Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Hilvarenbeek (plaats)
Plaats in Nederland 
| |||
| |||
  | |||
| Provincie |  Noord-Brabant
| ||
| Gemeente |  Hilvarenbeek
| ||
| Coördinaten | 51°029′N 5°08′E | ||
| Oppervlakte | 32,66 km² | ||
| Inwoners (2008) | 8600 (273 inw/km²) | ||
| Naam inwoners | Hilvarenbekenaar | ||
| - Bijnaam | Bekenaar, Bikse | ||
| Burgemeester | Harrie Nuijten (PvdA) (wnd) | ||
| Postcode | 5080–5089 | ||
| Belangrijke verkeersaders | N269 | ||
| |||
Hilvarenbeek ( uitspraak ) (Brabants: Bîk of Beek) is de hoofdplaats van de gelijknamige gemeente in de Nederlandse provincie Noord-Brabant. Het dorp ligt op een hoogte van 17 meter.
Toponymie
In 1157 komen wij Hilvarenbeek voor het eerst tegen onder de naam Beke, (uitspraak Beek). Hilvarenbeek heeft in de loop van de tijd verschillende naamsontwikkelingen gekend. Zo noemde men deze plaats in de 13e eeuw Beika , in 1304 Hildewaren beke en in 1350 verandert dit in Hildewairdenbeke, Hilvarembeke. In 1331 heeft men het over Beke sancte Hildewardis. Volgens een late overlevering gaat de toevoeging Hilvaren terug op de dienstmaagd van de Heilige Oda, Hildeware, die hier een kerk zou hebben gesticht. Onduidelijk is de relatie van de plaatsnaam met het nabije beekje de Hilver op de grens met België.
Geschiedenis
Reeds omstreeks 990 werd hier een tufstenen kerkje gesticht, gewijd aan Sint-Petrus'-Banden, dat later werd verbouwd en reeds in 1157 werd verheven tot Kapittelkerk. In dit jaar werd Hilvarenbeek voor het eerst schriftelijk vermeld als Beek, terwijl van de buurtschap Westerwijk reeds in 1147 melding werd gemaakt als Wystreuuic. Hier lagen leengoederen van de Abdij van Thorn.
Bestuur
Bestuurlijk was Hilvarenbeek, samen met Diessen, Westelbeers en Riel, een heerlijkheid die bestuurd werd door twee halfheren, namelijk de Hertog van Brabant en de prins-bisschop van Luik. De rechten van de laatsten kwamen in handen van de adellijke geslachten Van Herlaar, Van Horne, Van Leefdaal, Van Pietersheim en Van Merode. De laatste telg van dit geslacht, Ferdinand van Merode, moest in 1672 wegens financiële problemen zijn rechten verkopen. Deze werden gekocht door de schuldeiseres Catharina Stevens, die weduwe was van Hendrik de Cort uit Brussel. Hendrik was secretaris van de Raad van Brabant te Brussel, maar in 1613 te Hilvarenbeek geboren. Tot 1779 bleef de familie De Kort eigenaar van de halve rechten, maar toen werden deze verkocht aan Michiel Hubert, die oud-schepen was van Rotterdam.
De rechten van de Hertog van Brabant gingen in 1648 over op de Staten-Generaal van de Nederlanden.
In 1795 werden de heerlijke rechten beperkt en in 1798 werden ze opgeheven. Het jachtrecht bleef echter bestaan en dit werd in 1790 verkocht aan Peter Bouwens, bewoner van het Huis Groenendaal. Het bleef aldaar berusten, waarop de bewoners van dit huis zich tooiden met de titel Heer van Groenendaal, hoewel dit geen enkele inhoud meer had. In 1923 kwam de Jachtwet tot stand en werd ook het Jachtrecht opgeheven.
Niet alleen was Hilvarenbeek een heerlijkheid, maar tevens een vrijheid. Het had dus bepaalde rechten, zoals marktrecht, maar mocht zich niet van een verdedigingsmuur voorzien.
Hilvarenbeek was van 14 mei 1810 tot 1997 een gemeente waarvan ook de dorpen Esbeek en Biest-Houtakker deel uitmaakten. Sinds 1 januari 1997 is deze gemeente gefuseerd met de gemeente Diessen tot de huidige gemeente Hilvarenbeek.
Economie
In 1388 werd Hilvarenbeek verwoest door de Geldersen, maar daarna groeide het dorp, omdat het langs een handelsroute komt te liggen, uit tot een welvarende plaats, zoals nog te zien is aan de forse kerktoren. In 1451 was sprake van een Lakenhal aan de Vrijthof en ook waren er wevers van wol en tijk actief. Daarnaast bestond er echter armoede en van 1472-1480 was er zelfs een hongersnood. Ondanks dit alles was Hilvarenbeek een intellectueel centrum met een kapittelschool die tot 1585 heeft bestaan. Omstreeks deze tijd vonden er ook verwoestingen plaats die het gevolg waren van de Tachtigjarige Oorlog. Tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) herstelde de economie zich weer, er waren weer wevers actief, die ook linnen verwerkten, en daarnaast leerbewerkers, hoeden- en klompenmakers, gareel- en zadelmakers, kuipers, touwslagers, wagenmakers, hoefsmeden, en stoelenmakers. De handelsroute van Antwerpen via Turnhout naar Keulen kwam door Hilvarenbeek te lopen, hetgeen de komst van herbergen met zich meebracht.
Na de Vrede van Münster
In 1648 kwam Hilvarenbeek aan de grens te liggen en deel van Staats-Brabant. In 1650 mislukte de oogst en daarna teisterden tal van rampen het dorp, zoals inkwartiering van de Fransen in 1672-1678, een dorpsbrand in 1694, en plunderingen op 17 november 1708 tijdens de Spaanse Successieoorlog. Dit alles leidde tot groeiende armoede, het uitbreken van ziekten en het wegtrekken van de bevolking. De economie stortte in en in 1729 verdween ook nog het belang van de handelsroute naar Luik.
Enig herstel kwam in de 2e helft van de 18e eeuw, maar in 1792 was er opnieuw een grote dorpsbrand.
In 1814, na de val van Napoleon, had het dorp opnieuw te lijden van inkwartieringen van vele troepen, waardoor bovendien besmettelijke ziekten uitbraken. In 1830, toen de Belgische Opstand was uitgebroken, ontstonden er opnieuw problemen. Opnieuw moesten er, nu Nederlandse, troepen worden ingekwartierd, die bovendien een oogje in het zeil hielden aangezien men aan de loyaliteit van de Brabanders aan de Nederlandse zaak twijfelde. Er vond toen nog een overval plaats door Belgische muiters op het huis van dominee Jacob van Heusden, terwijl 18 inwoners van Hilvarenbeek uit het Nederlandse leger deserteerden. Dit leidde tot zware straffen, en één van de deserteurs werd zelfs tot de strop veroordeeld. Deze straf werd later in tien jaar dwangarbeid omgezet.
Nadat België was afgescheiden kwam Hilvarenbeek weer aan de grens te liggen en bracht de smokkel extra nevenverdiensten. Onder meer jenever en zout behoorden tot de smokkelwaren.
In 1842 werden 13 huizen verwoest door een brand die vermoedelijk was aangestoken.
Buitengebied
Hilvarenbeek bevat uitgestrekte woeste gronden. In 1331 gaf de toenmalige halfheer, Rogier van Leefdaal, de gemeenterechten uit aan de inwoners. In 1441 kregen deze bovendien pootrecht.
Bos was er nog nauwelijks, hoewel Cornelis Bles, leenman van Gorp, iets na 1758 een warande aanlegde in de vorm van een sterrenbos, het Starrebos genaamd. Op het einde van de 18e eeuw was er slechts ongeveer 150 ha aan bos, voornamelijk poothout.
Hoewel de gemeenschappelijke gronden noodzakelijk waren voor de boeren om in mest de voorzien, heeft de gemeente in de 19e eeuw veel ervan verkocht als ze geld nodig had.
De eerste verkoop vond plaats in 1857, toen baron Eugene François Joseph de Zerezo de Tejada, eigenaar van Gorp, een groot stuk land van de gemeente kocht en bij zijn landgoed voegde. Zijn zoon verbraste zijn bezit, waarop het landgoed in 1894 werd verkocht aan Willem van Beusekom en de Hilvarenbeekse notaris Huijsmans. De laatste kocht nog veel meer grond op, maar na zijn dood in 1920 werd het bezit door zijn weduwe weer verkocht, en uiteindelijk werd het Landgoed Tulder in 1939 bij Landgoed de Utrecht gevoegd en werd de textielfabrikant Van Puijenbroek eigenaar van Gorp.
Grote stukken woeste grond waren eerder al verkocht aan de Levensverzekeringsmaatschappij "De Utrecht" in 1898 en daarna, en in 1903 door de Oranjebond van Orde. Aldus werd van 1863 tot 1913 al 1473 ha woeste grond ontgonnen tot akkers en bos, voornamelijk door grootgrondbezitters. In 1907 werd verkoop aan grootgrondbezitters door de Provincie verboden. De gemeenten moesten nu zelf gaan ontginnen.
Niettemin werd in 1924 nog 200 ha grond verkocht aan de gemeente Tilburg, ten behoeve van de aanleg van vloeivelden. Dit gebied werd in 1938 nog uitgebreid met grond voor een militair oefenterrein. Dit tussen de Goirlese Dijk en het Wilhelminakanaal gelegen gebied vormde de basis voor het latere recreatiepark Beekse Bergen.
Twintigste eeuw
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden opnieuw Nederlandse soldaten ingekwartierd. Bovendien moesten er Belgische vluchtelingen worden opgevangen. Velen van hen werden te werk gesteld op Landgoed de Utrecht. Brood mocht worden uitgevoerd en petroleum werd over de grens gesmokkeld. In de bossen werden door de smokkelaars zelfs ondergrondse olietanks aangelegd. De sigaren- en schoenenindustrie lag echter goeddeels stil door gebrek aan grondstoffen.
In 1939 kwamen, na de mobilisatie opnieuw Nederlandse troepen in Hilvarenbeek. Op 11 mei 1940 kwamen de Fransen, die vluchtten voor de Duitsers, welke op 12 mei de plaats bezetten. De burgemeester J.C. de Rooy nam in 1942 ontslag en in 1943 trad de NSB'er Bressers aan als burgemeester.
Na de bevrijding, begin oktober 1944, waren er nog Duitse stellingen aanwezig ten noorden en ten westen van Hilvarenbeek. Deze waren met mijnenvelden afgeschermd. Een drie weken durende artilleriebeschieting volgde en de bewoners van Hilvarenbeek moesten vluchten naar Hooge Mierde en Lage Mierde. Op 27 oktober 1944 werden echter Goirle en Tilburg bevrijd en was de situatie veilig.
Bezienswaardigheden
Het middelpunt van Hilvarenbeek wordt gevormd door het Vrijthof, een vierkant groen plein met enkele merkwaardige bomen. Om dit vrijthof en aan de ernaartoe leidende straten staan een aantal bijzondere bouwwerken, waaronder twee kerken. Op het Vrijthof bevinden zich twee linden.
- De Gebodenlinde is een Lindeboom die geplant is in 1676 of kort daarvoor en die de vorm heeft van een etagelinde. De boom komt aan zijn naam omdat de Heer van Hilvarenbeek hieronder zijn verordeningen bekendmaakte. Traditiegetrouw werd er op het Vrijthof ook een jongere linde geplant die te zijner tijd de oude boom moest vervangen. De huidige jonge linde is in 1923 geplant.
- Een monument voor de gevallenen uit de Tweede Wereldoorlog en een monument voor Anton van Duinkerken zijn op het Vrijthof te vinden.
- Voorts staat er een antieke gietijzeren dorpspomp, een moderne dorpspomp, en een muziekkiosk.
- De Sint-Petrus'-Bandenkerk is een gotische kerk uit de 14e en 15e eeuw. De toren is een hoogtepunt van de Kempense gotiek.
- De Protestantse kerk of Andreaskerk uit 1809 is een zaalkerkje met torentje dat neoclassicistische elementen bevat. Architect was L. van Heijst uit Waalwijk. In de kerk bevindt zich een laat-18e-eeuwse preekstoel met lezenaar.
- De Domineeswoning aan Vrijthof 23 stamt uit 1717 en is gebouwd nadat de voorganger door oorlogshandelingen (Spaanse Successieoorlog) was verwoest. De woning heeft een 19e-eeuwse voorgevel in empirestijl. Bij de ingang bevindt zich een gevelsteen ter herinnering aan ds Jacob van Heusden, die in 1822 de Maatschappij van Welstand oprichtte.
- Huis De Cleyne Maen aan Vrijthof 5 is een herenhuis uit het begin van de 18e eeuw met een gepleisterde lijstgevel uit de 19e eeuw. Hier woonden vanouds de chirurgijns. Rechts van de woning bevindt zich het voormalige koetshuis.
- Woonhuis op Vrijthof 20 is een 18e-eeuws Kempisch verdiepinghuis dat verbonden is aan de Museumbrouwerij. Bij een dergelijk huis is de voorgevel hoger dan de achtergevel.
- Huis Groenendaal, een omgracht empirelandhuis uit het begin van de 19e eeuw.
- Korenmolen De Doornboom
- Safaripark Beekse Bergen
- Speelland Beekse Bergen
Monumenten
Een deel van Hilvarenbeek is een beschermd dorpsgezicht. Verder zijn er in het dorp verschillende rijksmonumenten, zie de lijst van rijksmonumenten in Hilvarenbeek
Musea
- Museumbrouwerij De Roos is een authentieke Brabantse dorpsbrouwerij. Deze startte in 1880 in een bestaande stal en functioneerde tot 1933. De inventaris bleef behouden en werd gerestaureerd van 1996-2001, waarna het brouwen op bescheiden schaal werd hervat. Deze brouwerij is toegankelijk voor bezoekers.
- Museum Dansant aan Beerten 17a, behoort bij een restauratiebedrijf van orgels. Het betreft dansorgels uit het begin van de 20e eeuw, waaronder een groot Mortierorgel uit 1912.
- Museum Soet & Vermaeck is een kermismuseum in hetzelfde pand als Museum Dansant. Het richt zich op het kermisgebeuren van het begin van de 20e eeuw.
- Van 1984 tot en met 2015 was in Hilvarenbeek het Likeurmuseum Isidorus Jonkers (vanaf 2000 Nationaal Likeur- en Frisdrankenmuseum Isidorus Jonkers) gevestigd, aanvankelijk in de voormalige Hilvaria studio aan de Goirlesedijk, vanaf 2000 in een voormalige jongensschool aan de Varkensmarkt 22. Het museum was gewijd aan het ambacht van likeurstoker en distillateur. Later werd de collectie uitgebreid met objecten afkomstig uit de Nederlandse frisdrankenindustrie en met een brede collectie verpakkingsglas. Vanwege teruglopende bezoekersaantallen sloot het museum in oktober 2015 zijn deuren.[1]
- Museum De Dorpsdokter met daarnaast de heemtuin. Het bevindt zich aan de Doelenstraat 53, nabij de molen. In het museum is een instrumentarium van plattelandsdokters uit de jaren 1800-1945 te vinden, inclusief instrumenten, een medicijnkast en een spreekkamer.
Natuur en landschap
Hilvarenbeek ligt te midden van een kleinschalig cultuurlandschap waardoor beekjes als de Roodloop, het Spruitenstroompje en de Hilver stromen. Enkele oude boerderijen zijn in de buurtschappen Groot Loo en Klein Loo te vinden.
Ten oosten van de kom liggen de landgoederen Annanina's Rust en Huis Groenendaal.
Ten westen van de kom ligt het uitgestrekte landgoederen Gorp en Roovert met het natuurgebied Gorp de Leij, alsmede de bosontginning Rovertse Heide die weer tot natuurgebied wordt omgevormd. Ten noorden van Hilvarenbeek ten slotte, liggen de Beekse Bergen, voornamelijk een safaripark en recreatiegebied.
Evenementen
- De Bikse Fiste (Beekse Feesten) werden opgezet naar aanleiding van het vijfjarig bestaan van Jongerencentrum "Lieve Hemel". De muziek die er gespeeld werd bestond uit aan folk verwante genres. De eerste editie was op 11 september 1977, en vele duizenden jongeren kwamen erheen om te genieten van groepen als Urbanus van Anus en De Veulpoepers. Het geheel werd opgesierd met tientalen kraampjes van ideële, veelal links georiënteerde, organisaties. Een groep als Doe Maar had er een van zijn eerste succesvolle optredens. Na vijf jaar ging het feest aan zijn eigen succes ten onder. Bij een dergelijke omvang werden de risico's immers te groot en er ontstonden conflicten met de gemeente. De organisatie kon het niet meer aan en men stopte de activiteiten.
- Elastiek Muziek was de opvolger van de Bikse Fiste. De eerste editie vond plaats in 1985. Het werd jaarlijks gehouden op het Vrijthof tijdens Pinksteren. Het festival draaide volledig op de inzet van vrijwilligers, waardoor de entree gratis kon zijn. De editie van 2007 was de laatste, omdat ook dit evenement te grootschalig werd voor het dorp en de organisatie. De organisatie bleef bestaan en koos ervoor om verspreid in het dorp kleinschalige culturele evenementen te houden onder de naam: Tuin der Lusten.
- Beachbeek is het beachvolleybalweekend dat al vanaf 1998 elk jaar op de Vrijthof wordt georganiseerd door Stichting Beachvolleybal Hilvarenbeek (www.beachbeek.nl).
- Marathon van Hilvarenbeek
- Het Biks Oranje Fist (BOF), wordt sinds 2006 ieder jaar op Koningsdag door Scouting Hilvarenbeek en Museumbrouwerij De Roos georganiseerd.
- Decibel Outdoor is een jaarlijks terugkerend openlucht muziekfestival op de Beekse Bergen waar uiteenlopende muzieksoorten gedraaid worden zoals jumpstyle, hardstyle en early rave.
- S.O.K. Festival, Het Samen Op Koers Festival, de 1e editie vond plaats op 17 oktober 2009 in de Gouden Carolus.
- Zomergeblaos. Muziekfestival op de vrijthof, 1e editie vond plaats in 2004. sinds enkele jaren vindt het evenement plaats tijdens Pinksteren op zaterdagavond en zondagmiddag en -avond.
Onderwijs
- Samenwijsaccommodatie Het Starrebos
- R.K. Basisschool De Doelakkers
- Kindcentrum de Driehoek
- R.K. Mavo-school St. Jozef, in 2002 gefuseerd met het Mill-Hillcollege te Goirle.
Cultuur
- Gilde Sint Sebastiaan (Handboog op doel)]
- Hilvarenbeekse Muziekprijs
Muziekverenigingen
- Koninklijke Harmonie Concordia van 1839 Hilvarenbeek
Sport
(Sport)verenigingen
- Atletiekvereniging Achil'87
- Badminton Club Hilvarenbeek
- Basketbalvereniging Biks Shots
- Biljart Bond Hilvarenbeek en Omstreken (BBHO)
- Bowlingvereniging Hilvarenbeek
- Hiltenhal Tennis- En Squashcentrum
- Hilvarenbeekse Zaalvoetbal Bond HZVB
- Hilvarenbeekse Tafeltennisvereniging Hita '79
- Hockeyclub Hilvarenbeek
- Judo Vereniging Hilvarenbeek (JVH)
- Rijwiel Toer Club Hilvarenbeek RTCH
- Scouting Hilvarenbeek
- Sint Catharinagilde Hilvarenbeek (Kruisboog op doel)
- Tennisvereniging HTC de Ypelaer
- S.V. Hilvaria
- Volleybalvereniging vc de Hilver
- Zwem- en waterpolo vereniging Dokkelaers
- Handboogvereniging Oefening en uitspaning 1878 Esbeek
Bekende Bekenaren
- Wietse van Alten, handboogschutter
- Marcel Bolsius, presentator/verslaggever Omroep Brabant (Nederland) (overleden in 2012)
- Pepijn Crone, verslaggever RTL Nieuws en voormalig presentator van het NOS Jeugdjournaal
- Roel van Hemert, voetballer
- Jacob van Heusden (1757-1841), predikant en oprichter van de Maatschappij van Welstand
- Jef van der Heyden, filmregisseur
- Bernard Petrus van Hirtum (1792-1875), orgelbouwer
- Jeroen de Leijer, striptekenaar
- Jan Naaijkens, schrijver
- Jan Pasmans, zanger van het levenslied o.a. "Zomer in de Kempen"
- Toine van Peperstraten, presentator van o.a. NOS Studio Sport
- Ronald van Raak (1969), politicus (SP)
- Peter Toonen (1958), schrijver
- Meinard Tydeman (1854–1916), liberaal politicus
- Nol Havens, Zanger van VOF de Kunst
- Bandleden van RK Veulpoepers BV
- Hennie Vrienten, zanger van Doe Maar
- Ans Wortel (1929-1996), kunstenares, schrijver en dichter is begraven in Hilvarenbeek
Trivia
In de jaren 70 van de 20e eeuw was nabij Hilvarenbeek de Relight Studio gevestigd, waar vele bekende bands en artiesten platen opnamen.
Nabijgelegen kernen
Esbeek, Biest-Houtakker, Goirle, Diessen, Poppel
Externe links
| Bronnen, noten en/of referenties
|
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Hilvarenbeek op Wikimedia Commons.
| Plaatsen in de gemeente Hilvarenbeek | |
|---|
|
Hoofdplaats: Hilvarenbeek Dorpen: Baarschot · Biest-Houtakker · Diessen · Esbeek · Haghorst |
