Friesland

Friesland
Fryslân

Provincie van Nederland
Provinciewapen (Details) (Details)
<imagemap> Image:Friesland-Position.png
Geografie
Hoofdstad	Leeuwarden
Oppervlakte - Land - Water	5.748,74 km² 3.341,70 km² 2.407,04 km²
Geografische ligging	{{{GPS}}}
Bevolking
Inwoners (30 september 2011)	647.696
– Bevolkingsdichtheid	194 inw./km²
– Aantal gemeenten	18
Politiek
Commissaris van de Koningin (lijst)	{{{Commissaris van Koningin}}}
Overige informatie
Volkslied	{{{Volkslied}}}
Religie (2005)	{{{Religie}}}
ISO 3166	NL-FR
Detailkaart
Bestand:Prov-Friesland-OpenTopo.jpg
Portaal    Nederland Friesland

Friesland, in het Fries officieel: Fryslân, is een provincie in het noorden van Nederland. De provincie telt 645.101 inwoners. De hoofdstad is Leeuwarden (Fries: Ljouwert). De officiële talen zijn Nederlands en Fries.

Geografie

In het oosten wordt Friesland begrensd door Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer, en in het westen en noorden door de Waddenzee (buiten de Waddeneilanden door de Noordzee). Door de Afsluitdijk is Friesland verbonden met Noord-Holland.

Tot de provincie behoren de Waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. Deze zijn per veerboot bereikbaar vanaf het vasteland. De veerboten varen vanuit Harlingen naar Vlieland en Terschelling, vanaf Holwerd naar Ameland en vanaf Lauwersoog naar Schiermonnikoog. Zie ook:Veerdiensten in Friesland.

Qua totale oppervlakte, dus inclusief wateroppervlakte, is Friesland de grootste provincie. Met een bevolkingsdichtheid van 192 inwoners per km² is Friesland na Drenthe de dunst bevolkte provincie van Nederland.

Om de provincie te onderscheiden van Noord- en Oost-Friesland en de Kreis Friesland in Nedersaksen wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel aangeduid als Westerlauwers Friesland.

Naam

Fryslân

Op 1 januari 1997 werd de officiële naam van de provincie door de Friese Provinciale Staten veranderd van 'Friesland' in 'Fryslân'. In november 2004 heeft het Ministerie van Binnenlandse Zaken besloten erop toe te zien dat de officiële naam in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt. In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland en in het Nederlands taalgebruik wordt echter vrijwel altijd de Nederlandstalige naam Friesland gebruikt.

Heitelân

It Heitelân (Nederlands: Het vaderland) is voor Friezen een veel gebruikte term om de provincie Friesland aan te duiden. Het wordt vaak gebruikt om de sterke band met Friesland aan te geven. Met name nationalistisch ingestelde Friezen maken vaak gebruik van het woord.

Een lied met de naam It Heitelân is geschreven door J.L. van den Burg en werd muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied, De âlde Friezen (Nederlands: De oude Friezen), van Friesland te vervangen door dit lied. De reden hiervoor was het karakter van het 'Folksliet'. De tekst zou niet in verhouding staan met de nuchtere Friezen. Tevens is het nummer de laatste jaren opnieuw uitgebracht, onder meer door de band Reboelje en het Lemster Mannenkoor.

Er heeft ook een Fries week- en maandblad bestaan dat als naam It Heitelân had. Het maandblad werd in 1919 voor het eerst geproduceerd door de Jong-Fryske Mienskip (Jonge Friese Gemeenschap).

Karakter

Friesland heeft van oorsprong een uitgesproken agrarisch karakter. De provincie stond vooral bekend vanwege de veeteelt en de daarmee verbonden zuivelindustrie. Toerisme, met name op de meren in het zuidwesten van de provincie en op de Waddeneilanden, is in de zomer een belangrijke bron van inkomsten. Deze streken kennen in de winter een grote seizoenwerkloosheid. De sterk opkomende dienstensector concentreert zich in Leeuwarden, Drachten en Heerenveen. De vereniging It Fryske Gea (het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie.

Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de Kleistreek, de Friese Wouden en de Zuidwesthoek. De administratieve provincie Friesland omvat verder ook gebieden die niet tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn de Stellingwerven in het zuid-oosten en de Waddeneilanden.

Geschiedenis

Aan het begin van de Middeleeuwen strekte Friesland zich uit van het Zwin, bij de Belgische grens aan de kust, tot aan de rivier Wezer in Duitsland. In de zevende eeuw was het onafhankelijk. Voor het jaar 678 wordt een Friese koning Aldgillis genoemd. Kort daarop is Redbad koning, en als hij in 719 overlijdt is Poppo de aanvoerder. Na de inlijving in het Frankenrijk in de 8e eeuw bestond Friesland, volgens de Lex Frisionum (de Friese wet), uit drie delen: het gebied tussen Zwin en Vlie, het gebied tussen Vlie en Lauwers en het gebied tussen Lauwers en Wezer. Een deel viel rond het jaar 1000 onder de graven van Holland. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen veel zelfstandigheid omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen. In 1287 en 1288 veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland.

