Ironie

Ironie (uit het Grieks: εἰρωνεία (eirooneia) = geveinsde onwetendheid) is een stijlfiguur om je spottend uit te drukken. Ironie geldt daarbij als de 'milde', subtiele vorm: de dubbele bodem, die enige geoefendheid van een lezer of iemand die het aanhoort vergt om haar te herkennen. In het Frans noemt men ironie wel eens "l'arme du faible" (het wapen van de zwakke). Ironie is bedekte spot oftewel een bepaald soort humor. Veelal wordt het tegenovergestelde gezegd van hetgeen bedoeld wordt.

Uitingsvormen

Ironie kent verschillende uitingsvormen:

• De omkering: de vorm waarbij precies het tegengestelde gezegd wordt van wat men bedoelt.

  Dat is me een lieve jongen.

  Nou, het is me wat moois.

• De overdrijving: ook wel hyperbool, het met opzet vergroten van dingen waardoor het in het bespottelijke wordt gedreven.

  Over dat klusje deed hij een eeuwigheid.

  Het duurt jaren om dat op te lossen!

• Het understatement: het tegenovergestelde van de overdrijving, het verzwakken van een mededeling. Echter, door de verzachting wordt de mededeling juist kracht bijgezet, dankzij de ironie.

  Ik heb niet helemaal begrepen wat u zegt.

• Niet-passend woordgebruik: het maken van een onverwachte verschuiving in het woordgebruik. Bijvoorbeeld ineens deftige woorden gebruiken, of juist platvloerse woorden.

  Wij ontvingen daar een missive over.

• Scherp contrast: voorbeelden hiervan zijn:

  Een dokter die succesvol kanker geneest, maar zelf sterft aan diezelfde kanker.

  Uitvinders die sterven door hun eigen uitvindingen.

• Historische ironie hangt nauw samen met scherp contrast; historische gebeurtenissen kunnen soms aparte gevolgen hebben. Voorbeelden hiervan zijn:

  Tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog zei generaal John Sedgwick dat de Confederatie nog geen olifant zou kunnen neerschieten, meteen hierna werd hijzelf neergeschoten.

Verwante begrippen

Verwante begrippen zijn:

• Sarcasme, de bijtende spot.
• Parodie, het persifleren, spottend imiteren van personen.
• Satire, het op vervormde, groteske manier weergeven van figuren of situaties.

Ironie in de literatuur

Ironie is niet tijds- of stromingsgebonden. Een klassiek-Griekse toneelschrijver als Aristophanes bediende zich uitbundig van diverse vormen van spot, waaronder ironie; het middeleeuwse spotdicht Reynaert de Vos bedient zich eveneens van alle gradaties. Het 19-de eeuwse Realisme is over het algemeen geen goede voedingsbodem voor ironie, maar er zijn uitmuntende voorbeelden, zoals het werk van de Engelse romanschrijfster Jane Austen en de Russische toneelschrijver Anton Tsjechov. Toch is vooral de 20ste eeuw het domein van de ironie; in de Nederlandstalige literatuur moet met name gedacht worden aan Multatuli, Willem Elsschot, Godfried Bomans, Simon Carmiggelt en Gerard Reve.

De romans van Elsschot, met name Kaas en Lijmen/Het Been laten in humoristisch perspectief een beeld zien van de zakenwereld, dat in alle opzichten iets uitvergroot, een tikje schrijnend en net-niet-realistisch is. Lijmen en Het Been tonen een geweldenaar, Boorman, die een stuk minder groot lijkt als hij door Laarmans wordt opgevolgd; zijn bedrijf bestaat uit een kantoor vol lege zalen. In Kaas koopt de hoofdpersoon een enorme portie kazen op die hij onmogelijk meer kwijtraakt. In beide boeken wordt de handelswereld op een subtiele manier doorgeprikt.

Misverstanden

Het gebruik van ironie heeft zich ook uitgebreid naar het internet. Dit veroorzaakt nogal eens misverstanden. Zuivere geschreven tekst kent immers intonatie noch lichaamstaal, net díe signalen die bij persoonlijke communicatie (IRL) duidelijk maken of een opmerking al dan niet ironisch is. Wanneer niet overduidelijk het tegengestelde waar is, kan het zodoende heel lastig zijn in te schatten of iets al dan niet ironisch bedoeld is. Dit kan vermeden worden door een :-) (smiley) bij het ironische te plaatsen.

Verschillende auteurs – in Nederland bijvoorbeeld Hugo Brandt Corstius en Willem Frederik Hermans – hebben voorgesteld een ironieteken in te voeren. Op deze manier zou men lezers duidelijk kunnen maken wanneer ironie in een tekst gebruikt wordt; anderen meenden dat op die manier de bedoelde ambiguïteit verloren zou gaan. In 2007 kwam de CPNB zogenaamd met een voorstel, dat bij nader inzien een advertentie voor de Boekenweek was. De ironie van de advertentie is niet iedereen opgevallen.

Literatuur

• Henri Bergson, Le Rire (1901)

Zie ook

• Glos, in de betekenis van ironische opmerking.
• Pejoratief
• Zelfspot
• Ironische lofrede
• Ironieteken