Links en rechts (richting)

Links en rechts zijn aanduidingen om een richting aan te geven. De woorden links en rechts kunnen ook een positie aangeven, mits het duidelijk is ten opzichte waarvan iets links of rechts staat.

Het nevenstaande diagram toont de betekenis van de termen links en rechts:

Links en rechts afslaand verkeer.

Inleiding

De betekenis van de aanduidingen links en rechts zijn afhankelijk van:

• de kijkrichting
• het bekend zijn van wat onder en wat boven is.

Dit kan als volgt geïllustreerd worden. Als je het bovenstaand diagram met een viltstift op een ruit zou tekenen, en je zou vanaf de andere kant op de ruit kijken, dan lijkt het woord 'Links' rechts te staan (in spiegelbeeld).

Over het algemeen is de rechterkant van een persoon, de rechterkant bekeken vanuit het perspectief van die persoon. Bij voertuigen gelden rechts en links ten opzichte van de (normale) rijrichting. Bij gewone voorwerpen die een voorkant hebben en waar alleen tegenaan gekeken kan worden is de rechterkant vanuit het perspectief van de toeschouwer.

Er zijn volkeren en talen bekend die geen termen voor "links" en "rechts" gebruiken. Daar is iets bijvoorbeeld "aan de kant van de bergen" of "aan de kant van de boom". De plaats en de omgeving bepalen dan hoe de positie ten opzichte van de beschouwer of toehoorder wordt beschreven.

Etymologie

Het woord "rechts" is afgeleid van 'recht' (in de betekenis van "zonder bochten"). "Links" heeft een soortgelijke afleiding, want het komt van een woord dat duidt op buigen. Tevens is het verwant met link (gevaarlijk). Links werd van oudsher verbonden met gevaar, ongunstigheid. Dat blijkt ook duidelijk het het Italiaanse woord voor links: 'sinistra'.

Etiquette

Uit de etymologie blijkt al dat 'rechts' vanouds als goed werd beschouwd en links als verkeerd.

Begroet men iemand met een handdruk, dan gebruikt men de ("schone") rechterhand. Evenzo geldt het als beleefd de rechterhand (of desnoods beide handen) te gebruiken als men iemand iets aangeeft of iets van iemand aanneemt.

De ("vuile") linkerhand wordt gebruikt om in te hoesten, de neus te snuiten of het onderlichaam te reinigen.

Het laatste wordt in de Westerse wereld vaak vergeten, maar geldt in de Arabische wereld nog als zeer belangrijk. Een Arabier zal ook steeds met zijn rechterhand eten.

Een kelner draagt de borden of het dienblad op zijn linkerarm, zodat hij de borden en glazen met de rechterhand op tafel kan zetten. Een treinconducteur heeft de tang in zijn linkerhand, zodat hij het kaartje met de rechterhand kan aannemen.

Bij een plechtig moment, zoals een diploma-uitreiking, ontstaat er wel eens een conflict. De kandidaat moet het diploma in ontvangst nemen - en op dit officiële ogenblik doet hij dat natuurlijk volgens de regels met de rechterhand. Daarna moet hij echter de hand van de voorzitter schudden. De correcte werkwijze is dat hij snel het diploma in de linkerhand neemt voordat hij de hand schudt.

Van de andere kant gezien

Uw eigen rechteroog is aan dezelfde kant als uw rechterhand. Als de oogarts naar uw rechteroog kijkt, is dat nog steeds uw rechteroog (maar voor de oogarts links). De oogarts en de opticien schrijven de gegevens op vanuit hun eigen gezichtspunt, dat wil zeggen dat ze de gegevens van het rechteroog aan de linkerkant van het papier schrijven.

De rechterkoplamp van een auto zit rechts in de rijrichting. Voor de monteur die voor de auto staat zit de rechterkoplamp links.

De rechterkant van een schilderij zit rechts wanneer u er tegenaan kijkt. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar in de heraldiek is dat anders - zie hieronder.

Rechts en links in de heraldiek

In de heraldiek is rechts (dexter) de rechterzijde zoals ervaren door degene die het schild draagt. Voor de beschouwer is het heraldische rechts dus links (sinister). Links heeft in de heraldiek een negatieve betekenis. Een dier op een wapenschild zal (heraldisch) naar rechts kijken. Een leeuw die naar links kijkt ('omgewend') zal vaak een bastaard aanduiden. Schuinstrepen en balken vanuit de linkerbovenhoek van het schild duiden eveneens op bastaardij en worden "bend sinister" genoemd. Er zijn uitzonderingen op deze regels bekend.

Er is ook nog een esthetische reden waarom de dieren op een wapenschild naar rechts kijken. Draagt de ridder het schild aan zijn linkerarm, dan kijkt het dier naar voren. Een linkshandige ridder (die de lans in de linkerhand draagt en dus het schild aan de rechterarm) behoort dan ook een schild te hebben waarop het dier andersom staat. Tegenwoordig is dit niet zozeer meer van toepassing, omdat wapenschilden alleen nog maar als ornamenten worden gebruikt, maar als twee schilden naast elkaar worden afgebeeld, dan is het correct dat een van de twee wordt omgekeerd zodat de dieren elkaar aankijken.

Andere aanduidingen van richting

Soms is het lastig dat de betekenis van de woorden links en rechts afhangen van de stand van de spreker of de luisteraar. Daarom zijn er andere aanduidingen die uitgaan van een referentiekader los van de kijkrichting.

Stuurboord, bakboord

Aan boord van schepen, is bakboord de linkerkant, als je in het vaartuig naar de voorkant (boeg) kijkt. De andere kant is stuurboord. Hierdoor vermijdt men verwarring. Bijvoorbeeld: in een roeiboot zit de roeier met zijn rug naar de boeg en heeft dus in zijn linkerhand de riem van stuurboord en in zijn rechterhand de riem van bakboord.

Ook in vliegtuigen en ruimteschepen worden deze termen gebruikt. Schepen en vliegtuigen hebben aan bakboord een rood navigatielicht en aan stuurboord een groen navigatielicht. Mocht een schip geen onderscheidbare voor- of achterzijde hebben, dan ligt de 'virtuele boeg' aan de zijde waarheen de stuurman kijkt tijdens de bediening van zijn stuureenheid.

Windrichtingen

Op een landkaart is het tegenwoordig gebruikelijk dat het noorden bovenaan is. Het oosten is dan vanzelf rechts en het westen links. Sommige mensen gebruiken zelfs de woorden 'links', 'rechts', 'boven' en 'onder' als ze de windrichtingen bedoelen. De windrichtingen zijn echter onafhankelijk van hoe men staat, evenals 'bakboord' en 'stuurboord'.

Hot, haar

Koetsiers spreken van 'hot' (rechts) en 'haar' (links).

Jardin, cour

In theaterjargon is jardin (Frans voor 'tuin') de linkerkant van het toneel, gezien vanuit de zaal. De andere kant van het toneel heet cour ('binnenplaats'). Dit om verwarring te vermijden tussen het gezichtspunt van de regisseur en de spelers of de decorbouwers.

Toen Molière zijn stukken opvoerde in de "Salle des Machines", die deel uitmaakte van het Palais des Tuileries dat zich tussen voorhof en tuin bevond. Voor de grote Franse revolutie in 1789 gebruikte men in Frankrijk de termen "côté du roi" voor jardin en "côté de la reine" voor cour.

Hof, lei

Een Nederlandstalig alternatief voor de podiumoriëntatie baseert zich op de Koninklijke Vlaamse Opera te Antwerpen, waar ‘links vanuit de zaal’ , (hof) verwijst naar de nabijgelegen ‘geuzenhofjes’ (Thans Franklin Rooseveltplaats), terwijl lei, (rechts vanuit de zaal) verwijst naar de nabije De Keyserlei.

