School voor Filosofie

De School voor Filosofie (SvF) is een stichting voor cursussen in filosofie. Naast „Praktische Filosofie” is het belangrijkste studiegebied „Economie en Ethiek”, maar er worden ook cursussen gegeven in afgeleide disciplines zoals kalligrafie, Plato en Vedische astrologie. De belangrijkste inspiratiebronnen zijn de filosofie van Advaita Vedanta binnen het hindoeïsme en de werken van de filosofen George Gurdjieff en Pjotr Demjanovitsj Oespenski. Na een introductietijd van ongeveer twee jaar volgt een initiatie in meditatie, die vanaf dan een hoeksteen van de beoefening is. Ook worden studenten aangemoedigd om vrijwilligerswerk te verrichten voor de SvF en aan retraites deel te nemen. Soms wordt de SvF gecategoriseerd als sekte of als nieuwe religieuze beweging.

Mogelijke verwarringen

Dit lemma gaat primair over de hoofdstroming in de School, gelieerd aan de Engelse School of Economic Science. Sinds een aantal jaren is deze stroming georganiseerd in de „School voor Praktische Filosofie en Spiritualiteit”; deze heeft nauw contact met de SES en met het retraitecentrum Oxerhof bij Deventer. De stichting SvF zelf is nog steeds gebaseerd op dezelfde inspiratoren maar heeft zich sinds een aantal jaren nadrukkelijk gedistantieerd van grote stukken verleden, en heeft ook geen contact met meer de SES. Zie verder de sectie „Afsplitsingen en koerswijziging”.

Geschiedenis

Algemeen

De wortels van de SvF lopen parallel met die van de SES. De Engelse School is ontstaan uit drie opeenvolgende golven inspiraties en denkers; de oprichter Leon McLaren heeft deze inspiraties tot een eigen set van SvF-ideologie gecombineerd. De eerste golf, vanuit de jaren dertig, was economie: specifiek de leerstellingen van de Amerikaanse econoom Henry George. Mede door onderzoek vanuit de ethische dimensie in de ideeën van George en McLaren kwam daar in de jaren vijftig het gedachtegoed van Gurdjieff en Oespenski bij. Tot slot ontmoette de SES in de jaren zestig Indiase leermeesters rond Transcendente Meditatie en Advaita Vedanta. Al in de beginjaren van de SES werd een aparte stichting opgericht voor de meditatietraining, de School of Meditation. Deze speelt een rol in één der Nederlandse afsplitsingen.

In Nederland

De SvF te Amsterdam ontstond in 1961 uit ontmoetingen tussen oprichters Frans en Dorine van Oyen Sr. en Leon McLaren. Met de ontkerkelijking vanaf de jaren zestig en de toenemende belangstelling voor New Age groeide ook de SvF fors. Op het hoogtepunt in de jaren 80 had men zeven panden in bezit in Amsterdam, fulltime gebruik van het gehuurde retraitecentrum op De Breul, een eigen basisschool en duizenden studenten, mede via studiegroepen verspreid over het land. Het publiek was in zijn algemeenheid afkomstig uit de goed opgeleide middenklasse, en daarmee heel anders dan de bezoekers van het op een vergelijkbare interesse-golf gegroeide De Kosmos-cursuscentrum. De cursussen zijn gericht op volwassenen, met soms aparte groepen voor studenten; onderwijs aan kinderen gebeurt alleen in de zondagsscholen/groepen van de SvF, voor School-families.

Eind jaren tachtig verloor men het gebruik van retraitecentrum De Breul. Dit was na het sluiten van het Katholieke jongensinternaat door de eigenaar sinds eind jaren zeventig verhuurd, maar die wilde tot verkoop overgaan. De fondsen van de SvF bleken uiteindelijk ontoereikend voor de vraagprijs. De School kon toen het qua omvang vergelijkbare maar qua grond/ligging veel goedkopere landgoed Oxerhof bij Deventer kopen. Dit is nog steeds in gebruik. In 1989 trad oprichtster en bestuursvoorzitter Dorine van Oyen Sr. terug op 82-jarige leeftijd en werd haar zoon Paul voorzitter; de praktische aansturing lag al zeker tien jaar in diens handen.

De krimp van de School trad begin jaren negentig in. Deze krimp werd nadrukkelijk versneld door het overlijden van McLaren in 1994 (hij werd als SES-leider opgevolgd door Donald Lambie) en de Shankaracharya in 1997, en de hierdoor ontstane onrust in zowel UK als Nederland. In die onrust brak ook Paul van Oyen in 1997 met de School; hij is niet betrokken bij één der grotere afsplitsingen maar nog steeds actief in spiritueel Nederland. Naast deze interne oorzaken waren er ook duidelijke externe oorzaken voor de krimp. De ’New-Age markt’ werd veel volwassener, en bood spirituele zoekers veel alternatieven. Ook was de pers niet altijd lovend over de School en was informatie ruimer beschikbaar, zie de sectie „Kritiek en Reacties”. Dit alles, maar ook een stuk vermoeidheid in het vrijwilligerskader dat vele jaren lang minstens drie dagdelen per week aan de School besteed had, leidden zowel tot individueel en collectief opstappen als tot verminderde aanwas. Zie ook de sectie „Afsplitsingen en koerswijziging”. Voor een overzicht van binnenuit met name voor het SES perspectief zie het werk van Dorine van Oyen, zus van Paul en langdurig verzorgster van McLaren.

In België

In 1970 begonnen Henri en Joan Schoup met een School voor Filosofie in Brussel. In de jaren 1980 werd er een bijkantoor in Antwerpen geopend. De School organiseert nu cursussen in het Frans en Engels in Brussel en in het Nederlands in Antwerpen en Leuven. In 1995 gaf Henri Schoup de leiding over de School aan Alain De Caluwé. Schoup trok zich met zijn echtgenote terug op het Schotse eiland Arran, waar hij in 1999 overleed.

Ideologie

Zowel de oorspronkelijke School als de twee belangrijkste afsplitsingen baseren zich op de inspanningen van pioniers zoals Dorine van Oyen Sr. en Leon McLaren. Het onderlinge onderscheid zit vooral in de mate van doctrinaire striktheid, de rol van tutoren (leraren/leraressen) en concrete sturing voor het leven van de studenten/vrijwilligers.

De basisgedachte na de drie ’golven van inspiraties’ in het ontstaan van de School is die van de Advaita Vedanta: er is een Universele Bron van bewustzijn en eenheid van al wat leeft. En ieder individu kan door in zichzelf ’puur bewustzijn’ te ontwikkelen en alle onwetendheid in denken en handelen van zich af te schudden dichter bij die Bron komen. In dat pad van ’onwetendheid van zich af te schudden’ komen naast traditionele Vedanta-technieken zoals reflectie en meditatie ook veel ideeën van Gurdjieff en Oespenski kijken; o.a. in de strikte discipline en regelmaat in het dagelijks leven, gehoorzaamheid aan hen die les geven, en in praktisch fysiek (vrijwilligers-) werk met volle aandacht als spirituele beoefening. Transcendente Meditatie is een hoeksteen van de beoefening voor gevorderden, en er bestaan regelmatige ’meditatiechecks’ door School-vrijwilligers om de studenten in die beoefening te helpen.

Bronnen voor de filosofie-studie zijn basisteksten uit de Vedanta-leer plus commentaren van levend leraar de Shankaracharya van het Noorden; primair de oorspronkelijk leraar (Shantanand Saraswati) maar ook zijn latere opvolger Vasudevananda Saraswati. Basisteksten zoals de Bhagavad gita en de Upanishads worden aangevuld met teksten van vele andere ’Verlichting zoekende’ bronnen, zodanig geïnterpreteerd dat ze de ’Universele Bron van bewustzijn en eenheid van al wat leeft’ onderschrijven. De boeken van Gurdjieff en Oespenski waren al genoemd, maar ook onder andere de Bijbel, Plato, Marsilio Ficino, Marcus Aurelius en Hermes Trismegistus spelen een rol.

