De Gemeenschap

De Gemeenschap was een in Utrecht gevestigd tijdschrift en een gelijknamige uitgeverij van jonge katholieke intellectuelen tijdens het interbellum.

Geschiedenis van het tijdschrift

In 1924 werd naast Roeping (literair tijdschrift) het periodiek De Gemeenschap, maandschrift voor Katholieke Reconstructie opgericht. Van 1925 tot en met september 1941 werd het 't leidende literaire tijdschrift voor katholieke jongeren. Gedurende de periode 1925-1933 vormden Jan Engelman, Hendrik Kuitenbrouwer en Willem Maas de redactie. Albert Kuyle was ook vanaf het begin verbonden aan het tijdschrift, aanvankelijk als redactiesecretaris, later als redacteur. Kuyles bijdragen bepaalden in die jaren mede het karakter van het tijdschrift. In zijn rubriek Hagel rolden vele koppen van het katholieke establishment van die dagen.
In 1929 treedt Anton van Duinkerken, die steeds invloedrijker gaat worden, tot de redactie toe. Er ontstaat in die periode ook een scherpe controverse tussen Kuyle enerzijds en Maas en Engelman anderzijds. Kuyle keert zich met grote passie tegen de z.i. slechts 'esthetische' kunstopvatting van Engelman en trekt diens maatschappelijke betrokkenheid ('sociale deernis') en zelfs diens katholieke geloof in twijfel. Maas en Engelman verlaten de redactie in 1930. Kuyle die steeds meer een militante, rechtse richting inslaat, verlaat de redactie twee jaar later. Per 1 november 1932 vroeg hij ontslag, dat eervol werd verleend, ofschoon er op zijn beleid veel kritiek was geleverd. Twee jaar later richtte hij met anderen het tijdschrift De Nieuwe Gemeenschap op, dat in toenemende mate een antisemitisch karakter droeg, maar in 1936 al weer werd opgeheven.

Na de periode 1940-1945 zou Kuyle voor zijn pro-Duitse en tamelijk antisemitische publicaties uit de oorlog driemaal ter verantwoording worden geroepen. Na het vertrek van Kuyle keert Jan Engelman in 1934 weer terug. Hij en Anton van Duinkerken worden dan de steunpilaren van het blad. De Gemeenschap gaat in de jaren daarop steeds meer een anti-fascistische koers varen. In Christen en getuige protesteert Van Duinkerken bijvoorbeeld tegen de afzetting van Karl Barth op 23 november 1934 als hoogleraar in Bonn. Jef Last publiceert bijvoorbeeld vanaf het Spaanse Republikeinse front in De Gemeenschap over de katholieke revolutionair José Bergamin, een Spaanse katholieke filosoof die beïnvloed was door Jacques Maritain en die de kant van de linkse Republiek had gekozen. Harrie Kapteijns schrijft: ´Het antifascistisch karakter van De Gemeenschap wordt met het nummer duidelijker´. In 1941 sneuvelt het maandblad onder het verschijningsverbod van de Duitse bezetter.

Literatoren en andere publicisten

Door de jaargangen heen hebben veel schrijvers en dichters, katholiek en niet-katholiek in het blad gepubliceerd en soms ook gedebuteerd. Het was in zekere zin een doorbraakblad van de avant-garde van jonge katholieken in die tijd. Afgezien van de al genoemde redactieleden vinden we o.a. de volgende namen van medewerkers: Bertus Aafjes, Gerrit Achterberg, Willem ten Berge, J.C. Bloem, Leo Boekraad, F. Bordewijk, Louis de Bourbon, Gerard Bruning, Henri Bruning, Jan Campert, Anton Coolen, Bernard Delfgaauw, Jan Derks, Anthonie Donker, A. den Doolaard, Clara Eggink, Chris de Graaff, Marnix Gijsen, Albert Helman, Ed Hoornik, C.J. Kelk, Pierre Kemp, Marie Koenen, Jef Last, Jacques Maritain, Hendrik Marsman, Pieter van der Meer de Walcheren, Wies Moens, Hélène Nolthenius, Paul van Ostayen, A.C. Ramselaar, Adriaan Roland Holst, Henriëtte Roland Holst, Joseph Roth, J. Slauerhoff, Stijn Streuvels, Simon Vestdijk, Victor van Vriesland, Theun de Vries en Gerard Wijdeveld.

Ontwerpers en beeldende kunstenaars

Jozef Cantré ontwierp voor het tijdschrift 24 omslagen en Charles Eyck 21 omslagen, Henk Wiegersma 10 omslagen, Leo Gestel 7 omslagen, andere ontwerpers van omslagen waren o.a. Willem Maas, Thomas Nix, Gerrit Rietveld, Sijbold van Ravesteyn, Constant Nieuwenhuys, Paul Schuitema, Henri Jonas, A.M. Oosterbaan, Piet Worm, Kees Strooband, P.A. Eggermond, A. van Dijck, H.G. Condoy, Lambert Simon, Ad Selhorst, Charles Roelofsz en Otto Freundlich.
Werk werd ook gepubliceerd of reproduceerd van o.a. Mari Andriessen, Kees van Dongen, Joris Ivens, Edvard Munch, Joep Nicolas, John Raedecker, Otto van Rees, Charley Toorop, Jan Toorop, Edgar Tijtgat, Hendrik Wiegersma en Ossip Zadkine.
In 1927, nummer 7-8, verschijnt een speciaal nummer over christelijk-inheemse kunst in de missie, met bijdragen van Jan ten Berge S.J. en dr. J. Schmutzer (Josef Ignaz Julius Maria Schmutzer). De christelijke beelden van de Javaanse kunstenaar Iko, die moslim was, en die in het nummer werden afgebeeld, bevinden zich thans in het Missiemuseum in Steyl.

De uitgeverij De Gemeenschap

De uitgeverij De Gemeenschap, voortgekomen uit het gelijknamige tijdschrift, stond vanaf 15 oktober 1925 ook onder leiding van Kuyle. De uitgeverij zou in haar bestaan 144 uitgaven verzorgen. Jozef Cantré zou ook hier 23 van de publicaties illustreren. Kuyle, die met veel beeldende kunstenaars contact hield, was door het directeurschap van de uitgeverij de belangrijkste figuur rondom de uitgeverij De Gemeenschap. Een flink aantal opmerkelijke uitgaven kwamen bij de uitgeverij tot stand.

Literatuur

• Th. Bijvoet e.a., De Gemeenschap 1935 - 1941, Schrijversprentenboek 24. Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 's-Gravenhage 1986.
• Lex van de Haterd, Om hart en vurigheid - over schrijvers en kunstenaars van tijdschrift en uitgeverij De Gemeenschap 1925-1941. Uitgeverij In de Knipscheer, Haarlem, 2004. (3 delen) - Deel I : Literair- en kunsthistorische Inleiding op tijdschrift en uitgeverij De Gemeenschap. - Deel II: 21 Portretten van de belangrijkste medewerkers van de Gemeenschap. - Deel III: Fondslijst van De Gemeenschap..
• Harrie Kapteijns, De Gemeenschap, 1925 - 1941. Amboboeken/Utrecht, z.j.
• Harry Scholten, Aspecten van het tijdschrift De Gemeenschap, Ambo, Baarn 1978.

Externe link

• De Gemeenschap 1935-1941 Schrijversprentenboek 24