Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Vulkaan
Een vulkaan is een opening in het oppervlak van een planeet waar gesmolten gesteente (magma), gas en brokstukken van vast gesteente (tefra) door naar buiten komen. Rond zulke openingen wordt vaak een berg gevormd en men sprak vroeger dan ook wel van een vuurspuwende berg. De momenten waarop materiaal door een vulkaan wordt uitgestoten worden uitbarstingen of erupties genoemd.
Op Aarde worden vulkanen vooral aangetroffen in gebieden waar tektonische platen aan elkaar grenzen, dus de plaatsen waar ook aardbevingen voorkomen. Een uitzondering hierop vormen hotspots. Dit zijn gebieden waar heet materiaal uit de mantel door de aardkorst heen naar boven komt.
Ook op andere steenachtige planeten en manen binnen ons zonnestelsel komen vulkanen voor. Zo zijn op de planeten Venus en Mars en de manen Io (Jupiter) en Triton (Neptunus) vele vulkanen waargenomen. Van de laatste twee wordt vermoed dat ze vloeibare stikstof of methaan uitstoten; het vulkanisme waarbij dit optreedt wordt cryovulkanisme genoemd.
De wetenschap waarbij vulkanen en aan vulkanisme gerelateerde verschijnselen worden bestudeerd heet vulkanologie.
Vulkanische vlakten, en ook geisers, warmwaterbronnen en kokende modderbronnen zijn verschijnselen die in de buurt van vulkanen kunnen worden aangetroffen, maar omdat ze geen uitgesproken reliëf kennen zijn het geen vulkanen. Ze ontstaan doordat de aardkorst in de buurt van vulkanen dunner is dan op andere plaatsen.
Classificaties
Samenstelling
Een veelgebruikte classificatie voor vulkanen is gebaseerd op de samenstelling van het gesteente dat gevormd wordt.
- Zure vulkanen: als het magma felsisch (of zuur) van samenstelling is (de concentratie silica is boven de 65%) is het magma stroperig. Daardoor kan deze massa de kratermond moeilijk verlaten of kan het de opening door plugvorming zelfs verstoppen. Dit laatste is er de oorzaak van dat de erupties bij dergelijke vulkanen vaak zeer explosief verlopen en gepaard gaan met gloedwolken. Eenmaal aan de oppervlakte stolt het magma, dat nu lava wordt genoemd, relatief snel. De Lassen Peak in het Lassen Volcanic National Park in Californië is een goed voorbeeld van een zure vulkaan. Ook het stollingsgesteente ontstaan uit de Mount Saint Helens in de staat Washington heeft een zure samenstelling.
- Basische vulkanen: als het magma mafisch (of basisch) van samenstelling is (bij lage silicaconcentraties) is het magma minder stroperig en zal de eruptie minder explosief verlopen omdat het magma de krateropening gemakkelijker kan verlaten. De lava kan door de lage viscositeit langere afstanden afleggen, en stroomt veel sneller dan zure lava. Vulkanen van dit type worden onder andere aangetroffen op IJsland en Hawaï.
Vorm
Bij een andere classificatiemethode wordt naar de vorm van de vulkaan gekeken.
- Schildvulkanen zijn gevormd door laag-viskeuze (dus mafische) lava die ver kan uitstromen, waardoor de vulkanen gekenmerkt worden door een brede basis en langzaam oplopende, flauwe hellingen. De grootste vulkanen op aarde zijn van dit type. De Mauna Loa op Hawaï met een diameter van 120 km is hiervan een duidelijk voorbeeld.
- Kegelvulkanen (of Sintelkegels) ontstaan als gruis, puin en veelal kleine rotsblokken die door de vulkanische opening worden uitgeworpen en zich daaromheen ophopen. Hierdoor ontstaat er een kegel met in het midden een krater. Een voorbeeld is de Hverfell bij Mývatn op IJsland.
- Stratovulkanen (of koepelvulkanen) zijn het tegenovergestelde van schildvulkanen. De lava die uit dit type vulkaan komt is veel viskeuzer (en dus zuurder van samenstelling) en taaier dan de lava geproduceerd door schildvulkanen. Daardoor kan de lava niet ver uitstromen. De lava hoopt zich als het ware op waardoor de vulkaan heel steile wanden vormt. De Fuji in Japan is een bekende stratovulkaan.
- Calderavulkanen zijn vulkanen die ontstaan in de gevulde kegel van een oudere vulkaan. Het magma gebruikt dikwijls nog de oude kraterpijp tot een bepaalde diepte waar dan via kleinere kanalen meerder nieuwe kleine vulkanen in de oude krater ontstaan.
