Spook

Een uitbeelding van het
Japanse spook Hokusai yurei.

Een spook is een vermeend verschijnsel dat in het volksgeloof doorgaans in verband wordt gebracht met de ziel of geest van een overleden persoon die niet tot rust kan komen. Spoken worden als eng beschouwd en vormen vaak deel van horror- en griezelverhalen. Een spook wordt meestal voorgesteld als een kleurloze schim. In films, al naar gelang het genre, zijn spoken doorzichtige wezens die door gesloten deuren kunnen zweven of lopen, waarbij ze vaak weeklagen, of figuren die met een soort van laken zijn overdekt en een holle lach kunnen produceren.

Opvattingen

Er zijn vele theorieën over spoken. Er bestaat geen algemeen aanvaarde definitie voor. Vanuit natuurwetenschappelijk perspectief is men sceptisch over het bestaan van spoken. Door fysicalisten wordt het bestaan van zuiver spirituele wezens ontkend en is het bestaan van spoken volgens deze (dominante) stroming onmogelijk. Er is nog nooit een dergelijke entiteit in een verifieerbare situatie waargenomen. De gangbare wetenschappelijke opvatting is daarom dan ook dat spoken niet bestaan en zuiver fictief zijn.

Eén van de niet-wetenschappelijke opvattingen is dat een spook de ziel (hier het emotionele residu) is van een overledene die op aarde achterblijft, terwijl de geest losgekoppeld is en naar hogere (heilige) sferen gaat. Naar de hemel of (uit de theosofische stroming) Devachan.

Anderen denken dat een spook het etherisch dubbel (een fijnstoffelijk lichaam) of een astraal lichaam van iemand is (spiritisme).

Een andere opvatting is dat wanneer iemand door geweld (moord of zelfmoord) om het leven komt, of een andere, zeer sterke emotie heeft ondergaan tijdens het sterven, er de kans bestaat dat er een inprint of 'afdruk' van die persoon achterblijft op de plaats waar men stierf, die zich vervolgens als spook kan manifesteren bij mensen die hiervoor een gevoeligheid bezitten. Ook mensen die voor hun dood zeer sterk gehecht zijn geweest aan hun huis zouden verantwoordelijk kunnen zijn voor zo'n 'afdruk'. Wat waargenomen wordt is dan geen dolende ziel die met opzet komt spoken, maar een opname die telkens opnieuw voor daarvoor ontvankelijken, wordt 'afgespeeld'. Het zou een verklaring bieden voor de bewering dat spoken in een oud kasteel of herberg soms honderden jaren lang precies dezelfde handelingen lijken te verrichten zonder dat er variatie in optreedt.

Spiritisten beweren 'geesten' van overledenen op te roepen die men vervolgens toestaat via het lichaam van een medium te spreken. Soms zou bij zeer gedempt licht zo'n geest als spook zichtbaar zijn. Spiritisten noemen de stof die zo'n geest een zichtbare gedaante geeft ectoplasma.

Er zijn mensen die geloven dat een spook of kwade geest enkel in onszelf zit. Het bestaat niet buiten ons, zoals bijvoorbeeld een lied of een boom.

De rol in verhalen

In spookverhalen worden spoken vaak opgeroepen tegen hun wil. Zij worden ingeroepen als volvoerder van allerlei onheil jegens sommigen die men kwaad wil doen (denk ook aan een vloek). Vaak echter komt degene die het spook oproept er ook niet zonder kleerscheuren vanaf.

Kwaadwillende spoken kunnen aanzetten tot zelfmoord, waarna spoken de vrijgekomen levensenergie van gestorvenen voor zichzelf gebruiken. Spoken worden dan in verband gebracht met vampirisme waarbij bloed wordt onttrokken aan het slachtoffer om als voedsel te dienen.

Spoken kunnen jarenlang families of huizen kwellen, waardoor personen die doelwit zijn van de bezoeking, zich uit wanhoop soms gedwongen zien zich van het leven te beroven. Ook na de dood van het gekwelde slachtoffer kan een spook echter blijven „geesten”.

