Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Mayacultuur
De Mayacultuur was een Meso-Amerikaanse beschaving, die bekend is vanwege het feit dat ze de enige precolumbiaanse beschaving is waarvan bekend is dat ze een volledig ontwikkeld schrift had. Verder valt deze beschaving zeker op door de kunst, architectuur, wiskunde, recycling en astronomie.
Achtergrond
De Mayacultuur ontstond aanvankelijk in de formatieve periode (circa 2000 v.Chr. tot 250 A.D.), maar veel Mayasteden kenden hun hoogtepunt tijdens de klassieke periode (250 tot 900). Daarna bleef de beschaving nog bestaan tot de komst van de Spaanse ontdekkingsreizigers.
De Mayacultuur vertoont veel overeenkomsten met andere Meso-Amerikaanse beschavingen. Invloeden van de Mayacultuur zijn nog terug te vinden tot in Honduras, Belize, Guatemala, het noorden van El Salvador en Mexico.
De Maya's bestaan nog altijd, ondanks dat hun klassieke cultuur reeds verdwenen is. Veel Mayatalen worden vandaag de dag nog altijd gesproken.
Geografie
De Mayacultuur strekte zich uit tot in de Zuid-Mexicaanse staten Chiapas, Tabasco en het schiereiland Yucatan. Ook in het noorden van Centraal-Amerika waren sporen van de Mayabeschaving te vinden.
Het totale leefgebied van de Maya’s wordt traditioneel onderverdeeld in drie kleinere gebieden: de zuidelijke hooglanden, de centrale laaglanden, en de noordelijke laaglanden.[1]
Geschiedenis
Het Amerikaanse continent is relatief recent bevolkt: de mens verscheen pas aan het eind van het paleolithicum. Tussen 50.000 en 12.000 voor Christus bereikten de eerste mensen de Nieuwe Wereld, en al vrij snel was het hele Amerikaanse continent door mensen bevolkt.
Uit taalkundige en archeologische onderzoeken blijkt dat de Maya's al rond 2000 voor Chr. een herkenbaar eigen cultuur gehad moeten hebben. De etnogenese van de Maya's heeft naar alle waarschijnlijkheid plaatsgevonden in de Sierra de los Cuchumatanes in West-Guatemala. De archeologie heeft laten zien dat de Maya al vanaf die tijd begonnen zijn bouwwerken neer te zetten voor ceremoniële doeleinden. Van deze vroege tijd is het echter niet heel duidelijk waar de grenzen liggen tussen de eigenlijke Maya en hun buren, de Olmeken. De twee culturen schijnen elkaar beïnvloed te hebben. Uiteindelijk verdween de Olmeekse cultuur, na haar invloed over het schiereiland Yucatán en het huidige Guatemala uitgebreid te hebben.
De klassieke Mayacultuur
De vroegste monumenten bestaan uit eenvoudige, soms met cement bedekte grafheuvels waarvan er een aantal in nog vrijwel intacte staat te vinden zijn in El Salvador (Tazumal en San Andrés). Deze zouden zich echter in latere tijden tot imposante, uit steen opgetrokken piramides ontwikkelen. In Cival in het laagland van Guatemala zijn daarvan al voorbeelden daterend uit de 3e eeuw v.Chr. In latere tijden ontstonden de beroemde steden Tikal, Palenque, Copán en Calakmul, naast Dos Pilas, Uaxactun, Altun Ha en vele andere.
Er ontstond een stadstatencultuur die was gebaseerd op intensieve landbouw. De piramiden, die werden gebouwd in hun religieuze centra, zijn hiervan de meest indrukwekkende overblijfselen. Zij gaan vergezeld van de paleizen van hun koningen. Andere belangrijke overblijfselen zijn de opgerichte stenen die stèles genoemd worden, en hun vlotten die in die tijd veel gebruikt werden, ook door andere volkeren. De Maya zelf noemden ze Tetun ofwel boomstenen. Zij stellen de heerser voor, meestal voorzien van een hiërogliefentekst die de daden van de koning beschrijft. De maatschappij van de Maya’s kende een strikte hiërarchie en was onderverdeeld in klassen, zoals die van ambachtslieden, kooplieden en boeren.
Verval van de stedelijke cultuur in het Zuiden
Vanaf de 8e en 9e eeuw trad het verval van de Mayacultuur in. De meeste steden van het centrale laagland werden verlaten. Oorlog, de gevolgen van roofbouw en droogte worden vaak genoemd als reden voor de neergang, alleen of in combinatie. Er zijn inderdaad archeologische aanwijzingen voor oorlog, opstand en hongersnood uit een aantal plaatsen in het laagland. De Mayacultuur is echter nooit verdwenen, zoals wel wordt beweerd, maar zette zich voort aan de randen van het oude kernland: op het noorden van het schiereiland Yucatán en in de hooglanden van Guatemala.
De Mayasteden van het noordelijk laagland van Yucatán bleven echter nog een aantal eeuwen floreren. Dit waren steden als Chichén Itzá, Uxmal, Edzná en Cobá. Na het verval van de heersende dynastieën van Chichen en Uxmal, heerste Mayapán over geheel Yucatán tot een opstand in 1450. Daarna viel het gebied weer uiteen in stadstaten tot de verovering door de Spanjaarden.
In de postklassieke periode bleven er ook bloeiende stadstaten in het zuidelijke hoogland. Een van deze staten, het K'iche'rijk van Q'umarkaj is verantwoordelijk voor de Popol Vuh, het bekendste Mayaboek. Het is een van de weinige geschriften die de opzettelijke vernietiging door de Spanjaarden ontsprongen. Het handelt over mythologie, geschiedenis en genealogie.
Onderwerping
Christoffel Columbus kwam op zijn vierde reis in 1502 naar alle waarschijnlijkheid al in contact met Maya handelaren, maar men gaat ervan uit dat Diego de Nicuesa, tijdens de mislukte expeditie van 1511, de eerste Europeaan was die de Mayabeschaving heeft aangetroffen.
De Spanjaarden begonnen rond 1520 aan de verovering van het Mayagebied. Pedro de Alvarado onderwierp in 1523 en 1524 de K'iche' en Kaqchikel in het Guatemalteekse hoogland, terwijl Francisco de Montejo, el mozo, in 1546 Yucatán wist te onderwerpen door handig gebruik te maken van onderlinge rivaliteit tussen de Mayasteden. Een aantal van de Mayastaten bood taai verzet en het gebied was pas in 1697 volledig in Spaanse handen, hoewel er nog regelmatig opstanden uitbraken. Nog in de 19e eeuw raakte de Mexicaanse regering haar greep op Yucatán bijna volledig kwijt toen de Maya's tijdens de Kastenoorlog in opstand kwamen. De laatste schermutselingen vonden plaats in 1933.
De onafhankelijkheid bracht echter weinig verbetering. De liberale opvattingen over grondbezit zorgden er aan het eind van de 19e eeuw voor dat Maya's hun gemeenschapsgronden kwijtraakten aan grootgrondbezitters en zich gedwongen zagen als peones te werken op hun haciënda. In de kustgebieden van Guatemala en Chiapas kwam seizoensmigratie op, waarbij Maya's een deel van het jaar hun eigen gronden bewerkten en een deel van het jaar werkten op koffieplantages van meestal Duitse en Engelse grondbezitters.
Achtergrond
Kunst en architectuur
De kunst en architectuur van de klassieke periode (ong. 200-1200) A.D. wordt algemeen als de mooiste van de antieke Nieuwe Wereld beschouwd. Vooral het beeldhouwwerk en de stucreliëfs van Palenque en de beelden van Copán zijn zeer verfijnd. Zij tonen een gratie en nauwkeurigheid in het observeren van de menselijke vorm die de vroege archeologen deed denken aan de Klassieke Periode van de antieke Oude Wereld, wat de naam van het tijdperk verklaart. Een indruk van de schilderkunst van de klassieke Maya's kan men krijgen door de muurschilderingen van Bonampak (8e eeuw), die van de Mayakolonie in Cacaxtla (nabij Teotihuacán), en door de enkele eeuwen oudere van San Bartólo; daarnaast door talloze beschilderde schalen en vazen, die qua stijl weer deels verwant zijn aan (vooral) de codex van Dresden. Nu het schrift van de Maya deels ontcijferd is, is duidelijk geworden dat de Mayakunstenaars soms hun werk signeerden, wat maar bij weinig beschavingen het geval is.
Schrift
Het schrift van de Maya's wordt vaak, naar analogie van dat van het oude Egypte, een hiërogliefenschrift genoemd. Hoewel er geen verwantschap is, bestaat het inderdaad uit ideografische tekens. Het is het enige schrift van de precolumbiaanse beschavingen dat in staat was de gesproken taal in vergelijkbare mate weer te geven als dat in de Oude Wereld het geval was.
Het schrift bestaat uit zo'n 850 tekens. Er zijn verschillende soorten tekens: woord-tekens, klinkertekens en lettergreep-tekens. De meest voorkomende tekens zijn lettergreep-tekens. Deze bestaan uit een medeklinker en een klinker. Het was de bedoeling de inscripties er zo mooi en overweldigend mogelijk uit te laten zien, en daarom hadden ze voor veel klanken meerdere tekens.
De ontcijfering heeft echter veel voeten in de aarde gehad. Bij de Spaanse verovering zijn, tot afschuw van de plaatselijke hoeders van de bibliotheken, vrijwel alle Mayadocumenten verbrand als heidens en verwerpelijk. Slechts vier boeken (de codices van Dresden, Parijs, Madrid en de Groliercodex, waarvan de laatste bovendien door sommigen als een vervalsing wordt beschouwd) hebben deze naar huidige maatstaven ronduit barbaarse vernietiging overleefd. Daarnaast bestaan de huidige overblijfselen voornamelijk uit opschriften in steen gehouwen op gebouwen en opgerichte stenen, vooral in steden die bij de komst van de Spanjaarden al lang verlaten en vaak door het oerwoud aan het zicht onttrokken waren.
Uiteindelijk heeft Yurii Knorozov, een antropoloog en taalkundige, ontdekt dat het schrift waarschijnlijk bestond uit woord- en lettergreeptekens in plaats van letters.
Er worden zo nu en dan rechthoekige verfplakken gevonden. Dit zijn waarschijnlijk overblijfselen van illustraties in lang vergane boeken. Ook wordt regelmatig melding gemaakt dat nieuwe codices worden gevonden in bijvoorbeeld Uxmal (1000 codices in augustus 2014), maar bevestiging door betrouwbare bronnen over de juistheid van deze berichten blijft tot heden achterwege. Helaas is het plaatselijke klimaat dusdanig dat het onwaarschijnlijk is dat enig organisch materiaal van een boek het verloop van vele eeuwen overleeft.
Sinds de 19e eeuw en het begin van de 20e is al enige kennis omtrent de Maya gereconstrueerd, vooral het talstelsel en de data van de uitgebreide Mayakalender. Daaruit ontstond een ietwat vertekend beeld van een cultuur van wijze, geweldloze mensen die niets anders deden dan zich met astronomie bezighouden. Dit beeld is inmiddels grondig bijgesteld.
Vanaf de jaren 60 en 70 kwam er meer vaart in de zaak. De stroom van ontcijferingen houdt nog altijd aan. De laatste jaren (we schrijven 2008-2009) komt men zelfs geregeld de bewering tegen dat het schrift zo goed als ontcijferd is. Dit geldt dan vermoedelijk voor de principes van het schriftsysteem. In werkelijkheid bestaan er bij het lezen van een langere Mayatekst die niet grotendeels uit kalenderdatums bestaat nog zeer veel onzekerheden.
Wiskunde
De Maya's, of misschien hun Olmeekse voorgangers, hadden geheel onafhankelijk van elkaar het begrip 'nul' (dat in de Oude Wereld pas laat werd ingevoerd) ontdekt. Ze gebruikten het getal 20 als grondtal van hun talstelsel. Inscripties vermelden soms getallen die tot in de honderden miljoenen reiken. De Maya's deden bijzonder nauwkeurige astronomische waarnemingen en hadden een nauwkeurige en ingewikkelde kalender. Hun tabellen voor de bewegingen van de maan en de planeten zijn even goed of zelfs beter dan die van andere beschavingen die de hemel met het blote oog bestudeerden. De berekening van het zonnejaar is zelfs iets nauwkeuriger dan de waarde die als basis voor de gregoriaanse kalender gebruikt is.
Religie
 Zie Mayareligie voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Net als de Azteken en de Inca’s geloofden de Maya in meerdere goden en een cyclische aard van de tijd.
Wat we weten over de prekoloniale Mayareligie is afkomstig van verschillende bronnen: archeologische opgravingen, het hiërogliefsysteem van de Maya's, verslagen van Spaanse missionarissen, en de vroegkoloniale Mayaliteratuur, zoals de Popol Vuh.
De Maya's hadden verschillende beelden van het universum: plat en vierkant als een maisveld, of rond als een schildpad. Ook de vier windstreken speelden een belangrijke rol. De Maya's vereerden een groot aantal goden en bovennatuurlijke wezens (zie verder Mayamythologie en lijst van Mayagoden).
Een centraal aspect van de Mayareligie is het geloof in de cyclische aard van de tijd. Er bestonden verschillende tijdscycli, zoals de kalenderkringloop bestaande uit de Tzolkinkalender van 260 dagen en de Haabjaarrekening van 365 dagen. Mayapriesters hadden tot taak om de tijdcycli te interpreteren en daaruit voorspellingen over de toekomst af te leiden.
Mayatalen
| Zie Mayatalen voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
De Maya's spraken ongeveer dertig verschillende talen, die alle deel uitmaken van dezelfde taalfamilie. Veel van deze talen bestaan vandaag de dag nog altijd. Ook het Huasteeks, gesproken door de Huasteken die normaliter niet als Maya gezien worden, valt onder de Mayataalfamilie. De Mayatalen stammen af van het proto-Maya, dat 5000 jaar geleden in de hooglanden in het westen van Guatemala werd gesproken. Kenmerkend voor de Mayatalen zijn de VSO-syntaxis, de ergatief, de geglottaliseerde medeklinkers en oxytona (het beklemtonen van de laatste lettergreep).
De Mayatalen hebben bij elkaar vier tot zes miljoen sprekers, en vormen daarmee een van de grootste inheems-Amerikaanse taalfamilies. De meest gesproken Mayatalen zijn het K'iche' en het Yucateeks Maya.
Herontdekking van de Mayacultuur
In de koloniale tijd was het gebied grotendeels van de buitenwereld afgesloten, en alleen de lokale bevolking had enige weet van de ruïnes van de oude steden. In 1839 bezocht een Amerikaanse reiziger, John Lloyd Stephens, in het gezelschap van een Engelse architect en tekenaar Frederick Catherwood, Copán, Palenque en andere plaatsen. Hun geïllustreerd verslag van de vondsten bracht een sterke belangstelling voor de vondsten en de bevolking van het gebied teweeg.
Begin 2018 werd openbaar gemaakt dat door nieuwe technieken een enorme hoeveelheid gebouwen en structuren aan het licht zijn gekomen die tot dan toe onontdekt zijn gebleven. De impact van deze ontwikkeling op ons beeld van de mayacultuur zal de komende jaren duidelijk moeten worden.
Lijst van archeologische Mayavindplaatsen
De plekken die door de Unesco als Werelderfgoed zijn aangemerkt staan vetgedrukt.
Externe links
- Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies, Inc (FAMSI)
- Mayaweb (Nederlands en Engels)
- Mayan Ruins (Engels)
- Guatemala, Cradle of The Maya Civilization
Bronnen, noten en/of referenties
|
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Maya op Wikimedia Commons.
| Volken en Beschavingen van Meso-Amerika |
|---|
|
Wikipedia:Sjabloon:Navigatie volken en beschavingen Meso-Amerika |