- Het laatste type vulkanen vormen de supervulkanen (of spleetvulkanen). Dit zijn vulkanen die weinig reliëf hebben en vaak voorkomen als kloven of gaten in het landschap. Over een periode van een miljoen jaar barsten ze slechts 1 à 2 keer uit en stoten daarbij grote hoeveelheden as en stof uit (meer dan 2500 km³). Een voorbeeld is de Toba op Sumatra en de Yellowstone-caldera
Kracht
Een nog andere classificatie gaat uit van de explosieve kracht van de uitbarsting van de vulkaan, waarbij de naam van een bekende vulkaan dikwijls als classificatie voor de betreffende explosieve kracht geldt. De Amerikanen Chris Newhall van de United States Geological Survey en Steve Self van de Universiteit van Hawaï hebben in 1982 de vulkanische-explosiviteitsindex (VEI) opgezet voor het geven van een relatieve meting van de explosiefheid van vulkanische uitbarstingen. Deze index loopt van 0 tot 8; elke eenheid hoger betekent een 10 keer zwaardere explosieve kracht. Zo heeft de Mauna Loa een VEI van 1, de Etna een index 2, de Krakatau een index 6 en een supervulkaan als de Yellowstonecaldera een VEI van 8.
Uit bovenstaande classificatiemethoden is duidelijk dat de zuurgraad van het magma van grote invloed is op de vorm en de explosieve kracht van een vulkaan.
Gedrag
Vulkanische activiteit gaat vaak gepaard met aardbevingen. Lichte aardbevingen in de buurt van vulkanen wijzen vaak op een naderende eruptie. Ook gas-emissie kan wijzen op verhoogde activiteit. Maar het is ook mogelijk dat vulkanen jaren achtereen roken, zonder tot eruptie te komen. Aan de andere kant kunnen vulkanen ook zonder voorafgaande aanwijzingen ineens actief worden.
Uitgedoofde of dode vulkanen zijn vulkanen waarbij de aardkorst in de loop der tijd dusdanig is dichtgegroeid dat er geen magma meer doorheen kan komen. Vulkanen die al lange tijd (enkele eeuwen, over de precieze tijdsduur zijn de meningen verdeeld) geen activiteit vertonen, worden slapende vulkanen genoemd. Ten slotte zijn er de actieve vulkanen die hooguit enkele (tientallen) jaren geen activiteit vertonen. Maar ook slapende vulkanen kunnen onverwacht tot uitbarsting komen en zelfs in het verleden dood gewaande vulkanen worden soms nog weer actief.
Effusieve activiteit
Een vulkaan kan tijdens explosieve erupties grote hoeveelheden brokstukken (klasten) en stof uitwerpen, die tefra worden genoemd. De grootste brokstukken heten vulkanische bommen, kleinere klasten worden lapilli genoemd, en het fijnste materiaal is vulkanische as. De grotere brokstukken vallen direct weer naar beneden en vormen een gevaar voor de directe omgeving van de vulkaan. De fijne as kan echter grote afstanden door de atmosfeer afleggen. Als een hete aswolk het in grote hoeveelheid in de buurt van de vulkaan naar beneden komt kan het bewoond gebied verwoesten. Vulkanische as en lava zijn echter ook zeer vruchtbaar.
Bij grotere uitbarstingen kunnen grote hoeveelheden as in de atmosfeer terechtkomen. Dit resulteert in rode zonsondergangen en lagere temperaturen. Na een grote eruptie, zoals die van de Krakatau in 1883, kan het klimaat door de grote hoeveelheid as in de atmosfeer soms jarenlang wereldwijd beïnvloed worden.
Vulkanische as is daarnaast een gevaar voor de luchtvaart: het kan grote schade aan vliegtuigen toebrengen en straalmotoren tot stilstand brengen. Een piloot zal dan ook altijd trachten wolken van vulkanisch stof te vermijden. In april 2010 werd in een groot deel van Europa het vliegverkeer dagenlang stilgelegd na een uitbarsting van een vulkaan op IJsland en in 2011 veroorzaakte een uitbarsting in Chili problemen met de luchtvaart in Australië.
Verspreiding
Hoewel vulkanen min of meer willekeurig verspreid over de gehele aarde voorkomen, concentreren ze zich met name rondom de randen van tektonische platen en rondom mid-oceanische ruggen. Met name rondom de Grote Oceaan is zo'n concentratie bekend, de zogenaamde Ring van Vuur; de meeste vulkanen in Indonesië, de Filipijnen, Japan, de Koerilen, Kamtsjatka en de westkust van Amerika maken er deel van uit. In Indonesië, het land met het hoogste aantal vulkanen ter wereld, meer dan vierhonderd, zijn er 129 actief. [1] Voorts komen vulkanen voor in de buurt van zogenaamde hotspots; de eilanden van Hawaï en de Canarische Eilanden zijn hier voorbeelden van. Voor de oorzaken rondom het geconcentreerd zijn van vulkanisme in bepaalde gebieden, zie Platentektoniek.
Etymologie
Het woord 'vulkaan' is afgeleid van de Romeinse vuurgod Vulcanus. Het voornaamste feest van Vulcanus werd gevierd in de heetste maand van het jaar, op 23 augustus. Onder invloed van de Griekse mythologie werd Vulcanus later helemaal gelijkgesteld met Hephaistos.
Zie ook
Externe links
- www.vulkanen.nl
- www.vulkanisme.nl - vulkanen en vulkaanuitbarstingen
- (nl) www.vulkaan-uitbarsting.info(Dode link)
Bronnen, noten en/of referenties
|
Vrije mediabestanden over Volcano op Wikimedia Commons