Naast de ons bekende volksverhalen, literatuur en films, komt het spook ook in verhalen uit de hindoeïstische geloofswereld (maar ook andere) voor.

Spoken en religie

In het Evangelie volgens Matteüs (hoofdstuk 14 vers 26) en het Evangelie volgens Marcus (hoofdstuk 6 vers 49) wordt beschreven hoe de discipelen van Jezus ten onrechte menen dat zij een spook waarnemen, als ze Jezus over het water zien wandelen.

In het Oude Testament wordt de nachtzwaluw (Hebreeuws: Lilith) eenmaal aangeduid als „nachtspook” (Jesaja 34:14 (NBG)).

In het boeddhisme worden spoken petas genoemd.

Esoterie

In het boek Openbaring staat in hoofdstuk 20 vers 6: „Gelukkig ('zalig') is hij, die deel heeft aan de eerste opstanding; over hen heeft de tweede dood geen macht.”
Occultisten en spiritisten geven een voor christenen ongebruikelijke exegese van deze tekst, namelijk: „Gelukkig en heilig is hij die bij de dood van zijn lichaam (de eerste dood) één wordt met zijn essentie geest (de eerste opstanding) en geen spook achterlaat”.

Een spook is hier een psychische tussennatuur met een tijdelijk leven dat dus de tweede dood moet sterven. Het is een soort psychisch lijk dat nog een bepaalde mate van (laag) bewustzijn heeft van voornamelijk lagere emoties. Dat is waarmee de spiritisten contact maken. Zie hieronder over de toestand waarin die spoken leven.

Over de toestand waarin spoken leven

Spoken zijn (volgens sommigen) betrokken op het aardse, emoties en gehechtheid. Die toestand wordt gezien als een vuur van begeerte, dat niet geblust kan worden. Het vuur moet als het ware eerst opbranden of uitleven.

In diverse religies vindt men het standpunt terug dat de ziel van een mens eerst gereinigd moet worden door vuur. Binnen het rooms-katholicisme wordt gesproken over het vagevuur, in de Griekse mythologie van Hades. In de Indiaase cultuur spreekt men van 'Kama-Loka, het begeerte-gebied (vgl. de Kama-Sutra = begeerte-strofen). In India noemt men een spook een 'Kama-Rupa', het begeerte-lichaam.

Spokenjagers

Plinius de Jongere beschreef in de eerste eeuw na Christus voor het eerst een spokenjacht. De gebeurtenis zelf had minstens honderd jaar voor hij het publiceerde plaatsgevonden. Het betrof een onderzoek in een spookhuis in het antieke Athene (het huis van Athenodoros Cananites, een filosoof).

In 1862 werd in Londen The Ghost Club opgericht. Dit wordt beschouwd als de oudste vereniging die zich richt op paranormaal onderzoek. Beroemde leden waren Charles Dickens, Sir William Crookes, Sir William Fletcher Barrett en Harry Price.

Rond 1970 werd het begrip meer bekend toen de Ghost Tracker’s Club werd opgericht (sinds 1981 Ghost Research Society (GRS)). Ook vele hobbyisten richtten zich op dit onderwerp.

Vooral na de film Ghostbuster is het spokenjagen als begrip bij het grote publiek bekend geworden.

Spookfotografie

Er zijn gevallen bekend waarbij op een foto soms een figuur of gestalte is afgebeeld die bij het nemen van de foto niet zichtbaar was. Deze figuur kan tussen andere mensen staan of zitten. Soms kloppen de proporties niet of is slechts een gedeelte van de figuur te zien. Vooral in de begintijd van de fotografie doken veel van dit soort foto's van verschijningen op. Een deel valt te verklaren uit wolken onzuiverheden in de gebruikte chemicaliën, een deel uit toevallig licht zoals lens flare, spiegelingen in de toen nog niet gecoate lenzen, lekkende balgen, lekkende cassettes waarin de fotografische platen werden vervoerd en lichtlekken in de donkere kamer. Het grootste deel is echter nu voor elke fotograaf te herkennen als moedwillige dubbele belichting of fotomontage.

