragrammaton zou hebben gestaan, mogelijk omdat dit door een andere schrijver moest worden ingevuld of omdat de andere inkt die ervoor gebruikt werd verbleekt is; andere geven de Naam van God weer met „{{Grieks|ΙΑΩ}}” (IAO); in nog andere manuscripten staat {{nowrap|[[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician waw.png|12px|]][[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician yodh.png|12px|]]}}; en er zijn handschriften met nog andere varianten.<ref>Zie [https://ccat.sas.upenn.edu/rs/rak/earlypap.html The ‘Textual Mechanics’ of Early Jewish LXX/OG Papyri and Fragments].</ref> Een belangrijke versie die {{nowrap|[[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician waw.png|12px|]][[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician yodh.png|12px|]]}} gebruikt, is de versie van [[Aquila van Sinope]].
-[[Origenes]] (tweede eeuw) en [[Hiëronymus van Stridon]] (vierde eeuw) schrijven dat er [[Septuaginta]]-handschriften bestaan met de ''onuitspreekbare'' heilige Naam. Er zijn hiervan nog zo’n tien fragmenten bewaard gebleven. Hiëronymus meldt in 384 in zijn brief aan Marcella, dat niet-ingewijden de onuitspreekbare naam onterecht toch proberen uit te spreken en dan ΠΙΠΙ, oftewel ''Pipi'' lezen.<ref>[http://epistolae.ccnmtl.columbia.edu/letter/427.html  Engelse vertaling] - {{aut|S. Girolamo}} (=Hiëronymus): ''Le Lettere'', Rome, deel 1, druk 1961, (Italiaanse uitgave), blz. 237, 238</ref>
-<!----[[Bestand:Lxx Minorprophets.gif|thumb|280px|Papyrus fragment uit de rol van Nahal Hever <br>met de tekst van {{Bijbel|Habakuk|2|19-20}}<br> gedateerd tussen 50 voor en 50 na Christus]]---->
-Er zijn de laatste jaren oude Griekse [[Bijbelse handschriften| handschriften]] ontdekt die Gods naam, JHWH of {{Heb|יהוה}} (het tetragrammaton; de vier letters) bevatten. Die zijn vervaardigd door Joodse schrijvers voor de opkomst van het christendom of door Joodse redacteurs daarna, die tot een betere vertaling van het Hebreeuws trachtten te komen.
-In die tijd was de standaardtekst voor christenen die geen Hebreeuws spraken de ’oude Griekse versie’ van de [[Septuaginta]].
-We weten veel over de late Joodse herzieningen en recensies van het Grieks tegenover het Hebreeuws. Beroemd zijn de ''Grote drie'': [[Aquila van Sinope|Aquila]] (128 n. Chr.), [[Symmachus de Ebioniet|Symmachus]] en [[Theodotion]], wiens werk in het vroege christendom ook sterk verspreid was. Deze drie vertalingen volgen het Hebreeuws letterlijk, vergeleken met de ’oude Griekse versie’ van de oorspronkelijke Septuaginta. Moderne geleerden beschouwen een of twee van de drie als volledig nieuwe Griekse versies van de Hebreeuwse Bijbel.
-In deze Griekse vertalingen staat het Tetragrammaton in oud of nieuw Hebreeuws schrift, of ook omgezet in Griekse letters, middenin de Griekse tekst. In sommige kopieën van het Griekse Oude Testament uit de laatste eeuwen [[v.Chr.|voor Christus]], staat een lege plek waar het tetragrammaton zou hebben gestaan, mogelijk omdat dit door een andere schrijver moest worden ingevuld of omdat de andere inkt die ervoor gebruikt werd verbleekt is; andere geven de Naam van God weer met „{{Grieks|ΙΑΩ}}” (IAO); in nog andere manuscripten staat [[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician waw.png|12px|]][[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician yodh.png|12px|]]; en er zijn handschriften met nog andere varianten.<ref>Zie [http://ccat.sas.upenn.edu/rs/rak/earlypap.html The ‘Textual Mechanics’ of Early Jewish LXX/OG Papyri and Fragments].</ref> Een belangrijke versie die [[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician waw.png|12px|]][[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician yodh.png|12px|]] gebruikt, is de versie van [[Aquila van Sinope]]. Henry B. Swete zei hierover:
+Veel fragmenten van de oude Griekse vertalingen van de Hebreeuws-Aramese Bijbel bevatten het Tetragrammaton, gewoonlijk in Oudhebreeuws of in Hebreeuws kwadraatschrift, en soms in Griekse letters. Enkele daarvan zijn:
-„Het Tetragrammaton is niet getranslitereerd naar Griekse letters, maar met Hebreeuwse letters geschreven, en de letters zijn van het paleo-Hebreeuwse type ([[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician waw.png|12px|]][[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician yodh.png|12px|]], niet {{Heb|יהוה}}); vergelijk Origenes over Psalm 2: „in de nauwkeurigste afschriften staat de Naam in Hebreeuwse letters, echter niet in de hedendaagse, maar in de oudste ''[Hebreeuwse letters]''”.” Swete voegt eraan toe dat „de ’nauwkeurigste afschriften’ ongetwijfeld van Aquila’s versie zijn, want er is geen reden om aan te nemen dat enige kopiisten van de versie uit Alexandrië aarzelden om {{Grieks|ο κς}} ''[de Heer]'' of {{Heb|κε}} ''[Heer, anspreekvorm]'' in plaats van {{Heb|יהוה}} te schrijven.”
+{| class="wikitable"
+|LXX{{sup|P. Fouad Inv. 266}}<br>= Rahlfs 848 || Het op een na oudste bekende Septuaginta-manuscript; het oudste waarin het Hebreeuwse tetragrammaton in Aramees kwadraatschrift of „Asjoeri”-schrift is weergegeven.<ref>{{Aut|Würthwein Ernst}} ''Der Text des Alten Testaments, Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft'', 1988, p. 192.</ref>
+|-
+|LXX{{sup|VTS 10a}} || Stuk perkament. Deel van een handschrift van de kleine profeten, uit de Dode-Zeerollen uit Nachal Chever, woestijn van Judea. Bevat het Tetragrammaton in Oudhebreeuwse letters in {{Bijbel|Jon|4|2}}; {{Bijbel|Micha|1|1,3}}; {{Bijbel|Micha|4|4,5,7}}; {{Bijbel|Micha|5|4}}; {{Bijbel|Habakuk|2|14,16,20}}; {{Bijbel|Habakuk|3|9}}; {{Bijbel|Zefanja|1|3,14}}; {{Bijbel|Zefanja|2|10}}; {{Bijbel|Zacharia|1|3,4}}; {{Bijbel|Zacharia|3|5-7}}.
+|-
+|LXX{{sup|VTS 10b}} || Stuk perkament. Deel van een handschrift van de kleine profeten uit de Dode-Zeerollen van Nachal Chever, woestijn van Judea. In {{Bijbel|Zacharia|8|20}}; {{Bijbel|Zacharia|9|1,4}} wordt het Tetragrammaton weergegeven in Oudhebreeuwse letters.
+|-
+|LXX{{sup|IEJ 12}} || Stuk perkament. Deel van een handschrift van de kleine profeten. Gevonden te Nachal Chever, woestijn van Judea. In {{Bijbel|Jona|3|3|NW}} wordt het Tetragrammaton weergegeven in Oudhebreeuwse letters. Gepubliceerd in ''Israel Exploration Journal''. Gedateerd eerste eeuw n.Chr.<ref>[https://www.trismegistos.org/ldab/text.php?tm=62296 Tov e.a., The Greek minor prophets scroll from Nahal Hever]</ref>
+|-
+|4Q LXX Lev{{sup|b}}<br/>= 4Q{{sup|120}}<br>= Rahlfs 802 ||Leviticus-manuscript uit grot 4 te Qumran; bevat de naam IAO in Griekse letters in {{Bijbel|Leviticus|3|12}} en {{Bijbel|Leviticus|4|26}}. Gedateerd in de eerste eeuw v.Chr.<ref>{{Aut|P. W. Skehan, E. Ulrich, J. E. Sanderson}}, ''Qumran Cave 4. IV: Palaeo-Hebrew and Greek Biblical Manuscripts'', DJD IX; Oxford 1992</ref> Volgens de bijbelgeleerde [[Emanuel Tov]] reflecteert dit de oorspronkelijke, voorchristelijke weergave van het tetragrammaton, die voorafging aan de weergave door het woord ''Kurios''.<ref>{{aut|[[Emanuel Tov}}, ''Septuagint and Other Ancient Greek Manuscripts'', in: ''The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible'', onder redactie van M. D. Coogan, Oxford University Press, 2001, p. 308: „reflects the original, pre-Christian rendering of the Tetragrammaton, preceding κυριος.”</ref>
+|-
+|LXX{{sup|P. Oxy. VII.1007}} || Perkament-codex van Genesis uit de Kaïro [[Geniza]], derde eeuw. Dubbele ''jod'' in Oudhebreeuws schrift voor de naam van God. {{Grieks|ΘΕΟΣ}} is afgekort weergegeven. Andere begrippen die in andere manuscripten vaak afgekort staan, zoals mens (man), moeder en vader (zie ’[[nomina sacra]]’), zijn uitgeschreven. „Duidelijk van Joodse origine” volgens oriëntalist en theoloog [[Paul Kahle]].<ref>{{Aut|Paul E. Kahle}}, ''The Cairo Geniza Oxford'', Basil Blackwell, 1959, p. 260.</ref><ref>[https://ccat.sas.upenn.edu/rak/publics/notrak/Treu.htm beschrijving] en [https://ccat.sas.upenn.edu/rak//lxxjewpap/POxy1007b.JPG afbeelding] op ccat.sas.upenn.edu</ref>
+|-
+|Aq{{sup|[[Charles Taylor|Taylor]]}} || Griekse vertaling door [[Aquila van Sinope|Aquila]], bevat Psalm 90-103, tekstuitgave van [[Charles Taylor|C. Taylor]]<ref>{{Aut|[[Charles Taylor]]}}, ''Hebrew-Greek Cairo Genizah Palimpsests from the Taylor-Schechter Collection. Including a Fragment of the Twenty-Second Psalm according to Origen’s Hexapla'', Cambridge 1900.</ref>
+|-
+|{{nowrap|Sym.<sup>P. Vindob. G. 39777</sup>}}<br />= StudPal 11.114 <br />= PWien Rainer 18 || Papyrus, {{Bijbel|Psalm|68}} en {{Bijbel|Psalm|80}}; Griekse vertaling, vermoedelijk door [[Symmachus]].<ref name=upenn>University of Pennsylvania, [https://ccat.sas.upenn.edu/rak/earlylxx/earlypaplist.html Early Papyri]</ref> Fragment uit de derde of vierde eeuw. Bevat het Tetragrammaton in archaïsche Hebreeuwse letters.<ref>{{Aut|Robert James Victor Hiebert, Claude E. Cox, Peter John Gentry}}, [https://books.google.com/books?id=1TWIZaRpnn0C&pg=PA146&dq=P+Vindob+symmachus+39777 The Old Greek Psalter. Studies in Honour of Albert Pietersma], 2001, p. 146.</ref>
+|-
+|{{nowrap|Ambrosiana O 39 sup.}} || palimpsest, fragment uit de psalmen van Origenes’ [[Hexapla]]. Bewaard in de biblioteca Ambrosiana, Milaan, einde 9e eeuw. Bevat het Tetragram in Hebreeuwse kwadraatschrift '''in alle vijf kolommen'''.<ref>{{de}} [https://books.google.com/books?id=v9ESAAAAIAAJ&dq=ambrosiana+hexapla+tetragrammaton ''Studia Patristica''], Volume 4, Akademie-Verlag, 1961, p. 116.</ref>
+|-
+|Codex Cambridge<sup>12.184</sup> + <sup>20.50</sup><br>{{nowrap|{{=}} Taylor-[[Solomon Schechter|Schechter]]<sup>2.89.326</sup>}}<br>= Aq{{sup|[[Francis Crawford Burkitt|Burkitt]]}} <ref>{{Aut|[[Francis Crawford Burkitt|F. Crawford Burkitt]]}}, ''Fragments of the Books of Kings According to the Translation of Aquila'', Cambridge 1897.</ref>|| Perkament, [[palimpsest]] van Aquila’s versie van {{Bijbel|1 Koningen|21}}, {{Bijbel|2 Koningen|23}} met paleo-Hebreeuws tetragram. Bovenste tekstlaag is een Hebreeuwse liturgische tekst uit de elfde eeuw.<ref name=upenn />
+|}
-<ref group=noot>{{Aut|Henry Barklay Swete, D.D., F.B.A.}}, [http://www.ccel.org/ccel/swete/greekot.iii.ii.html An Introduction to the Old Testament in Greek], Cambridge University Press, 1914, hoofdstuk 2.6.5: (origineel citaat:) „The Tetragrammaton is not transliterated, but written in Hebrew letters, and the characters are of the archaic type ([[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician waw.png|12px|]][[Image:Phoenician he.png|12px|]][[Image:Phoenician yodh.png|12px|]], not {{Heb|יהוה}}); cf. Orig. in Ps. ii., {{Grieks|καὶ ἐν τοῖς ἀκριβεστάτοις δὲ τῶν ἀντιγράφων Ἐβραίοις χαρακτῆρσιν κεῖται τὸ ὄνομα, Ἐβραικοῖς δὲ οὐ τοῖς νῦν ἀλλὰ τοῖς ἀρχαιοτάτοις}}–where the ’most exact copies’ are doubtless those of Aquila’s version, for there is no reason to suppose that any copyists of the Alexandrian version hesitated to write {{Grieks|ο κς}} or {{Grieks|κε}} for {{Heb|יהוה‎}}.</ref>
+Een aantal van deze handschriften die het Tetragrammaton bevatten, zijn vervaardigd voor de opkomst van het christendom. Een aantal andere fragmenten zijn van de hand van joodse vertalers die tot een betere vertaling van het Hebreeuws trachtten te komen. Beroemd zijn de ''Grote drie'' vertalers of herzieners: [[Aquila van Sinope|Aquila]] (128 n. Chr.), [[Symmachus de Ebioniet|Symmachus]] en [[Theodotion]]. Hoewel deze drie vertalingen onderling van stijl en vertaalmethode verschillen, volgen ze het Hebreeuws letterlijker dan de ’oude Griekse versie’ van de oorspronkelijke Septuaginta. Moderne geleerden beschouwen een of twee van de drie als volledig nieuwe Griekse vertalingen van de Hebreeuwse Bijbel.
-De volgende Griekse handschriften bevatten het Tetragrammaton in Hebreeuwse letters: LXX P. Fouad Inv. 266; LXX VTS 10a; LXX IEJ 12; LXX VTS 10b; 4Q LXX Levb (=4Q120); LXX P. Oxy. VII.1007 Aq Burkitt Aq Taylor; Sym. P. Vindob. G. 39777; Ambrosiano O 39 sup.<ref>Vermeld op een inofficiële website van Jehovah’s getuigen: http://jehovah.to/exe/greek/yhwh.htm</ref> De Papyrus Rylands 458 wordt nogal eens in deze discussie betrokken, maar geeft lege plekken.
+Hoewel christelijke bijbelgeleerden zoals [[Eusebius]] en Hiëronymus deze Griekse vertalingen kenden en waardeerden, gebruikten christenen die geen Hebreeuws spraken destijds voor een groot deel de ’oude Griekse versie’ van de [[Septuaginta]] als standaardtekst, tenzij waar deze wegens te grote afwijking van de Hebreeuwse tekst werd vervangen door de vertaling door Theodotion. Ook in de Septuaginta-kolom van Eusebius’ [[Hexapla]] wordt het Tetragrammaton gebruikt. (Ambrosiana O 39 sup.)
-Er bestaan geen handschriften van (delen van) het Griekse [[Nieuwe Testament]] met daarin een weergave van het tetragrammaton in Hebreeuwse letters of een Griekse transcriptie ervan (zoals ΙΑΩ).
+====In het Nieuwe Testament?====
+In geen enkel Grieks manuscript van (delen van) het Nieuwe Testament komt het tetragrammaton of een Griekse transcriptie ervan (zoals {{Grieks|ΙΑΩ}}) voor. Ook in nieuwtestamentische citaten uit het Oude Testament (Tenach), staat, in alle beschikbare manuscripten van de Griekse grondtekst, gewoonlijk {{Grieks|Κύριος}} (''Kurios'', Heer), of soms {{Grieks|θεός}} (''Theos'', God). Vaak werd gesteld dat de Septuaginta hier van invloed zou kunnen zijn geweest. Maar alle beschikbare Septuagintafragmenten uit de eerste eeuw bevatten het tetragrammaton in nieuw of oud Hebreeuws schrift of een lege ruimte die plaats liet voor het tetragrammaton.
-==Gebruik in vertalingen==
+De profeet [[Joël (boek)|Joël]]<ref>{{Bijbel|Joël|2|32|NW}} in de meeste vertalingen; maar {{Bijbel|Joël|3|5|NBV}} volgens de nummering in de [[Biblia Hebraica]], die gevolgd wordt in o.a. de [[Willibrordvertaling]] en de [[Nieuwe Bijbelvertaling]]</ref> wordt door de apostel [[Petrus]] in {{Bijbel|Handelingen|2|21}} en door de apostel [[Paulus (apostel)|Paulus]] in {{Bijbel|Romeinen|10|13}} (zie [[Brieven van Paulus]]) geciteerd, maar daarbij is opmerkelijk dat in beide citaten uit Joël de weergave van ''JHWH'' als ''{{Grieks|Κύριος}}'' wordt betrokken op ''{{Grieks|Ἰησοῦς}}'' (''Iesous'', Jezus).
-In navolging van de Joodse traditie en het [[Nieuwe Testament]] is in veel Bijbelvertalingen de naam ’JHWH’ vervangen door ’Heer’, bedoeld als vertaling van ’Adonai’. Toch kan men aan het lettertype soms nog zien of er oorspronkelijk in het Hebreeuws ''JHWH'' of ''Adonai'' stond:
+Er bestaan Hebreeuwse kopieën die teruggaan op een Hebreeuwse versie van het Nieuwe testament of de evangelieën, die volgens sommige onderzoekers verwant zou kunnen zijn aan een oorspronkelijke Hebreeuwse versie. Een voorbeeld zijn de Hebreeuwse evangeliën van Sefarad. Soms kan men zien dat het Tetragrammaton (of een vervanging hiervoor) hierin gebruikt wordt op plaatsen waarvan men het volgens de Griekse tekst niet zou aannemen.
+====Bijbelvertalingen in hedendaagse talen====
+In veel Bijbelvertalingen is het tetragrammaton, de persoonlijke eigennaam ’JHWH’, vervangen door de titel ’Heer’ (een vertaling van ’Adonai’). Als reden hiervoor verwijst men vaak naar de joodse traditie. (Door die rabbijns-joodse traditie wordt de Naam weliswaar anders uitgesproken, maar niet vervangen in de manuscripten van de Bijbeltekst.)
+Hoewel [[Maarten Luther|Luther]] in zijn geschriften de naam Jehova gebruikte, gaf hij in zijn bijbelvertaling het tetragrammaton weer als HERR, terwijl hij het Hebreeuwse woord Adonai weergaf als HErr.
+Ook op de [[Synode van Dordrecht]] vroeg men zich af hoe men het tetragrammaton zou weergeven.
+:''De questie was, hoemen het woort Jehova in den Ouden Testamente moeste over setten? Ofmen het in de Nederlantsche sprake moeste behouden dan ofment door het woort Heere, ghelijck dus lange ofte dierghelijcke zouden moeten uytdrucken? Ende is voor gheraetsaem gheoordeelt dewyle daer geen bequaam ende ghebruyckelijck Nederlants woort en is daer mede de cracht van dit woort uytgedruckt can worden dat de oversetters het woord Jehova door het woort Heere vertalen sullen ende dat dit woort met groote letteren inden text uytghedruckt worde.''<ref>''Acta'', november 1618, geciteerd door {{Aut|Jan J. van Capelleveen}}, in: {{ts.|Met Andere Woorden}}, 1991, nr. 4, p. 13, [https://www.bijbelgenootschap.nl/fileadmin/content/maw/MAW_1991-4.pdf ''De godsnaam in het Shona en in het Nederlands'']</ref>
+Een aantal andere vertalingen kiest eveneens voor deze oplossing en geeft door een verschil in lettertype aan of er in het Hebreeuws de naam ''JHWH'' of het woord/de titel ''Adonai'' staat.
 {| class="wikitable"
 ! !!Elohim!!Adonai!!JHWH!!Adonai JHWH!!JHWH Elohim!!JHWH Sebaoth
 |-
-|Voor Joden geoorloofde uitspraak||Elohim||Adonai||Adonai||Adonai Elohim||Adonai Elohim||Adonai Sebaoth
+|Traditionele uitspraak in het rabbijns judaïsme||Elohim||Adonai||Adonai||Adonai Elohim||Adonai Elohim||Adonai Sebaoth
 |-
 |[[King James Version|King James]]||God||the Lord||the L<small>ORD</small>||the Lord G<small>OD</small>
@@ Regel 100: / Regel 183: @@
 |[[Statenvertaling]]||God||de Heere||de H<small>EERE</small> ||de Heere H<small>EERE</small>
 |de H<small>EERE</small> God||de H<small>EERE</small> der Heirscharen
+|-
+|[[Petrus Canisius-vertaling|Petrus Canisius]] || God || de Heer || Jahweh || Jahweh, mijn Heer<br>Jahweh, de Heer || Jahweh God || Jahweh der heirscharen
 |-
 |[[NBG 1951]] ||God||de Here || de H<small>ERE</small>|| de Here H<small>ERE</small>
@@ Regel 116: / Regel 201: @@
 |de <small>HEER</small> God||de <small>HEER</small> van de machten
 |-
-|[[Nieuwe Bijbelvertaling|NBV 2004]]||God||de Heer||de <small>HEER</small><ref group=noot>In de standaard-uitgave van de NBV wordt ook de beginletter van <small>HEER</small> met kleinkapitaal geschreven.</ref>
+|[[Nieuwe Bijbelvertaling|NBV 2004]]||God||de Heer||de <small>HEER</small><br /><ref group=noot>In de standaard-uitgave van de NBV wordt ook de beginletter van <small>HEER</small> met kleinkapitaal geschreven.</ref>
 |God, de <small>HEER</small><br /><small>HEER</small>, mijn God
 | God, de <small>HEER</small>||de <small>HEER</small> van de hemelse machten
 |-
 |[[Nieuwe Bijbelvertaling|NBV Studiebijbel 2008]]||God||de Heer||<small>JHWH</small>
-|de Heer, <small>JHWH</small><br /|de Heer, <small>JHWH</small>||  <small>JHWH</small>, God||<small>JHWH</small> van de hemelse machten
+|de Heer, <small>JHWH</small><br /|de Heer, <small>JHWH</small>|| <small>JHWH</small>, God||<small>JHWH</small> van de hemelse machten
 |-
 |[[Herziene Statenvertaling|Herziene Statenvertaling 2010]]||God||de <small>HEERE</small>||de <small>HEERE</small>
@@ Regel 127: / Regel 212: @@
 |de <small>HEERE</small> God||de <small>HEERE</small> van de legermachten
 |-
-|[[Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift|Nieuwe-Wereldvertaling]]<ref group=noot>In de Nieuwe-Wereldvertaling wordt ''Jehovah'' gespeld.</ref>||God
+|[[Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift|Nieuwe-Wereldvertaling]]||God
 |de Heer
 |Jehovah
@@ Regel 137: / Regel 222: @@
 Het verschil tussen ''Adonai'' en ''JHWH'' is in veel vertalingen dus wel zichtbaar (maar niet hoorbaar) doordat het laatste in [[Kleinkapitaal|<small>KLEINKAPITAAL</small>]] wordt geschreven. In de NBV staat zelfs de beginletter van ''<small>HEER</small>'' in kleinkapitaal (in tegenstelling tot de namen van de Bijbelboeken, die allemaal met een gewone hoofdletter beginnen).
-In de eerste tekst in de bijbel waarin de naam JHWH voorkomt (namelijk {{Bijbel|Genesis|2|4}}) voegt bijvoorbeeld de Statenvertaling de volgende uitleg toe: ''Na de voleinding van het werk der schepping, wordt hier allereerst God de naam van JEHOVAH gegeven, betekenende den zelfstandige, den zelfwezende, van zichzelven zijnde van eeuwigheid tot eeuwigheid en de oorsprong of oorzaak van het wezen aller dingen, waarom ook deze naam den waren God alleen toekomt. Onthoud dit eens voor al: waar gij voortaan het woord HEERE met grote letters geschreven vindt, dat aldaar in het Hebr. het woord JEHOVAH of korter JAH staat.''<ref>Kanttekeningen bij de Statenvertaling; geraadpleegd van de OnlineBible, Importantia 2010</ref>
+In kanttekening 7 bij {{Bijbel|Genesis|2|4|SV}}, het eerste vers waarin het tetragrammaton wordt gebruikt, stond in de Statenvertaling te lezen:
+:''Na de voleyndinge van het werck der scheppinge, wort hier aldereerst Gode de naem van IEHOVAH gegeven, beteeckenende den selfstandigen, selfwesenden, van hem selven zijnde van eeuwicheyt tot eeuwicheyt, ende den oorspronck ofte oorsake van het wesen aller dingen; daerom oock dese naem den waren Godt alleen toecomt. Onthoudt dit eens voor al; waer ghy voortaen het woord HEERE met groote letteren geschreven vindt, dat aldaer in ’t Hebr. het woort IEHOVAH, ofte korter, IAH, staet.''<ref>''Met andere woorden'', kwartaalblad over bijbelvertalen, Nederlands Bijbelgenootschap, jaargang 30, nr. 4, [https://www.bijbelgenootschap.nl/fileadmin/content/maw/MAW-december2011.pdf december 2011], blz. 11.</ref><ref group=noot>In een modernere uitgave van de Statenvertaling:<br>''Na de voleinding van het werk der schepping, wordt hier allereerst God de naam van JEHOVAH gegeven, betekenende den zelfstandige, den zelfwezende, van zichzelven zijnde van eeuwigheid tot eeuwigheid en de oorsprong of oorzaak van het wezen aller dingen, waarom ook deze naam den waren God alleen toekomt. Onthoud dit eens voor al: waar gij voortaan het woord HEERE met grote letters geschreven vindt, dat aldaar in het Hebr. het woord JEHOVAH of korter JAH staat.''<br>Kanttekeningen bij de Statenvertaling; tekstversie van de OnlineBible, Importantia 2010</ref>
-Jehovah’s getuigen daarentegen gebruiken nog steeds ''Jehovah'', en vinden dit zo belangrijk dat zij in hun [[Bijbelvertaling]], de [[Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift|Nieuwe-Wereldvertaling]], deze naam zelfs in het in het [[Nieuwe Testament]] gebruiken, terwijl het tetragrammaton in geen enkele Griekse manuscript van het Nieuwe Testament voorkomt. Ook in nieuwtestamentische citaten uit het Oude Testament (Tenach), staat, in alle beschikbare manuscripten van de Griekse grondtekst, gewoonlijk {{Grieks|Κύριος}} (''Kurios'', Heer), of soms {{Grieks|θεός}} (''Theos'', God). Velen gaan ervan uit dat de Septuaginta hier van invloed zou kunnen zijn geweest. Anderzijds bevatten alle beschikbare Septuaginta-fragmenten uit de eerste eeuw het tetragrammaton of een lege ruimte die plaats liet voor het tetragrammaton.
+[[Bestand:Beetsterzwaag1.jpg|{{largethumb}}|Voorgevel van de [[Gereformeerde kerk]] in [[Beetsterzwaag]] met de naam Jehovah]]
+[[Bestand:Beetsterzwaag2.jpg|{{largethumb}}|Gevelsteen van de Gereformeerde kerk in Beetsterzwaag met de naam Jehovah]]
+De Franse protestantse vertaling van [[Louis Segond]] gebruikt voor ''JHWH'' de vervangende titel ''l’Éternel'' (letterlijk: de Eeuwige) (bijvoorbeeld in {{Bijbel|Numeri|6|23-27}}). Dit lijkt goed aan te sluiten bij wat gewoonlijk als de betekenis van ''JHWH'' wordt beschouwd, nl. ''Ik ben die Ik ben'' of ''Ik zal zijn die Ik zijn zal''. De titel „Eeuwige” wordt ook vaak in joodse vertalingen gebruikt. De herzieners van de [[American Standard Version]] vonden de weergave met „Eeuwige” echter te abstract.<ref>American Standard Version. Preface (Voorwoord), p. iv.</ref> Ook voor de NBV is de vertaling ''Eeuwige'' overwogen, doch deze is uiteindelijk afgewezen.<ref>[https://www.nbv.nl/achtergrondinfo/godsnaam/ NBV Achtergrondinfo: Weergave van de naam JHWH]</ref> De Franse vertaler [[André Chouraqui]], gaf het tetragrammaton doorheen de hele Bijbel (ook in het Nieuwe Testament) weer als IHVH.
+===Gebruik in diverse kerken en religies===
+'''[[Jehovah's Getuigen]]''' gebruiken nog steeds de naam in de vorm ''Jehovah''. De uitspraak ''Jehova[h]'' wordt daarom nu vaak als een bijzonderheid van deze religieuze gemeenschap beschouwd, maar werd in werkelijkheid reeds eeuwen in het Nederlands gebruikt. In de [[Nieuwe-Wereldvertaling van de Heilige Schrift]], de [[Bijbelvertaling]] die door Jehovah’s Getuigen wordt uitgegeven, staat de naam Jehovah ook in het [[Nieuwe Testament]], hoewel het tetragrammaton in de Griekse manuscripten van het Nieuwe Testament niet voorkomt. Zij baseren zich hiervoor onder andere op de vaststelling dat de oudste manuscripten van de Septuagintavertaling steeds het tetragram bevatten, evenals de Hebreeuwse Bijbeltekst, die in het Nieuwe Testament vaak geciteerd wordt. Dat zij de uitspraak ''Jehovah'' gebruiken, betekent niet dat zij beweren dat dit de oorspronkelijke Hebreeuwse uitspraak was. Zij gebruiken deze uitspraak omdat dit in het Nederlands ingeburgerd is als een bekende uitspraak.<ref>https://wol.jw.org/nl/wol/d/r18/lp-o/1200002391</ref>
+In de '''[[Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen]]''' (bekend als de mormonen) wordt de naam „Jehovah” voornamelijk in de tempelrituelen gebruikt. Zij geloven dat dit een naam is van [[Jezus Christus]] (God de Zoon). Het [[Boek van Mormon]] gebruikt twee keer de naam Jehovah (in het Nederlands spellen zij het als Jehova); ook andere boeken gebruiken de naam. ({{LDS|u=bofm/2-ne|c=22|v=2|s=2 Nephi 22:2}}, {{LDS|u=bofm/moro|c=10|v=34|s=Moroni 10:34}})
+In verschillende '''charismatische Afrikaanse [[pinkstergemeente]]n''' wordt de naam Jehovah nog gebruikt in hun erediensten en liederen. Onder invloed van de protestantse zendelingen die de Bijbel vertaalden in de taal van het land waarin zij werkten, is het gebruik van de naam ''Jehovah'' in Afrika niet onbekend. Het wekt geen verbazing om bijvoorbeeld op een taxi een bijbeltekst met de naam Jehovah te zien.
+In de Nederlands-'''gereformeerde en hervormde''' kerken is het gebruik van Gods naam tegenwoordig eerder ongebruikelijk. Toch kwam de naam Jehova(h) ook voor in oude kerkliederen, bijbeluitgaven of op kerkgebouwen.
+De ''[[Sacred Name Movement]]'' is een verzamelnaam voor de religieuze organisaties en denominaties die een terugkeer wensen naar de Hebreeuwse ''roots'' van het christendom en hierbij belang hechten aan het gebruik van de Godsnaam. In het Engels schrijven zij die meestal als Yahweh. De beweging ontstond oorspronkelijk in de [[Church of God (Seventh Day)]]. De zienswijze over het belang van Gods naam werd beïnvloed door de publicaties van Jehovah’s Getuigen.
+'''Orthodoxe (rabbijnse) joden''' spreken ook vandaag de Naam niet uit. In manuscripten werden als vervanging wel eens twee, ('''{{Heb|יי}}'''), af en toe drie ( <span style="position:relative; top:0.5em;">'''{{Heb|י}}</span><span style="position:relative; top:-0.5em;">{{Heb|י}}</span><span style="position:relative; top:0.5em;">{{Heb|י}}</span>''' ) ''jod''s, of de letters {{Heb|ה״ש}} als afkorting van ''Hasjem'' ({{nowrap|{{Heb|הָשֵׁם}} / {{Heb|השם}} }}„De Naam”).
+Zelfs het Engelse en Nederlandse woord ''God'' wordt door joden vaak geschreven als ''G’d'' of ''G–d''. Dit wordt gewoon uitgesproken als ''God''. Op die manier menen ze (op een letterlijke manier) te gehoorzamen aan de regel dat de naam God „niet uitgewist” dient te worden. In het „wissen” van de Naam in een tekstverwerkingsprogramma op de computer, zien de meeste joodse uitleggers geen [[halacha|halachisch]] probleem.
+Onder de '''karaïtische joden''', een joodse minderheid die zich enkel baseert op de geschreven Bijbeltekst en niet op rabbijnse tradities, zijn er voorstanders om de Naam wel degelijk te gebruiken en uit te spreken.<ref>{{aut|[[Nehemia Gordon]]}}, ''Shattering the Conspiracy of Silence''</ref>
-De profeet [[Joël (boek)|Joël]]<ref>({{Bijbel|Joël|2|32|NBG}} in de meeste vertalingen; {{Bijbel|Joël|3|5|NW}} in de [[Biblia Hebraica]], de [[Willibrordvertaling]] en de [[Nieuwe Bijbelvertaling]])</ref> wordt door de apostel [[Petrus]] in {{Bijbel|Handelingen|2|21}} en door de apostel [[Paulus (apostel)|Paulus]] in {{Bijbel|Romeinen|10|13}} (zie [[Brieven van Paulus]]) geciteerd, maar daarbij is opmerkelijk dat in beide citaten uit Joël de weergave van ''JHWH'' als ''{{Grieks|Κύριος}}'' wordt betrokken op ''{{Grieks|Ἰησοῦς}}'' (''Iesous'', Jezus).
+In de '''[[Rooms-Katholieke Kerk]]''' werd door [[paus]] [[Benedictus XVI]], via kardinaal Arinze, op 29 juni 2008 een aanwijzing aan alle bisschoppenconferenties gegeven, die tegelijkertijd geformuleerd was als een verzoek aan alle kerken, om de Godsnaam in de [[liturgie]], gebeden en kerkliederen niet meer te gebruiken.<ref>Francis Kard. {{Aut|Arinze}}, prefect, Albert Malcolm {{Aut|Ranjith}}, aartsbisschop secretaris; Congregatie voor de Goddelijke Eredienst en de Regeling van de Sacramenten, 29 juni 2008. [https://www.rkdocumenten.nl/rkdocs/index.php?mi=600&doc=3733 Vertaling van de Godsnaam in de liturgie] (op RKdocumenten.nl)</ref>
-De Franse protestantse vertaling van Louis Segond<ref>{{fr}}[http://fr.wikipedia.org/wiki/Louis_Segond ''Louis Segond''] in de Franse Wikipedia</ref> gebruikt voor ''JHWH'' de vervangende titel ''l’Éternel'' (letterlijk: de Eeuwige) (bijvoorbeeld in {{Bijbel|Numeri|6|23-27}}). Dit sluit goed aan bij wat gewoonlijk als de betekenis van ''JHWH'' wordt beschouwd, nl. ''Ik ben die Ik ben'' of ''Ik zal zijn die Ik zijn zal''. Ook voor de NBV is de vertaling ''Eeuwige'' overwogen, doch deze is uiteindelijk afgewezen.<ref>[http://www.nbv.nl/achtergrondinfo/godsnaam/ NBV Achtergrondinfo: Weergave van de naam JHWH]</ref>
+:''„In de liturgische vieringen, in de gezangen en de gebeden mag de Godsnaam in de vorm van het tetragram JHWH noch gebruikt noch uitgesproken worden.”''
+Daarmee reageerde de paus op een verzoek van de [[Rome]]inse [[opperrabbijn]], [[Riccardo Di Segni]], tijdens een privé-audiëntie in januari 2006.<ref>{{de}} Radio Vaticana, 28 oktober 2008, {{Vertaallink|de|https://web-beta.archive.org/web/20151128200914/http://www.radiovaticana.va/tedesco/tedarchi/2008/Oktober08/ted28.10.08.htm|Nachrichten}}</ref>
+==Literatuur==
+<!--* {{nl}} {{Aut|Jurriaan Wijchers}} en {{Aut|Simon Kat}}, ''Bijbels Namenboek'', druk 1994, 318 blz., uitgeverij [[Boekencentrum Uitgevers|Boekencentrum]] BV – Zoetermeer, ISBN 9023918924-->
+<!--* {{nl}} {{Aut|Kerrigan, Michaël; Alan Lothian, Piers Vitebsky}} (1998) ''Midden-Oosterse Mythen, De eerste Heldendichten'', Time-Life books BV, Amsterdam, ISBN 9053902147-->
+<!--* {{nl}} {{Aut|Samuel Noah Kramer, J. A. Wilson, G. Ernest Wright}} en {{Aut|H. W. F. Saggs}}, 1974: ''Dagelijks leven in de Bijbeltijd''-->
+* {{en}} {{Aut|Bernardus Dirks Eerdmans}}, ''The Name Jahu'', in: ''Oudtestamentische Studiën'', uitgegeven door P. A. H. de Boer, Leiden. Deel V. Leiden, E. J. Brill, 1948, blz. 1-29
+* {{en}} {{Aut|G. J. Thierry}}, ''The Pronunciation of the Tetragrammaton'', in: ''Oudtestamentische Studiën'', uitgegeven door P. A. H. de Boer, Leiden. Deel V. Leiden, E. J. Brill, 1948, blz. 30-42
+* {{de}} {{Aut|Otto Eissfeldt}}, ''Neue Zeugnisse für die Aussprache des Tetragramms als Jahwe'', in: Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft, 1935, blz. 59-76
+* {{de}} {{Aut|Th. C. Vriezen}},''’Ehje ’ašer ’ehje'', Festschrift für Bertholet, Tübingen 1950, ISBN 3161060210 blz. 498 vv
+* {{de}} {{Aut|Martin Buber}}, ''Moses'', Verlag Lambert Schneider, 1952, ASIN B002360X88 blz. 47-67
+<!--* {{en}} {{Aut|K. v. d. Toorn, B. Becking, P. v. d. Horst}}, ''Dictionary of deities and demons'', Brill, Leiden, 1995, kol. 1711, 1712, Lemma 'YAHWEH'.-->
+* {{de}} {{Aut|László Márton Pákozdy}}, ''Die Deutung des JHWH-Namens in Exodus 3:14. Ein Votum für die Übersetzung „Ich werde sein, der ich sein werde“'', Judaica, Band 4, 1955, blz. 193-208
+* {{en}} {{aut|Gérard Gertoux}}, ''The Name of God Y.eh.ow.ah Which Is Pronounced As It Is Written I_Eh_Ou_Ah: Its Story'', University Press Of America, 2002, 342 p., ISBN 978-0761822042
+* {{en}} {{aut|Michael Heiser}}, https://drmsh.com/the-naked-bible/yhwh/, [https://drmsh.com/TheNakedBible/YahwehNotes.pdf Voetnoten over Yahweh]
+* {{en}} {{aut|[[Nehemia Gordon]]}}, ''Shattering the Conspiracy of Silence: The Hebrew Power of the Priestly Blessing Unleashed'', Hilkiah Press, 2012, 207 p., ISBN 978-0983098126
+* {{en}} {{aut|Nehemia Gordon}}, [https://obohu.cz/attachments/article/95/Vyslovnost_Jmena-Nehemia_Gordon_EN.pdf ''The Pronunciation of the Name'']
+* {{en}} {{aut|Keith E. Johnson}}, ''His Hallowed Name Revealed Again'', Biblical Foundations Academy, 2010, 226 p., ISBN 978-0615333236
+* {{en}} {{aut|Peter van Rensberg}}, {{aut|Justin van Rensberg}}, ''Discover the Tetragrammaton’s pronunciation'', https://www.hebrewgospels.com/yhwh (opgebouwd als reactie tegen de argumenten zoals Nehemia Gordon die gebruikt)
+* {{en}} {{aut|Steven Avery}, https://purebibleforum.com/index.php?threads/hebrewgospels-com-peter-and-justin-van-rensburg.1399/ (kritische bemerkingen op de van Rensberg
 ==Zie ook==
@@ Regel 149: / Regel 275: @@
 * [[Namen en titels van God]]
-==Weblinks==
+{{Appendix|Weblinks|2=
-* [http://nbv.nl/index.php?id=291 De Nieuwe Bijbelvertaling — Weergave van de naam JHWH]
+* [https://nbv.nl/index.php?id=291 De Nieuwe Bijbelvertaling – Weergave van de naam JHWH]
-* {{en}}[[:commons:File:Tetragrammaton-related-Masoretic-vowel-points.png|Masoretische opvatting van vocalisatie JHWH]]
+* {{Aut|J. Parker}}, [https://books.google.com/books?id=mtODfj3km3YC&pg=PA662 Jehovah], '''The Bible Cyclopedia''', 1841 (p. 662-663)
-* {{de}} [http://www.bibelwissenschaft.de/wibilex/das-bibellexikon/details/quelle/WIBI/referenz/22127///cache/c9f4e5a032/ Bibellexikon]
+{{JewEn|11305|Names of God}}
-* {{CathEn|08329a|Jehovah (Yahweh)}}
+{{JewEn|14346|Tetragrammaton}}
+{{JewEn|13542|Shem Ha-Meforash}}
+{{CathEn|08329a|Jehovah (Yahweh)}}
+{{ISBE|god-2|God, (2), onderkopje 3. ’The Names of God’}}
+{{EB|651183|Yahweh}}
+<!----
+* {{de}} [https://www.bibelwissenschaft.de/wibilex/das-bibellexikon/details/quelle/WIBI/referenz/22127///cache/c9f4e5a032/ Bibellexikon]
+---->
+* {{WiBiLex|22127|Jahwe|auteur=Bob Becking|Geraadpleegd=4 juli 2012}}
+* {{en}}[[:commons:File:Tetragrammaton-related-Masoretic-vowel-points.png|Masoretische vocalisatie van JHWH]]
+* {{Vertaallink|he|he.wikipedia.org/wiki/%D7%99%D7%94%D7%95%D7%94|{{Heb|יהוה}}}} en {{Vertaallink|he|he.wikipedia.org/wiki/%D7%94%D7%A9%D7%9D_%D7%94%D7%9E%D7%A4%D7%95%D7%A8%D7%A9 |Hasjem Hameforasj}} op de Hebreeuwse Wikipedia
+* [https://www.jehovataler.de Jehovataler.de] Een website over de Godsnaam, vooral op munten en gedenkpenningen.
 {{Commonscat|Tetragrammaton}}
+{{Wikidata|Q105173|Q766677|Q3678579}}
-{{Bron|bronvermelding=
+----
-<div class="plainlinks">
+;Noten
-;Literatuur
-* {{nl}} {{Aut|Jurriaan Wijchers en Simon Kat}}, ''Bijbels Namenboek'', druk 1994, 318 blz., uitgeverij [[Boekencentrum Uitgevers|Boekencentrum]] BV - Zoetermeer, ISBN 9023918924
-* {{nl}} {{Aut|Kerrigan,Michaël; Alan Lothian, Piers Vitebsky}} (1998) ''Midden-Oosterse Mythen, De eerste Heldendichten'', Time-Life books BV, Amsterdam, ISBN 9053902147
-* {{nl}} {{Aut|Samuel Noah Kramer, J. A. Wilson, G. Ernest Wright en H. W. F. Saggs}}, 1974: ''Dagelijks leven in de Bijbeltijd''
-* {{de}} {{Aut|B. D. Eerdmans}}, ''The Name Jahu'', O.T.S.V (1948), blz. 1-29
-* {{de}} {{Aut|G. J. Thierry}}, ''The Pronunciation of the Tetragrammaton'', O.T.S.V, blz. 30-42
-* {{de}} {{Aut|O. Eissfeldt}}, Neue Zeugnisse für die Aussprache des Tetragramms als Jahwe'', Z.A.W. 1935, blz. 59-76
-* {{de}} {{Aut|Th. C. Vriezen}},''Ehje asjer ehje'', Festschrift für Bertholet 1950, blz. 498 vv
-* {{de}} {{Aut|M. Buber}}, ''Mose2'', 1952, blz. 47-67
-* {{de}} {{Aut|L. M. v. Pákodzdy}}, ''Die Deutung des JHWH-Namens in Exodus 3, 14'', Judaica, Band 4, 1955, blz. 193-208
-* {{en}} {{Aut|K. v. d. Toorn, B. Becking, P. v. d. Horst}}, ''Dictionary of deities and demons'', Brill, Leiden, 1995, kol. 1711, 1712, Lemma 'YAHWEH'.
-;Voetnoten
 {{Noten|2}}
+----
-;Bronverwijzingen
+;Verwijzingen
-{{References|2}}</div>
+{{References|}}
 }}
-{{Wiki
-|taal=en
-|titel=Septuagint_manuscripts
-|oldid=416372841}}
 {{DEFAULTSORT:JHWH}}
 [[Categorie:Septuaginta]]
 [[Categorie:God in het jodendom]]
 [[Categorie:Hebreeuwse Bijbel]]
+[[en:Tetragrammaton]]
+{{bloei}}

JHWH: verschil tussen versies

Huidige versie van 27 okt 2024 om 12:54

Etymologie

Jehi, hoveh, havah

Archeologische documenten

Stele in de Amontempel te Soleb

Mesa-steen

In Israël

Uitspraak

Uitspraak van de Naam in de geschiedenis

Masoreten

Middeleeuwen

Statenvertaling

Jahweh

Gebruik

In vertalingen

Oude Griekse vertalingen

In het Nieuwe Testament?

Bijbelvertalingen in hedendaagse talen

Gebruik in diverse kerken en religies

Literatuur

Zie ook

Bronnen, noten en/of referenties

Navigatiemenu

Zoeken