Hooi, stro

Het verhaal gaat van de boerenjongens die in dienst moesten en het verschil tussen links en rechts niet wisten. Men bond ze een bosje stro op de linkerarm en een bosje hooi op de rechter, want dat verschil wisten ze wel. Daarom zegt men wel eens schertsenderwijs 'hooi' en 'stro' tegen iemand die moeite heeft met het verschil tussen links en rechts.

Kleurcodes

Hierboven werd al geschreven dat vliegtuigen en schepen aan de rechterzijde een groene en aan de linkerzijde een rode lantaarn voeren. Dezelfde kleuren worden gebruikt in de stereofotografie. Moet een stereofoto worden bekeken door een bril met een rood en een groen (of blauw) glas, dan komt het rode glas links. Het is voor een stereofotograaf belangrijk dat hij zijn dia's markeert, en hiervoor wordt dezelfde kleurcode gebruikt: een rode stip op de linkerdia en een groene stip op de rechterdia.

Bij de kabelverbinding voor audioapparatuur geldt een andere kleurcode. Meestal is het: rechts rood, links wit. Bij oudere apparatuur wordt nog wel van deze code afgeweken.

Verkeer

Links en rechts in het verkeer

(Zie ook : links rijden)

Napoleon Bonaparte voerde in heel zijn rijk de regel in dat het verkeer rechts moest houden. Een mogelijke verklaring voor de voorkeur voor rechts rijden is, dat koetsiers van wagens met meerdere paarden bij voorkeur links op de bok zaten, zodat ze hun zweep, die bijna alle koetsiers in hun rechterhand hielden, gemakkelijker konden gebruiken. In deze zitpositie hadden de koetsiers een beter zicht als ze tegenliggers aan de linkerzijde lieten passeren.

Vanaf 1938 beval Adolf Hitler hetzelfde. Daardoor wordt er thans rechts gereden in alle landen die door de Duitsers bezet zijn geweest. Tot 1938 werd er onder andere in Oostenrijk links gereden.

Het links rijden, zoals dat vandaag nog in het Verenigd Koninkrijk wordt toegepast, kwam voort uit het gebruik van ridders, die hun zwaard of lans het gemakkelijkste met de rechterhand hanteerden, en daarom een tegenligger het liefst aan die kant hielden.

Op 3 september 1967 schakelde Zweden over van het links rijden naar het rechts rijden. Op 2 april 1972 gebeurde hetzelfde in Nigeria en op 4 augustus 1974 in Ghana. Het tegenovergestelde gebeurde in Samoa op 7 september 2009

In Nederland lanceerde het Ministerie van Verkeer en Waterstaat begin 2006 de campagne "I Love Verkeersregels" met als belangrijk punt het onder de aandacht brengen van de noodzaak om zoveel mogelijk rechts te rijden op de snelweg. Uit onderzoek was gebleken dat velen het hinderlijk vonden wanneer automobilisten onnodig lang gebruik bleven maken van de linker rijstrook.

Het wegverkeer op aarde

De volgende tabel geeft aan in welke landen het verkeer links moet houden en waar rechts..

Links verkeer treft men vooral aan in de landen die vanouds onder Brits bestuur staan (met Canada als grote uitzondering).

De eilanden in het Caraïbisch gebied en de Grote Oceaan zijn een lappendeken van links en rechts verkeer, wat te verklaren is door de verschillende kolonisatoren, maar ook door het feit dat er geen wegen tussen de eilanden zijn, zodat de verschillen weinig hinder opleveren.

Op de kleinste eilanden (van enkele vierkante kilometers) is nauwelijks enig verkeer. Hier wordt officieel links of rechts gereden, maar in de praktijk is daar niets van te merken.

Links	Rechts
Europa en Middellandse Zee
Groot-Brittannië, Ierland, Kanaaleilanden, Malta, Cyprus	Rest van Europa (inclusief Gibraltar) (Zweden sedert 1967)
Midden-Oosten
	Midden-Oosten
Voor-Indië
Pakistan, India, Nepal, Bhutan, Bangladesh, Maldiven, Sri Lanka	Iran, Afghanistan, China, Rusland
Achter-Indië en Indonesië
Thailand, Maleisië, Brunei, Indonesië, Oost-Timor, Hongkong, Macau, Japan, Maleisië, Singapore, Brunei	China (m.u.v. Hongkong en Macau) Myanmar, Laos, Cambodja, Vietnam, Filipijnen, Taiwan, Korea
Australië
Australië, Nieuw-Zeeland
Oceanië
Cookeilanden, Fiji, Kiribati, Nauru, Niue, Pitcairn, Salomonseilanden, Samoa (sedert 7 sept 2009), Tonga, Tuvalu	Frans-Polynesië, Guam, Mariana, Marshalleilanden, Micronesië, Nieuw-Caledonië, Palau, Vanuatu, Wallis en Futuna
Afrika
Somaliland (in tegenstelling tot Somalië), verder Namibië, Zambia, Tanzania, Oeganda, Kenia en landen ten zuiden daarvan. Ind. Oceaan: Mauritius, Seychellen Atl. Oceaan: Sint-Helena, Ascension	Angola, Zaïre, Burundi, Soedan, Ethiopië, Somalië (met uitzondering van Somaliland) en landen ten noorden daarvan. (Nigeria, Ghana en Jemen sedert 1970) Ind. Oceaan: Madagaskar, Comoren, Mayotte, Réunion Atl. Oceaan: Azoren, Madeira, Canarische Eilanden, Kaapverdië, Sao Tomé en Principe
Amerika (continent)
Suriname, (voormalig Brits-) Guyana (Frans-Guyana rijdt rechts)	Noord- en Zuid-Amerika met uitzondering van Suriname en Guyana
Amerikaanse eilanden
Bermuda Bahama's, Turks- en Caicoseilanden, Jamaica, Caymaneilanden Falklandeilanden	Cuba, Haïti, Dominicaanse Republiek, Puerto Rico
Kleine Antillen (op volgorde van ligging)
Amerikaanse en Britse Maagdeneilanden Anguila St Kitts & Nevis Antigua en Barbuda Montserrat Dominica Saint Lucia St Vincent & Grenadines Barbados Grenada Trinidad & Tobago	St Bartholomé St Maarten Saba en St Eustatius Guadeloupe Martinique Bonaire en Curaçao Aruba

Spoorwegen

Zie ook links- en rechtsrijden bij meersporigheid

Op het spoor geldt niet altijd hetzelfde gebruik als voor het wegverkeer; in sommige landen rijden treinen links, terwijl het wegverkeer rechts rijdt. Dit is bijvoorbeeld het geval in België, Frankrijk en Zweden. In Elzas en Lotharingen (die vroeger Duits waren), wordt rechts gereden.

In de tijd van de stoomlocomotief was het niet onverschillig of er links of rechts werd gereden. Rijdt men links, dan staan de seinen meestal links van het spoor. Bij de meeste stoomlocomotieven is het machinistenhuis achter de ketel, zodat de machinist naar een kant geen uitzicht heeft. De machinist moet dus links zitten om de seinen te kunnen zien. De instrumenten van de machinist zitten dan ook links, en de instrumenten van de stoker zitten rechts. Toen er spoorwegen in Frankrijk werden aangelegd, importeerde men locomotieven uit Engeland. Dit is waarschijnlijk de reden dat men daar ook besloot voor links verkeer.

Een stoker moet zware schoppen kolen op het vuur gooien, en een rechtshandige stoker kan zijn werk wat beter doen als hij aan de linkerkant staat. Dit kan een reden zijn geweest waarom andere landen besloten rechts te rijden.

Bij dit alles moet worden opgemerkt dat er aanvankelijk op enkelspoor werd gereden en dat er nauwelijks seinen waren. De plaatsing van de seinen en de keuze voor links of rechts rijden geschiedden dus terwijl er al locomotieven waren met de instrumenten links of rechts.