Naast de filosofiestudie zijn ook optioneel studiegebieden als „Economie en Ethiek” en Kalligrafie belangrijk. Veel studies en retraites, met name voor gevorderden, worden voor mannen en vrouwen apart gegeven. Qua visie op de maatschappij is de School veelal conservatief, met nadruk op traditionele familiewaarden en gezinsleven. De visie op homoseksualiteit is met name bij de SES en diens meer doctrinaire volgelingen in Nederland tamelijk intolerant. Door de specifieke SvF mix in de ideologie zijn er weinig tot geen samenwerkingen met andere groeperingen/leraren die inspiratie uit de Advaita Vedanta of Gurdjieff en Oespenski halen.

De School is een pionier geweest op het gebied van verspreiding van het gedachtegoed van Advaita Vedanta op praktische grondslag. Kern van de filosofie van Advaita Vedanta is de werkelijkheid van een allesdoordringende eenheid. Alleen het Ene telt, geheel conform de uitspraak van Jezus in het Mattheus evangelie. Praktische filosofie betekent onder meer afstand nemen, observeren, analyseren en een antwoord zoeken gebaseerd op wijsheid. In de jaren 70-90 stond deze afstandelijkheid haaks op de betrokkenheid die de tijdgeest propageerde. In die zin was de School sterk tegendraads en kon zij zich ’tegen de klippen in’ handhaven. Afstandelijkheid, stilte, zwijgen en waarheid zoeken zijn niet te vangen in hapklare brokjes - sommigen zien dit als een reden voor de vele kritiek.

Aanverwante groepen en activiteiten

De SvF is direct betrokken (geweest) bij twee gerelateerde stichtingen, en kent daarnaast de nodige samenwerkingen in de maatschappij en verenigingen waar ze ’kraamkamer’ geweest is, enigszins analoog aan de culturele en sport-groepen per Zuil die Nederland eind negentiende eeuw begon te krijgen.

De belangrijkste stichting was de Platoschool. Deze bestond als overheids-gesubsidieerde basisschool van 1983 tot 2003, en als dito middelbare school voor enkele jaren na 1990. De opkomst, krimp en uiteindelijke sluiting ervan liepen deels parallel met die van de oorspronkelijke School. Het curriculum was deels afgeleid van de Engelse St. James en St. Vedast scholen, en voegde vakken zoals Kalligrafie en Sanskriet toe aan de landelijk verplichte basisschool-opzet. De krimp had drie, redelijk apart van elkaar opererende, factoren. Ten eerste de in de jaren negentig inzettende krimp binnen de SvF zelf; op termijn leidde dit simpelweg tot verkleining van het reservoir aan mogelijke leerlingen. Ten tweede het ’wegtrekken’ van een niet onaanzienlijke neven-doelgroep, Surinaams-Hindoestaanse families, naar de toen in opkomst zijnde Hindoestaanse scholen. De Platoschool was zeker in de jaren tachtig een in die etnisch-religieuze groep populaire instelling, o.a. door zijn degelijke Sanskriet-lessen en zijn hoge CITO-scores. En ten derde de negatieve publiciteit over met name lijfstraffen, leidend tot aan twee onderzoeken door de Onderwijsinspectie toe en grondige zelfreflectie en beleidsaanpassing binnen de Platoschool. Achteraf bezien was de training van de leraren mogelijk teveel beïnvloed door de UK, waar lijfstraffen veel gangbaarder waren (en deels nog zijn) dan in Nederland.

Een stichting met in ieder geval SvF ’roots’ is het Ouspensky Instituut in Amsterdam, opgericht in de 1995-1997 periode. De website is bijgewerkt tot 2002, dus het is niet helder in welke mate men nog actief is. Medeoprichtster en nog steeds betrokken is Dorine Tolley-van Oyen, welbekend van de School.

Een belangrijke activiteit zeker in de hoogtijjaren van de School zijn de vertaalgroepen. Deze hebben materiaal opgeleverd dat door uitgeverijen, met name de Driehoek, in boekvorm uitgegeven is; o.a. teksten van Plato, Marsilio Ficino en Marcus Aurelius. En tot slot zijn uit de School-’kraamkamer’ ook ruimere verenigingen/instellingen voortgekomen die nu op een breder publiek gericht zijn: o.a. uitgeverij Ars Floreat en schermvereniging Rana.

Afsplitsingen en koerswijziging

De eerste afsplitsing, en nog relatief ’overzichtelijk’, gebeurde in 1989-1990. De Stichting Filosofie en Meditatie werd opgericht door een aantal ex-tutoren van de SvF, uit onvrede met wat naar hun oordeel doctrinaire en sektarische trekjes waren. Het curriculum en werkterrein zijn inmiddels behoorlijk verbreed, met inbreng van een aantal andere New-Age-achtige disciplines zoals gezondheidsleer. Wat bleef is de al vanaf het begin gehandhaafde Transcendente Meditatie erfenis van de School. Initiaties in deze meditatie worden door leraren van de School of Meditation, een zusterorganisatie van de SES, verzorgd. De Stichting heeft zich op dit vlak verbreed en geeft nu ook les in andere meditatievormen.

De tweede afsplitsing, meer de schaal van een diepgaand schisma hebbend, gebeurde in 2003. Het bestuur van de School besloot, mede doordat de voortgaande inkrimping het financiële voortbestaan bedreigde, panden te verkopen en het grootste gebouw (tweelingpand Van Eeghenlaan 21 en PC 183) voor het Eeghenlaan-deel te verhuren aan New-Age centrum De Roos. Dit werd door een aanzienlijke groep tutoren en andere vrijwilligers ongewenst geacht, en deze groep kreeg de steun van de Engelse SES.

Na rechtszaken over en weer verliet de ’doctrinaire’ groep de School en acteert nu als de School voor Praktische Filosofie en Spiritualiteit. Men geeft les in gehuurde ruimtes in Amsterdam en andere steden, en houdt retraites in de Oxerhof. De klassieke School voor Filosofie zette de verhuur aan De Roos (waarmee overigens geen inhoudelijke samenwerking bestaat) door en trok zich terug in twee panden: PC Hooftstraat 183 en Viottastraat 34. Het curriculum van de SvF is gebaseerd op de gemeenschappelijke bronnen, maar men heeft zich nadrukkelijk gedistantieerd van grote stukken verleden.

Kritiek en reacties

Alle kritische commentaren in de pers en in boekvorm, gaan in de richting van ’Sekte-gedrag’ inclusief ’hersenspoeling’. Een verhaal in weekblad De Tijd in 1978 was één der eersten, maar in de jaren tachtig en negentig volgden een aantal andere verhalen. Ook de Belgische tak kwam onder vuur van de overheid aldaar: in een rapport over alle nieuwe religieuze bewegingen werd de kritiek geuit dat de door de beweging opgerichte vormingscentra niet duidelijk aankondigen wat ze zijn. Het Engelstalige boek van Hounan en Hogg hekelt vooral de geheimzinnigheid en de te sterke hiërarchie en gehoorzaamheidscultuur in de School/SES. Hierdoor zouden ook vermeende uitwassen tegenover onder andere kinderen, zoals emotionele verwaarlozing en te strakke discipline, ontstaan zijn. De Platoschool-geschiedenis, zie boven, zit in diezelfde lijn. De respons vanuit de School zelf was initieel één van ontkenning, en trachten de eigen gedachten zo gematigd mogelijk uit te dragen. Gaandeweg werd de communicatie echter wat meer open, en werd bijvoorbeeld duidelijk gemaakt dat meditatie een belangrijk onderdeel van het lessysteem is. Voor een aantal mensen binnen de School zelf echter niet voldoende, vandaar de boven beschreven afsplitsingen. Ook medestanders van de school gaven respons; de persaandacht zou bijvoorbeeld „geheel in de geest van de jaren 80 en 90 aan sensationele berichtgeving de voorkeur geven boven waarheidsvinding.”

Externe links

• De stichting Praktische Filosofie en Spiritualiteit, de directe School-erfgenaam
• De rechts-voortzetting van de oude School, doch van koers veranderd
• Stichting Filosofie en Meditatie, de andere grote afsplitsing
• De SES in Londen
• De culturele uitgeverij annex informatiesite
• Site van Paul van Oyen
• (en) Forum kritisch tegenover de SES
• (en) Aan dit forum gelieerde website met veel Engelstalig referentiemateriaal
• Krantenverhaal over de Deventer-vestiging

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties: