Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Politiek spectrum
Een politiek spectrum is een manier om verschillende politieke opvattingen en stromingen te kunnen duiden langs één of meerdere assen. De bekendste politieke as is de links-rechts as.
Links-rechts
De indeling van politieke partijen in een schema van politiek links tot politiek rechts is de meest bekende manier om politieke partijen en opvattingen te duiden. Het streven ervan is om de vaak ingewikkelde politieke standpunten van partijen waarbij grote nuanceverschillen het moeilijk maken om duidelijke indelingen te maken te vereenvoudigen. Er is echter ook veel kritiek, omdat de versimpeling geen recht zou doen aan de complexiteit van politieke opvattingen. Ook passen veel partijen niet of slecht in het links-rechts schema.
Historisch
Het links-rechts onderscheid is ontstaan uit de zitplaatsenverdeling in het 19e-eeuwse Franse parlement, de Assemblée Nationale. De conservatieven (reactionairen en klerikalen) zaten rechts van de voorzitter. Zij waren vooral de gegoede burgerij (adel, kerkelijke leiders en monarchisten) en wilden het traditionele Ancièn Regime in stand houden. Links van de voorzitter zaten de liberalen (antiklerikalen, internationalisten en ook nationalisten). Zij wilden de macht van de traditionele orde doorbreken ten bate van de burgerij. Later verschoven de accenten in die zin, dat links vooral van toepassing was op marxistische partijen, waardoor de liberalen in het politieke midden belandden en nationalisten onder rechts kwamen te vallen.
Hedendaagse betekenis
In de hedendaagse betekenis zijn linkse politieke partijen voornamelijk socialistisch. Daarbij gaat het spectrum van extreem-links (marxisme, communisme) tot gematigd-links (sociaaldemocratisch). Liberalisme staat in het centrum van de links-rechts as. Daarbij gaat het spectrum van gematigd-links (sociaal-liberaal) tot gematigd-rechts (conservatief-liberaal). Rechtse partijen zijn vooral de conservatieve, christendemocratische en ultraliberale partijen. Daarbij gaat het spectrum van gematigd-rechts (christendemocratisch) tot extreem-rechts (nationalistisch, ultraconservatief, libertarisch).
Interpretaties
Er zijn velerlei invullingen van de links-rechts dimensie. De meest voorkomende invullingen zijn:
- Een grote overheid (links) tegenover een kleine overheid (rechts).
- Linkse partijen geloven in de noodzaak van een sterke overheid die veel diensten (tegen lage/geen kosten) aanbiedt aan haar burgers. Rechtse partijen staan daarentegen een kleine overheid voor, met lage belastingen, weinig overheidsdiensten en weinig regelgeving.
- Respect voor diverse leefstijlen (links) tegenover respect voor traditionele waarden (rechts).
- Linkse partijen staan een religieus neutrale overheid voor, terwijl rechtse partijen traditionele en religieuze waarden willen verankeren in wetgeving. Links geeft meer rechten aan minderheden (homoseksuelen, vreemdelingen en vrouwen), terwijl rechtse partijen meer hechten aan traditionele leefstijlen.
- Internationaal, kosmopolitisch denken (links) tegenover nationalistisch patriottisme (rechts).
- Linkse partijen streven naar een open samenleving waarbij internationaal wordt samengewerkt. Rechtse partijen zijn huiverig om macht af te staan aan internationale instituties en willen de invloed en instroom van buitenlanders beperken.
Progressief-conservatief
Meestal wordt links gezien als progressief en rechts als conservatief. Nochtans, waar termen als links en rechts soms al moeilijk te definiëren zijn, geldt dat helemaal voor progressief en conservatief. Links zou kunnen worden onderscheiden van progressief, een ander woord voor "gericht op verandering". Rechts wordt vaak vereenzelvigd met conservatief, dat niet meer betekent dan "gericht op behoud van de bestaande situatie en de gevestigde waarden en normen of teruggaan naar een vroegere situatie." (Vergelijk het Latijnse woord conservare dat "behouden" betekent.)
De vrijheden van Nolan
Een alternatief voor de één-dimensionale links-rechts as is het twee-dimensionale vrijheden spectrum van de Amerikaanse libertariër David Nolan. Hij heeft een spectrum ontworpen waarmee partijen en stromingen worden ingedeeld naar economische en sociale vrijheden.
Economische vrijheden zijn de mate waarin een partij of politieke stroming overheidsinmenging voorstaat in de economie. Denk hierbij aan zaken als belasting, subsidies en het aanbieden van overheidsvoorzieningen (sociale zekerheid, onderwijs, zorg, ontwikkelingshulp). Liberale partijen staan traditioneel weinig economische inmenging voor, terwijl socialisten de economie vanuit de overheid willen aansturen.
Sociale vrijheden zijn de mate waarin een partij of politieke stroming overheidsinmenging voorstaat in de samenleving. Denk hierbij aan zaken als burgervrijheden (abortus, euthanasie, homohuwelijk, drugsbeleid) en verboden (verbod op prostitutie, boerkaverbod, verbod op godslastering).
Op de dimensie van Nolan komen socialisten links te staan, liberalen en libertariërs bovenin en conservatieven rechts. Daarmee valt de traditionele links-rechts dimensie redelijk samen met die van de dimensie van Nolan.
Indeling in assenstelsel
Als we aan bovenstaande omschrijvingen vasthouden, kunnen we links-rechts enerzijds en progressief-conservatief anderzijds van elkaar loskoppelen. Een probleem daarbij is dat conservatisme naast de betekenis van "teruggaan naar een vroegere situatie of vasthouden aan het bestaande" ook nog de benaming is van een politieke stroming met redelijk vastliggende waarden. Een columnist van de Nederlandse krant NRC Handelsblad, J. L. Heldring, heeft voorgesteld de stroming met een hoofdletter aan te duiden: "Conservatisme" en de vasthoudendheid met een kleine letter: "conservatisme". In het politieke spectrum vallen links en rechts samen met respectievelijk optimistische en pessimistische mensbeelden. Het optimistische gaat er van uit dat ieder mens geneigd is tot sociaal gedrag en daarnaast talloze capaciteiten heeft. De mensen zijn in die visie als gelijken te beschouwen. Het pessimistische mensbeeld daarentegen ziet de mens als een wezen dat steeds uit is op zijn eigenbelang, in een uiterst geval tot egoïsme. Daarnaast gelooft het dat er grote verschillen zijn in aanleg tussen de mensen, er is dus een fundamentele ongelijkheid.
De termen "progressief" en "conservatief" hebben hier weinig mee te maken. Zowel fascisten, uiterst rechts, met een zwart pessimistisch mensbeeld, als anarchisten (die geloven in een onmetelijk altruïsme) hebben veel progressieve trekken. Ook de Conservatieve stroming accepteert veranderingen als haar kernwaarden daardoor gered kunnen worden. Daarnaast is iedere stroming in het links-rechts-spectrum op allerlei punten conservatief (met een kleine c volgens de indeling van Heldring). Iedere groep die aan de macht komt, neigt tot behoudzucht. Dat verklaart de conservatieve instelling van de bolsjewistische regimes na 1917, waarbij zelfs Conservatieve waarden werden omarmd. In deze geest kunnen ook onderstaande opmerkingen worden gezien.
Er zijn meer verschillen tussen "links" en "rechts". Linkse partijen streven naar een andere, in hun ogen rechtvaardiger verdeling van rechten, plichten en bezit met daarin een centrale rol voor de overheid. Rechtse partijen menen dat iedereen in eerste instantie voor zichzelf verantwoordelijk is en dat de staat daarin slechts een relatief bescheiden rol kan spelen. Vandaar dat links gezien kan worden als sociaal en rechts als liberaal. Daarbij staat liberaal voor meer vrijheid voor de individu, en sociaal voor meer saamhorigheid en bijbehorend voor elkaar zorgen (wat dus uiteindelijk minder vrijheid inhoudt voor het individu). Hierbij wordt sociaal/liberaal los gezien van progressief/conservatief, waardoor een politiek assenstelsel vorm krijgt (zie afbeelding). Op deze manier zijn er vier basisstromingen te onderscheiden:
- Sociaal progressivisme (groen)
- Sociaal conservatisme (rood)
- Progressief liberalisme (geel)
- Conservatief liberalisme (blauw)
In het politieke spectrum spreekt men vaak ook over centrumpartijen. Dit zijn partijen die ergens in het midden tussen links en rechts zweven en daardoor een grote groep mensen aanspreken. Daarnaast zijn er nog extreme groeperingen of partijen, die soms in het uitdragen van hun ideologie geweld niet schuwen, zoals ter linkerzijde antifascisten, dierenactivisten, internationale marxisten en dergelijke. Rechts-extremisme is vaak geassocieerd met racisme en antisemitisme, zoals bij nationaal-socialisme. Ook fascisme wordt tot extreemrechts gerekend.