In een moderne locomotief zit de machinist vooraan. Hij heeft uitzicht naar beide kanten en het maakt niet uit of hij links of rechts zit of in het midden. Er is echter geen reden om de reeds gemaakte keus te veranderen. Een trein volgt immers de rails en de machinist kan zich, in tegenstelling tot een automobilist, niet vergissen.

Fietsers en ruiters

Het is gebruikelijk dat een ruiter aan de linkerkant van zijn paard op- en afstijgt. De reden was vanouds misschien dat een ruiter zijn zwaard op de linkerheup draagt, zodat opstijgen aan de rechterkant onmogelijk is. Thans is het een traditie - iedere paardrij-instructeur leert zijn leerlingen dat ze links moeten opstijgen.

Ook een fietser stijgt haast altijd aan de linkerkant op en af. Hiervoor is echter een andere reden aan te wijzen. Een fietsstandaard zit haast altijd links, omdat de ketting rechts zit. Om de standaard in- en uit te kunnen klappen moet je wel aan de linkerkant van de fiets staan.

Verder geldt voor zowel de ruiter als de fietser dat men vanaf de linkerzijde zijn rechterbeen opzwaait om te bestijgen. Gegeven het feit dat het grootste deel van de mensen een voorkeur heeft voor het rechterbeen, is het te verwachten dat de meesten liever links staan en rechts opzwaaien.

Stereo-isomerie

Sommige organische moleculen zijn asymmetrisch. Men kent onder andere rechtsdraaiend melkzuur, wat een stereo-isomeer is van melkzuur. Zie ook optische isomerie.

Schrijven

Het Latijnse schrift wordt van links naar rechts geschreven. Dat geldt ook voor het Cyrillische schrift en het Griekse schrift. Hebreeuws en Arabisch, daarentegen, worden van rechts naar links geschreven.

Hiërogliefen kunnen in beide richtingen geschreven worden, maar steeds 'tegen de plaatjes in'. Dat betekent dat de diervormigetekens naar links kijken als men van links naar rechts schrijft.

Men zegt dat schrijven van links naar rechts plezieriger is voor een rechtshandige schrijver. Hij trekt de pen over het papier (een pen die geduwd wordt kan in het papier vastgeprikt worden), kan zien wat hij net geschreven heeft en veegt niet met zijn hand door de natte inkt. Niettemin zal een Arabier deze redenering bestrijden. Zij beschouwen hun schrijfwijze als "logisch".

Braille wordt aan de achterkant in het papier geprikt en wordt dus van rechts naar links geschreven, maar van links naar rechts gelezen. Een zetter die losse letters in een zethaak zet moet ook in spiegelbeeld werken. Een ervaren zetter leest van rechts naar links even makkelijk als gewoon.

Diversen

Draait iets 'rechtsom' dan bedoelt men dat de bovenkant naar rechts gaat en de onderkant naar links. Dat is dezelfde richting als waarin de wijzer van een klok draait, en in het Engels wordt dat duidelijk uitgedrukt met 'clockwise'.

Een schroef draait men meestal rechtsom om het vast te draaien en linksom om het los te draaien. Hiervan kan worden afgeweken als verhinderd moet worden dat de schroef spontaan losdraait. Een alledaags voorbeeld van het laatste is de linker pedaal van een fiets.

De schuine strepen in een stropdas lopen in Europa meestal van de linkerschouder naar de rechterheup. In Amerika is het andersom.

Bij een wastafel is als regel de koude kraan rechts en de warme kraan links.

Een kraan draait men linksom om hem te openen en rechtsom om hem te sluiten. Dit houdt vermoedelijk verband met het feit dat zich in de kraan een schroef bevindt. Een elektronicaregelaar - bijvoorbeeld de geluidssterkte van een radio - draait men in de omgekeerde richting.

De schuine streep op een verkeersbord loopt meestal van rechtsboven naar linksonder.

Voetnoten

Zie ook

• Links en rechts in de politiek
• Links- en rechtshandigheid

Externe link

• (en) Which side of the road do they drive on?

  Vrije mediabestanden over Left right directions op Wikimedia Commons