Terschelling

Rode Daken
Blauwe lucht
Groen gras
Gele halmen
Wit zand
Dat zijn de kleuren van Terschellingerland.

Terschelling (Terschellings: Schylge) (Standaardfries: Skylge) is een gemeente en uit het westen gerekend het derde bewoonde Nederlandse Waddeneiland (streek). Terschelling valt onder de provincie Friesland.

Terschelling grenst ten noorden aan de Noordzee en ten zuiden aan de Waddenzee; ten zuidwesten ligt Vlieland en ten oosten Ameland. De totale strandlengte is 30 kilometer en de totale lengte van de fietspaden is ruim 70 kilometer.

Net als bij de meeste andere Waddeneilanden is het toerisme een belangrijke bron van inkomsten. In het hoogseizoen herbergt het eiland meer dan driemaal zoveel mensen als in de winter.

In de loop van de geschiedenis is Terschelling meerdere malen in andere handen overgegaan; de laatste keer was tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen Terschelling samen met Vlieland van de provincie Noord-Holland bij de provincie Friesland kwam.

In juni is Terschelling jaarlijks de locatie voor het Oerol Festival. Verder kent Terschelling de zeevaartschool Willem Barentsz (sinds 1875). Ook bevindt zich een kaap op het eiland: de Noordkaap.

Geschiedenis

Het eiland is in de Middeleeuwen ontstaan nadat een zandplaat met de naam De Schelling samen ging met het oostelijker gelegen eiland Wexalia. De naam Wexalia, Wuxalia of Wecsile geldt als de middeleeuwse naam voor het gebied van Oost-Terschelling. De naam raakte al in de Middeleeuwen in onbruik.

Bouwwerken

De oudste bewoningsresten op Terschelling dateren van rond 850, toen een klein houten kerkje werd gebouwd op een heuvel bij Seerijp of Striep. Deze heuvel is later als grafheuvel in gebruik genomen en staat bekend als het Strieperkerkhof.

In een kerkenlijst uit de 11e eeuw wordt genoemd dat de Abdij van Echternach twee kerken bezat op Terschelling.

Watersnood

Tijdens de Watersnood van 1287, op Terschelling ook wel de St. Hubertusvloed genoemd, kwam de Waddenzee tussen Terschelling en het vasteland van Friesland te liggen. Voor die tijd was het eiland tevoet bereikbaar vanaf Dijkshorn aan de Friese kust naar Hoorn. Hierdoor was Hoorn de belangrijkste plaats op het eiland. Na de ramp was de passage niet meer mogelijk, en kwam de verbinding op West te liggen. Hierdoor werd West-Terschelling de belangrijkste plaats.

Oost-West

Vanouds bestaat er op Terschelling een controverse tussen de bewoners van West-Terschelling, met een sterke gerichtheid op de zee, en de meer agrarisch georiënteerde bewoners van Oost-Terschelling. In 1612 leidde die controverse tot een scheiding van het eiland in twee bestuurseenheden, West-Terschelling en Oost-Terschelling. West-Terschelling werd vanuit het gelijknamige dorp bestuurd, het drosthuis van Oost-Terschelling stond in Midsland. Pas na de Franse bezetting in het begin van de negentiende eeuw werd Terschelling weer een bestuurlijke eenheid, en werd West-Terschelling het bestuurscentrum van de gemeente.

Engelse furie

Op 20 augustus 1666 is West-Terschelling tijdens de Tweede Engels-Nederlandse Oorlog overvallen door een Engelse vloot. De vloot stond onder leiding van admiraal Robert Holmes, vergezeld door de Hollandse deserteur de kapitein Laurentsz van Heemskerk. Van Heemskerk wist dat de eilanden, waar een deel van de magazijnen van de staat en de Oost-Indische Compagnie zich bevonden, zich niet in staat van paraatheid bevonden. Oorspronkelijk was de admiraal van plan om Vlieland aan te vallen, maar bij verhoor van krijgsgevangenen bleek dat Vlieland lang niet zo belangrijk was. De admiraal voer dus met 11 compagnieën naar de haven van West-Terschelling, die zij the town of Brandaris noemden. Zij troffen nauwelijks enige weerstand van de lokale bevolking. De soldaten trokken brandschattend door het ruim duizend huizen tellende dorp, dat vrijwel geheel in de as werd gelegd. In de Engelse geschiedenis heet dit Holmes' Bonfire vernoemd naar Sir Robert Holmes. Holmes, die wist hoe gevaarlijk en moeilijk bevaarbaar de kustwateren waren, zorgde ervoor met hoog water de haven weer te verlaten, en liet de rest van het eiland voor wat het was.

De vuurtoren Brandaris, uit 1594, was in 1666 een van de weinige overgebleven gebouwen was nadat de Engelsen West-Terschelling in brand hadden gestoken.

Taal

Terschelling herbergt maar liefst drie taalvariëteiten; in het westen en oosten worden de Friese dialecten Westers en Aasters gesproken, terwijl men in Midsland een Hollands dialect spreekt, het Midslands of Meslonzers, te vergelijken met het Stadsfries. Door de toenemende invloed van buitenaf (onder andere van het toerisme) worden de dialecten echter steeds meer verdrongen door het Nederlands, hoewel aan de westkant iets minder dan aan de oostkant.

De oorspronkelijke dialectverdeling is als volgt: het Westers wordt gesproken in de hoofdplaats West-Terschelling; het Midslands in Midsland, Hee, Horp, Kaart, Kinnum en Baaiduinen; het Aasters in Seerijp, Landerum, Formerum, Lies, Hoorn en Oosterend.

Kernen

De gemeente Terschelling telt vijftien officiële kernen. De hoofdplaats is West-Terschelling. De Nederlandse namen zijn de officiële en de enige die op de plaatsnaamborden vermeld staan, met uitzondering van de gehuchten Seerijp van Kaart, waarvoor sinds 2009 de lokale namen Striep en Kaard officieel zijn.

Dorpen en gehuchten

Aantal inwoners per woonkern op 1 januari 2004:

Nederlandse naam	Lokale naam	Friese naam	Inwoners
West-Terschelling	West	West-Skylge	2520
Midsland	Meslôns	Midslân	700
Hoorn	Hôane	Hoarne	450
Formerum	Femearum	Formearum	200
Lies	Lies	Lies	160
Oosterend	Aastrein	Aasterein	120

Bron: CBS

Overige officiële kernen:

Nederlandse naam	Lokale naam	Friese naam
Baaiduinen	Baaidunen	n.v.t.
Hee	Hee	n.v.t.
Horp	Horp	n.v.t.
Kaart	Kaard	n.v.t.
Kinnum	Kinum	n.v.t.
Landerum	Landerum	Landerum
Midsland aan Zee	onbekend	n.v.t.
Seerijp	Striep	Stryp
West aan Zee	Peal Acht	n.v.t.

Buurtschappen

Naast deze officiële kernen bevinden zich in de gemeente de buurtschappen Dellewal, Halfweg en Midsland-Noord.

Ook zijn van Terschelling een aantal verdwenen nederzettingen bekend, namelijk Allum, Hierum, Stortum, Stattum, Schittrum en Wolmerum.

Gemeenteraad

De gemeenteraad van Terschelling bestaat uit 11 zetels. Hieronder staat de samenstelling van de gemeenteraad sinds 1998:

Gemeenteraadszetels
Partij	1998	2002	2006	2010
PvdA	3	4	3	4
Plaatselijk Belang	4	2	3	3
VVD	2	2	3	2
CDA	2	3	2	2
Totaal	11	11	11	11

Natuur en landschap

Het waddeneiland Griend, een klein natuurreservaat gelegen ten zuiden van het eiland Terschelling en beheerd door Vereniging Natuurmonumenten, behoort tot de gemeente Terschelling. Het hoogste punt van Terschelling ligt achter het dorp West-Terschelling. Dit is het zogenaamde Kaapsduin. Op dit punt staat een zendhuisje, dat gebruikt werd tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het ligt 31,4 meter boven NAP.

Terschelling bestaat voor bijna 80% uit natuurlijk duinlandschap en kwelders. De duinen en kwelders zijn sinds 1909 in beheer bij het Staatsbosbeheer. Het westelijke deel van het eiland, de Noordsvaarder is ontstaan uit een zandplaat die rond 1850 met het eiland verheelde. De Kroonpolders ten noorden van West-Terschelling zijn ontstaan tussen 1921 en 1929 door de aanleg van stuifdijken. Andere duingebieden op Terschelling zijn het Griltjeplak, de Landerumerheide en de Koegelwieck. In de natte duinvalleien van Terschelling komt de cranberry of Amerikaanse veenbes voor. Deze uit Amerika afkomstige plant belandde op het eiland nadat een vat met bessen in 1845 aanspoelde. Op Terschelling wordt de cranberry nog Pieter Sipkesheide genoemd, naar de vinder van het vat, Pieter Sipkes Cupido. De cranberry verwilderde en werd door botanicus Franciscus Holkema in 1868 ontdekt in een duinvallei met de naam Studentenplak. De pluk van cranberry's is op Terschelling verpacht aan het bedrijf Cranberry Cultuur Skylge.

De Terschellinger polder bestaat geheel uit graslanden ten behoeve van de veehouderij. Op Terschelling zijn nog bijna twintig veehouders.

De zone langs de binnenduinrand werd vroeger gebruikt voor het verbouwen van graan. Graanteelt is sinds de vijftiger jaren van de vorige eeuw van Terschelling verdwenen. Graanvelden werden beschermd tegen instuivend duinzand door de aanplant van elzenhagen. Het elzenhagenlandschap langs de binnenduinrand van West-Terschelling tot oostelijk van Oosterend (Terschelling) wordt beschouwd als een karakteristiek en waardevol landschappelijk element.

Het waardevolle natuurreservaat de Boschplaat ligt op het oostelijke deel van Terschelling, en is bijna tien kilometer lang. Het reservaat is ontstaan nadat tussen 1932 en 1936 een stuifdijk is aangelegd, die de voorheen los van Terschelling liggende zandplaat definitief met Terschelling verbond. Op de zandplaat ontstond een waardevolle kweldervegetatie, met uitgebreide groeiplaatsen van Lamsoor (Limonium vulgare), Zeealsem (Artemisia maritima), Zoutmelde (Atriplex portulacoides) en tal van andere halofiele, of zoutminnende planten. Op de Boschplaat broeden Lepelaar, Grote stern, Noordse stern, Visdief, Dwergstern, Kleine mantelmeeuw, Grote mantelmeeuw, Zilvermeeuw, Stormmeeuw, Aalscholver, en andere soorten vogels. De Boschplaat heeft de status van Europees Natuurreservaat.

Het eiland Terschelling is aardkundig zeer waardevol: de duinenvormen zijn zeer gevarieerd, zeer representatief en over het algemeen gaaf. Daarnaast zijn erosie- en sedimentatieprocessen nog steeds actief.

klimaat

Terschelling heeft een officieel meetstation van het KNMI en bestaat sinds 1994. Hierdoor zijn gegevens over bijvoorbeeld neerslagwaarden nog niet opgenomen in de tabellen. Terschelling heeft een enigszins afwijkend klimaat ten opzichte van het Nederlandse vasteland: de nachten zijn zachter, maar overdag, met name in de lente en zomer is het minder warm.

Haven

De haven van Terschelling ligt in een door de natuur gevormde baai in West-Terschelling. Binnenvarend is er eerst aan bakboord de steiger van het sleepvaart- en bergingsbedrijf 'Rederij Noordgat' en de steiger van het KNRM reddingstation, daarna de veerhaven van de veerdienst richting Harlingen v.v. en Vlieland v.v. Zowel Rederij EVT (Eigen Veerdienst Terschelling) als Rederij Doeksen onderhouden veerdiensten vanuit deze veerhaven.

Doorvarend komen vervolgens (ook aan bakboord) de aanlegsteigers voor de chartervloot, de Vaarwegmarkeringdsienst van Rijkswaterstaat en de Kustwacht. Achterin is een grote jachthaven, met veel voorzieningen: douches, wc's, wasmachines en internet. In de zomer ligt de haven erg vol, mede omdat het de meest oostelijke Nederlandse Waddenhaven is die met diepstekende jachten aangedaan kan worden en dus een stopplaats is op de route Engeland - Duitse Wad. Brandstof kan worden gebunkerd bij het brandstofponton aan het begin van de jachthaven.

Behalve in de jachthaven loopt er gedurende het hele tij een redelijk grote stroom door de haven. Dit wordt veroorzaakt doordat met dammen een waterreservoir is gemaakt, dat achter in de haven een opening heeft. Tijdens opkomend tij loopt het reservoir gedeeltelijk vol over de relatief lage aangelegde dammen heen, tijdens eb moet al het water uit het reservoir door de haven heen terug naar zee. Op deze manier blijft de geul op diepte. Hier moet met manoeuvreren rekening gehouden worden.

Aan de haven staat het koffiehuisje "Het Wakend Oog", dat als wachthuisje voor de schippers is gebouwd.

Cultuur

Oerol Festival

Onder cultuurliefhebbers is het eiland vooral geroemd door het jaarlijkse theaterfestival Oerol Festival. Dit festival werd in 1981 opgericht door Joop Mulder, destijds eigenaar van café de Stoep in Midsland. Inmiddels is Oerol uitgegroeid tot een van de grootste locatietheaterfestivals in Europa.

Tradities

Ter ere van het 75 jarige bestaan van de badweg van Oosterend naar de Noordzee (waar nu het Heartbreak Hotel strandpaviljoen staat) trokken de Terschellingers hun plaatselijke klederdracht aan.

Op Terschelling worden een aantal oude tradities in stand gehouden. Bekend is het Sunderum, een feest dat op 6 december in de dorpen Baaiduinen, Kaart, Kinnum, Midsland en Hoorn wordt gevierd. In de dorpen van Oost-Terschelling heeft ieder dorp een eigen bestuur, de buren, dat probeert de problemen in het dorp op te lossen. Zakelijke problemen worden behandeld tijdens een vergadering met de naam Mantsjebier, die in sommige dorpen rond de jaarwisseling wordt gehouden. Overige problemen worden besproken tijdens het Burebier. Op de vergaderingen zijn traditioneel alleen de volwassen mannelijke inwoners van de dorpen welkom. In de dorpen van Oost-Terschelling geldt de burenplicht, de zorg die de bewoners voor elkaar hebben. Dit strekt zich uit van hulp bij de bouw van huizen tot het organiseren van de begrafenis van overleden dorpsgenoten. Het gebruik met paard en kar de natuur in te trekken wordt op Terschelling Op e Riid gaan genoemd.

Terschelling kent een levendige koor- en volksdanscultuur. Een andere voormalige eigenaar van de Stoep, Willem Fries, opende in 2005 het kleine Het West-End theater. Daarmee kreeg Terschelling als Oerol-eiland ook zijn eigen theatertje.

Sagen

Terschelling is rijk aan vele historische verhalen, maar ook een heel deel verhalen die in de loop van de eeuwen zijn aangedikt. Zo wordt in de sage rond het Stryper Wyfke verhaald dat soldaten na de plundering van West-Terschelling in 1666 al stropend oostelijk over het eiland wilden trekken, maar klaarblijkelijk omkeerden, en direct het anker lichtten om huiswaarts te keren. De reden zou zijn dat de Engelsen in de verte bij het dorp Stryp donkere schimmen zagen. Een oud vrouwtje waarschuwde met de woorden: "Ze staan er met honderden, maar liggen er bij duizenden." Ze doelde echter op het kerkhof waar honderden grafzuilen stonden, maar waar in de loop van de eeuwen duizenden begraven werden. De soldaten zouden dat hebben opgevat als dat er honderden soldaten stonden en er nog eens duizenden op de grond lagen.

Zie ook

• Lijst van rijksmonumenten op Terschelling

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• Website van de Gemeente Terschelling

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Terschelling op Wikimedia Commons.

53° 24' NB, 5° 19' OL