De Sint-Luciavloed was een desastreuze stormvloed die plaats vond van 13 op 14 december 1287, de dag van de Heilige Lucia. Het precieze aantal slachtoffers is onduidelijk, maar bronnen melden 30.000 doden tussen Stavoren tot de Lauwers en van de Lauwers tot de Eems 20.000 doden. Op basis van deze vermelding liggen de schattingen voor het gehele getroffen gebied ongeveer tussen de 50.000 en de 80.000 doden. De Sint-Luciavloed was hierdoor, gemeten naar de totale bevolking van Nederland rond die tijd (ongeveer een half miljoen), de grootste stormvloed ooit in Nederland. In totaal is het de 5e grootste vloed aller tijden in de wereld.

De Sint-Luciavloed trof vooral het noorden van Nederland, met name Friesland. Door deze vloed van vreselijke omvang werd de Waddenzee gevormd, en de Griend verdween bijna onder de golven. Verder was deze watersnood de doorslag voor het ontstaan van de Zuiderzee, waardoor West Friesland definitief werd gescheiden van het huidige Friesland. Alle dorpen die dus op de plaats van het huidige IJsselmeer en de Waddenzee lagen zijn door deze vloed van de kaart geveegd.

In de 14e eeuw kreeg de stad Groningen steeds meer macht in Friesland tussen Lauwers en Eems. In de 15e eeuw werd Ulrich Cirksena Graaf van Oost-Friesland. In 1498 benoemde keizer Maximiliaan van Oostenrijk hertog Albrecht van Saksen tot Heer van heel Friesland. Hij kreeg echter alleen Westerlauwers Friesland onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit.

Taal

Fries

De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het Nederlands en het Fries (Frysk). Het Fries heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt gebruikt door de overheid, in de rechtspraak, in het onderwijs en in de media.

Dialecten in Friesland

Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals: Aasters, Hindeloopers, Kleifries, Schiermonnikoogs, Noordhoeks, Woudfries en Zuidwesthoeks.

In veel Friese steden spreekt men geen (of weinig) Fries maar Stadsfries, een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden. Verwante dialecten zijn: Amelands, Bildts en Midslands.

In oostelijk Friesland wordt ook nog Gronings gesproken: Westerkwartiers en Kollumerpompsters. In het zuiden van de provincie, beneden de Tjonger, wordt nagenoeg geen Fries, maar Stellingwerfs gesproken, dat tot het Nedersaksisch wordt gerekend.

Plaatsnamen

Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Basisadministratie en in de Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG) wordt gebruikt.

Dat is in de meeste Friese gemeenten de Nederlandse naam, met uitzondering van drie gemeenten, Dantumadeel (officieel Dantumadiel), Ferwerderadeel (officieel Ferwerteradiel) en Tietjerksteradeel (officieel Tytsjerksteradiel). Tevens zijn er gebieden in de gemeenten Leeuwarden, Súdwest-Fryslân en Waadhoeke, die vroeger onderdeel waren van de gemeenten Menaldumadeel (officieel Menameradiel), Littenseradeel (officieel Littenseradiel) en Leeuwarderadeel, waar de Friese namen officieel zijn.

Welkomstpakket nieuwe inwoners

Aan nieuwe inwoners van de provincie Friesland wordt een welkomstpakket uitgereikt om informatie te geven over de meertalige situatie. Op jaarbasis gaat het om ruim tienduizend personen.

Inhoud pakket 2008:

• Aanbiedingsbrief provincie
• De Brochure ‘Taal van het hart’ over meertaligheid
• Informatie over cursusaanbod van de Afûk
• Cursus Fries (Edufrysk) op CD-rom
• De DVD meartalenmeartakomst (meer talen, meer toekomst)
• Theaterbon van Tryater
• Het Suske en Wiske-verhaal De Alvestêdestunt, de Friese vertaling van De elfstedenstunt

Bestuur

Politiek

Friesland wordt bestuurd vanuit het provinciehuis (Fries: provinsjehûs) aan de Tweebaksmarkt in Leeuwarden. Het college van Gedeputeerde Staten bestaat in de periode 2015-2019 uit een coalitie van CDA, VVD, FNP en SP, onder voorzitterschap van commissaris van de Koning Arno Brok (VVD).