Spookbeeld

Een spookbeeld is een werkelijk visueel waarneembaar geprojecteerd verschijnsel dat men niet verwacht. Het ontstaat door algemeen wetenschappelijk aanvaardbare optische wetten die echter in eerste instantie niet meteen als zodanig worden herkend.

Het kan bijvoorbeeld een Fata morgana (luchtspiegeling) zijn doordat de optische eigenschappen van de atmosfeer door temperatuursinversie anders zijn dan men gewend is. Of het hierboven beschreven doorzichtig beeld van een fotofilm uit een camera, veroorzaakt doordat het transport van het filmrolletje heeft gehaperd. Ook bij elektronische sensoren/ camera's kunnen spookbeelden ontstaan. Dat wordt vaak veroorzaakt door afnemende gevoeligheid van sommige pixels omdat die uitgeput raken door langdurige belasting (of overbelasting). Bij een beveiligingscamera die langdurig op slechts één locatie werd gebruikt, blijft dat „spookbeeld” dan steeds door de echte beelden heen schijnen. Bij grote verschillen in lichtintensiteiten kunnen sommige beelden langer blijven bestaan en op die manier spookbeelden worden die door nieuwe beelden heen schijnen. Dan ziet men bijvoorbeeld iemand door een snel passerende auto heen lopen.

Spoken in de amusementsindustrie

Vaak zijn spoken in de amusementsindustrie gebaseerd op bekende (oudere) spookverhalen.

• Het spook van de opera, het verhaal over een spook van de Opéra Garnier
• The Shining van Stephen King is meerdere malen verfilmd en gaat over een familie in geldnood die tegen betaling kan overwinteren in een verlaten hotel, deze nieuwe kans blijkt toch niet zo gunstig als de spoken de nieuwelingen in hun macht proberen te krijgen. Overigens vond Stephen King de eerste verfilming niet geslaagd, The Shining kreeg wel zijn goedkeuring, maar is niet zo bekend bij het grote publiek.
• Het mysterie van St. Eustache
• Spoken (hoorspel)
• Spoken in de speelzaal, van Ulrich Karger
• Spoken in huis, een Kiekeboe-stripverhaal
• Op het eiland Amoras, waar het spook Sus Antigoon zijn intrede doet in dit eerste Suske en Wiske-verhaal, en andere spoken in de verhalen Het Spaanse spook, De spokenjagers, Het witte wief en De formidabele fantast.
• Het spook van Bommelstein, uit de Bommelsaga
• Danny Phantom, televisieserie
• Het spook van Abercragghie
• Ghostbusters
• Ghost, een film uit 1990
• Booh!
• Het spook van Brugge, Vasco-stripverhaal
• In de verhalen van Paul van Loon komen meerdere keren spoken voor.
• Spook tussen spoken van Willem Wilmink
• Het spook van Streefkerk
• Het spookslot aan de Loire
• Scooby-Doo and the Witch's Ghost, maar ook in andere Scooby-Doo-films komen spoken voor
• Spook Olof, Spook Liechtenstein, Spook Broeder Luminel, Spook Esmeralda en Spook Graaf Edwin uit Kunt u mij de weg naar Hamelen vertellen, mijnheer?
• De Grijze Dame (en andere spoken) uit de Harry Potter-verhalen
• Boo, een personage uit computerspellen
• Casper het vriendelijke spook, een stripfiguur die eigenlijk niet gemeen wilde zijn en hier waren de andere spoken niet zo blij mee
• Don Carlos uit de televisieserie BOOH op vtm
• Het spook van Zoetendaal, Nero (strip)
• Het Japanse boek Ringu werd meerdere keren verfilmd, zoals The Ring en Ringu; personen die een bepaalde videoband bekijken zullen binnen enkele dagen sterven.

Spoken in de folklore

• Witte wieven: deze verschijningen zijn in heel Europa bekend (in Frankrijk heten ze Dames Blanches, in Engeland White Woman en in Duitsland Weiße Frauen). Er bestaan talloze volksverhalen over Witte wieven.
• La Llorona uit Mexico, wie haar 's nachts tegenkomt overleeft dit niet volgens de verhalen, er zijn meerdere theorieën over wie deze figuur is.
• Het spook van het Solse Gat zou van een herder zijn die ooit een moord heeft gepleegd. Er zijn meerder spookachtige verhalen over dit gebied.
• Het spook van Veenwouden heeft volgens het verhaal zijn geld verborgen met behulp van de duivel.
• Het spook van de Koningshof zal terugkeren als hij het Juffersgat heeft leeggeschept met een vingerhoedje.
• Het spook van La Roche-en-Ardenne verkocht haar ziel aan de duivel omdat ze haar verloofde verdacht van ontrouw.
• Lemures kunnen levenden waanzinnig maken, en volgen zelfs de doden in de onderwereld. De dag van het feest van de Lemures was een dag van kwade voorbetekenis, huwelijken werden niet gesloten op deze dag.
• Mania is een spookachtige godin, ze wordt ook gezien als Moedergodin. Ze wordt in verband gebracht met bevallingen, vooral bakers en kindermeisjes vrezen haar.
• In de sprookjes Het doodshemdje en De gestolen duit komen spoken voor.

Spion

De term spook (spreek uit spoek) wordt in het Verenigd Koninkrijk gebruikt voor spionnen. Zij zijn werkzaam bij de MI5 of MI6. De MI5 regelt de interne veiligheid van het Verenigd Koninkrijk, de MI6 draagt zorg voor de buitenlandse activiteiten. Zie ook Spooks.

Trivia

• Het spookuur is het uur tussen twaalf uur (middernacht) en één, „Van twaalf tot één, zijn de spoken op de been”.
• Een spookschip is een schip zonder bemanning, bijvoorbeeld het beroemde Nederlandse spookschip De Vliegende Hollander van „spookkapitein” Willem van der Decken. De geschiedenis is meerdere malen verfilmd en Richard Wagner heeft er een opera aan gewijd: Der fliegende Holländer. Het verhaal verscheen ook als stripalbum in 2008 (De Vliegende Hollander en het VOC-complot).
• Een spook kan iets symboliseren waarvoor men bang is en dat men niet kan grijpen. Bijvoorbeeld werd ooit gewaarschuwd: „Een spook waart door Europa – het spook van het communisme.”
• Mogwai, hetgeen in het Chinees „spook” of „kwade geest” betekent, zijn beestjes uit de film Gremlins.

Zie ook

• Spookdier
• Spookeiland, een eiland op een kaart, wat verdwenen is (of nooit heeft bestaan)
• Spookhuis, een gebouw wat bekend staat door paranormale activiteit of een kermisattractie gebaseerd op huizen met een eng verhaal
• Spooknota, een vorm van oplichting
• Spookrijden, tegen de juiste richting in rijden
• Spookslot, bijvoorbeeld het Spookslot in de Efteling (een Keltisch kasteel)
• Spookstad, een verlaten stad
• Spookstation, een spoorweg- of metrostation dat niet of niet meer wordt gebruikt.
• Spooktitel, een titel van een boek wat niet bestaat
• Spookverhaal, horror is het Latijnse woord voor angst (zie ook horror vacui)
• Spookwoord, een in een woordenboek opgenomen niet bestaand woord
• Fantasmagorie, vergelijkbaar met een toverlantaarn en het schimmenspel
• Naloop
• Klopgeest, een soort spook
• Peta, een spook in het boeddhisme
• Fata morgana
• Gezichtsbedrog
• Bijgeloof
• Genius, een onzichtbare persoonlijke beschermgeest

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties: