Metonymie

Een metonymie oftewel overnoeming oftewel metonymia (van het Griekse μετωνυμία, "een verandering van naam", van μετά, "samen, na", en -ωνυμία, een suffix dat is afgeleid van ὄνῠμα, "naam") is als stijlfiguur een soort beeldspraak waarbij datgene wat feitelijk bedoeld wordt (de referent) niet rechtstreeks genoemd wordt, maar aangeduid met behulp van een als gevolg van contiguïteitsrelatie nauw verbonden begrip. Het in dit verband gebruikte alternatieve woord verwijst dus niet naar zijn eigen referent, maar naar iets wat daarmee in een contiguïteitsrelatie staat. Anders gezegd: het over één kam scheren van het beeld en de bijbehorende referent gebeurt niet zoals bij andere vormen van beeldspraak op grond van overeenkomst, maar op grond van relatie. Anders dan bij een vergelijking als Die man is een zwijn wordt bij metonymie ook het origineel niet genoemd.

Het gebruik van metonymieën heeft over het algemeen polysemie tot gevolg. Een oude term wordt immers in een nieuwe betekenis gebruikt. In termen van de semantiek komt het erop neer dat een semantische veld wordt verbreed doordat er nieuwe sememen worden toegevoegd.

Voorbeelden

De meest gebruikte metonymieën in het Nederlands en veel andere talen zijn:

• de pars pro toto (Latijn: deel voor geheel) of synecdoche
  • even de neuzen tellen
    = personen (een neus is een deel van een persoon, maar wordt hier als de persoon zelf beschouwd)
• het totum pro parte (Latijn: geheel voor deel)
  • Nederland won van Duitsland
    = 11 voetballers
  • de kaars brandt
    = het vet in het topje van de pit
• het abstractum pro concreto
  • het kantoor gaat een dagje uit
    = het personeel
• het concretum pro abstracto
  • een goede boterham verdienen
    = inkomen
• de relatie merknaam-product of bedrijfsnaam-product (dit noemt men een eponiem, indien het de naam draagt van de persoon die het heeft uitgevonden of ontwikkeld)
  • aspirine
  • pamper
• nauw samen met de vorige metonymie hangt de relatie maker-gemaakte:
  • wij hebben een Herman Brood boven de bank
    = een schilderij gemaakt door Herman Brood
  • dat zoeken we op in de Van Dale
    = het woordenboek
• de relatie plaats-product (dus een geoniem of toponiem in plaats van het hiermee in verband staande product)
  • wil je nog een glaasje bordeaux
    = wijn uit de omgeving van Bordeaux
• de relatie godheid-machtsgebied
  • hij gaf zich over aan Venus
    = de liefde
• de relatie stof-object
  • hij dronk uit een glas
    = een beker van glas
  • een blikje
• de relatie inhoud-houder
  • een glaasje drinken
  • het stadion barstte in luid applaus uit
• de relatie object-persoon
  • twee pakken liepen over straat
• het lichamelijke ipv het geestelijke
  • weinig hersens hebben (intelligentie)
  • een groot hart hebben (vrijgevigheid)
• enkelvoud voor meervoud
  • de emancipatie van de vrouw
• een (mogelijke, vaak onwaarschijnlijke) oorzaak ipv het gevolg (Metalepsis)
  • hij heeft zijn tong verloren
  • hij heeft lood in zijn schoenen

Soms ook is de grens met een "gewone" vergelijking vaag, bijv.:

• • hij staat in vuur en vlam
    = verliefd

Toepassingen

Metonymie kent verschillende specifieke toepassingen, bijvoorbeeld in de cognitieve taalkunde. Hier kan metonymie bijvoorbeeld de vorm hebben van het identificeren van iets gecompliceerds aan de hand van één enkel kenmerk. Dit is tevens een van de basiskenmerken van cognitie; iets wat snel in het oog springt of gemakkelijk te identificeren is, wordt gebruikt als basis om het grotere geheel waar het bijhoort of deel van uitmaakt te identificeren. Metonymie hangt daarnaast samen met andere rudimentaire cognitieve processen, verschijnselen en objecten die aan taalgebruik ten grondslag liggen, zoals de associatie van "zweet" en "zweten" met "zwaar werk".

Ook in de retorica en de literatuur wordt veel gebruik gemaakt van metonymieën.

Metonymie en metafoor

Zie Metafoor voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Een beeldspraak waarbij een overeenkomst of gelijkenis bestaat tussen het beeld en de referent is zoals gezegd een vergelijking of - op wat hoger niveau - een metafoor. Metaforen en metonymieën zijn daarmee vaak onderling uitwisselbaar, maar kunnen toch heel verschillende effecten hebben. Wanneer iemand zich van een metafoor bedient, gaat het hem er in het algemeen niet om fysieke eigenschappen van het beeld naar de eigenlijke referent over te hevelen, zoals bij metoniemen wel het geval is. Reporters en journalisten vertonen geen enkele uiterlijke overeenkomst met het apparaat waarmee de papieren media worden afgedrukt ofwel "de pers", net zomin als de Nederlandse regering fysiek iets met de stad Den Haag of met een ruimte die Tweede Kamer genoemd wordt te maken heeft, waar ze alleen heel vaak samenkomen. Niettemin wordt heel vaak "de pers" gezegd wanneer journalisten en reporters worden bedoeld en "Den Haag" en "Tweede Kamer" wanneer de Nederlandse regering wordt bedoeld. Deze metonymieën behoren tot de meest gebruikte in de Nederlandse taal.

Een ander voorbeeld betreft de roman Pride and Prejudice van Jane Austen. Hier worden op een gegeven moment op een bepaalde manier de gevoelens van de hoofdpersoon Elizabeth voor haar verloofde mr. Darcy verwoord, wannneer ze voor de eerste keer zijn huis ziet: "een groot stenen gebouw, dat goed op de rijzende grond staat en wordt ondersteund door een rij hoge beboste heuvels" (hoofdstuk 43). Op het eerste gezicht lijkt deze positieve beschrijving een metafoor voor de liefde van de hoofdpersoon, maar de beschreven indruk is in werkelijkheid rechtstreeks van toepassing op de bewoner van het huis. Hier is dus geen sprake van een vergelijking op grond van bepaalde overeenkomende eigenschappen, maar van metonymie; het huis wordt voorgesteld als het voorwerp van de liefde van de hoofdpersoon die in werkelijkheid zijn bewoner geldt.

Metonymie en synecdoche

Zie Synecdoche voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Synecdoche wordt ook vaak gezien als een vorm van metonymie, maar is volgens sommige taalkundigen toch niet hetzelfde. Bij synecdoche vormt namelijk datgene wat als beeld wordt gebruikt een wezenlijke component van de originele referent (zoals in alle neuzen tellen), of andersom. Bij andere vormen van metonymie is hiervan in het geheel geen sprake, en wordt de vergelijking puur gemaakt op basis van een of andere relatie.

Referenties

• Georgij Yu. Somov, Metonymy and its manifestation in visual art works (studie door Pieter Bruegel de Oude). Semiotica 174 (1/4), 309-366, 2009.
• Blank, Andreas (1998), Prinzipien des lexikalischen Bedeutungswandels am Beispiel der romanischen Sprachen, Tübingen: Niemeyer.
• Grzega, Joachim (2004), Bezeichnungswandel: Wie, Warum, Wozu? Ein Beitrag zur englischen und allgemeinen Onomasiologie, Heidelberg: Winter.