Provinciale Staten

Uitslagen van de verkiezingen voor Provinciale Staten vanaf 1991
Partij		1991		1995		1999		2003		2007		2011		2015		Zetelverdeling (grafisch)
		%	#	%	#	%	#	%	#	%	#	%	#	%	#
	Christen-Democratisch Appèl	33,37	19	29,02	18	30,60	18	27,42	16	25,75	12	17,67	8	20,79	9	2015 2011 2007
	Partij van de Arbeid	27,30	16	22,80	14	25,16	14	26,19	15	25,62	12	23,66	11	15,49	7
	Volkspartij voor Vrijheid en Democratie	11,52	6	17,74	10	15,78	9	10,94	6	10,81	5	13,82	6	10,99	5
	Socialistische Partij	-	-	1,00	0	-	-	4,81	2	9,57	4	8,37	3	10,93	5
	Fryske Nasjonale Partij	6,09	3	6,37	3	8,39	4	13,22	7	10,68	5	9,18	4	9,46	4
	Partij voor de Vrijheid	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	8,45	4	8,73	4
	ChristenUnie	-	-	-	-	-	-	-	-	8,19	3	6,36	3	7,43	3
	Democraten 66	11,40	6	6,02	3	3,36	1	2,54	1	1,30	0	4,26	2	6,97	3
	GroenLinks	4,41	2	4,09	2	8,77	5	5,38	3	3,89	2	5,23	2	3,55	1
	Partij voor de Dieren	-	-	-	-	-	-	-	-	1,70	0	-	-	2,57	1
	50Plus	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	1,36	0	2,41	1
	Provinciaal Belang Fryslân	-	-	2,44	1	2,07	1	1,89	1	1,41	0	1,20	0	-	-
	CU/SGP	-	-	-	-	-	-	5,61	3	-	-	-	-	-	-
	Lijst Pim Fortuyn	-	-	-	-	-	-	1,73	1	-	-	-	-	-	-
	SGP/RPF	2,72	2	3,65	2	3,68	2	-	-	-	-	-	-	-	-
	Gereformeerd Politiek Verbond	2,43	1	2,27	1	2,18	1	-	-	-	-	-	-	-	-
	AOV	-	-	3,13	1	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
	overige partijen	0,76	0	1,46	0	-	-	0,29	0	1,08	0	0,46	0	0,66	0
Totaal		100	55	100	55	100	55	100	55	100	43	100	43	100	43
Opkomstpercentage		63,24		58,18		54,09		57,82		54,14		59,93		53,1

Gemeenten

Friesland telt sinds 1 januari 2019 18 gemeenten.

Gemeente	Landoppervlakte (km2)	Inwoners (31 mei 2018)	Hoofdplaats
Achtkarspelen	102,40	27.897	Buitenpost
Ameland	58,83	3.655	Ballum
Dantumadeel (Dantumadiel)	85,41	18.941	Damwâld
De Friese Meren (De Fryske Marren)	361,83	51.601	Joure
Harlingen	25,03	15.766	Harlingen
Heerenveen	180.86	50.201	Heerenveen
Leeuwarden	151,70	122.335	Leeuwarden
Noardeast-Fryslân	374,67	45.228	Dokkum
Ooststellingwerf	224,16	25.419	Oosterwolde
Opsterland	224,63	29.735	Beetsterzwaag
Schiermonnikoog	43,99	937	Schiermonnikoog
Smallingerland	118,24	55.927	Drachten
Súdwest-Fryslân	459,64	89.666	Sneek
Terschelling	86,16	4.888	West-Terschelling
Tietjerksteradeel (Tytsjerksteradiel)	149,44	31.740	Burgum
Vlieland	36,13	1.149	Oost-Vlieland
Waadhoeke	316,00	45.999	Franeker
Weststellingwerf	221,19	25.781	Wolvega

    Zie ook: Zie ook: Lijst van voormalige gemeenten in Friesland

Plaatsen

Grootste plaatsen

De grootste woonplaatsen in de provincie naar het aantal inwoners zijn:

	Plaatsnaam (Friese naam)	Inwoners
1	Leeuwarden (Ljouwert)	92.235
2	Drachten (Drachten)	45.080
3	Sneek (Snits)	33.960
4	Heerenveen (It Hearrenfean)	29.115
5	Harlingen (Harns)	14.660
6	Joure (De Jouwer)	13.070
7	Wolvega (Wolvegea)	12.830
8	Franeker (Frjentsjer)	12.810
9	Dokkum (Dokkum)	12.575
10	Lemmer (De Lemmer)	10.315
11	Bolsward (Boalsert)	10.145
12	Bergum (Burgum)	9.930
13	Oosterwolde (Easterwâlde)	9.710
14	Gorredijk (De Gerdyk)	7.325

Bron: CBS Statline (Leeuwarden 26 oktober 2018, overige plaatsen 1 januari 2018)

Friese elf steden

De Friese elf steden zijn elf plaatsen in de Nederlandse provincie Friesland die stadsrechten hebben gehad en waar tevens de schaatsmarathon Elfstedentocht naar is genoemd.

De elf steden zijn allemaal beschermd stadsgezicht. Ook zijn er tientallen plaatsen beschermd dorpsgezicht.

Zie ook

• Friezen (volk)
• Lijst van plaatsen (met Friestalige namen)
• Wumkes.nl

Literatuur

• Schroor, Meindert (1993) De wereld van het Friese landschap. Groningen: Wolters-Noordhoff. ISBN 9001955193

Externe links

• Friesland.nl - de startpagina van Fryslân
• Fryslan.nl - Officiële website provinciaal bestuur

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Friesland op Wikimedia Commons.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties: