Afsluitdijk

53° 0' N, 5° 10' E

De 35 km. lange Afsluitdijk.

De Afsluitdijk is een belangrijke waterkering en verkeersweg in Nederland. De 30 kilometer lange waterkering sluit het IJsselmeer af van de Waddenzee. Hieraan ontleent de dijk zijn naam. De verkeersweg, onderdeel van Rijksweg 7, verbindt Noord-Holland met Friesland. Per dag rijden er in 2009 ongeveer 9500 voertuigen per richting over de dijk.

De Afsluitdijk is een onderdeel van de Zuiderzeewerken. In 1927 werd begonnen met de aanleg. In 1932 werd het laatste sluitgat gesloten. Een jaar later werd de dijk opengesteld voor het wegverkeer.

Geschiedenis

Voorgeschiedenis

Zie ook de voorgeschiedenis van de Afsluitdijk is die van de Zuiderzeewerken als geheel.

In 1886 richtten enkele notabelen de Zuiderzeevereniging op die moest onderzoeken of drooglegging haalbaar was. Ingenieur Cornelis Lely was een prominent lid en later voorzitter van deze vereniging. Hij ontwierp in 1891 het eerste plan voor de afsluiting en inpoldering van de Zuiderzee.

In 1913, Lely was inmiddels minister van waterstaat, werd inpoldering opgenomen in het regeringsprogramma. Dit ondanks protesten vanuit de visserij. Na de watersnood van 1916 en de hongersnood van 1918 waren de geesten rijp voor het megaproject. In dat laatste jaar ging het parlement akkoord.

Ontwerpfase

Bij het ontwerp en de aanleg van de Afsluitdijk moest met (voor hedendaagse begrippen) tamelijk eenvoudige middelen worden gewerkt. Computers en geavanceerde meetapparatuur waren nog niet voorhanden. Sluizen en dijklichamen werden eerst op schaal gebouwd en getest. Desondanks, of juist wel daarom, is er wereldwijd nog steeds bewondering voor het vakmanschap waarmee het gedurfde project werd uitgevoerd. Het bevestigde de vooraanstaande positie van Nederland op het gebied van waterbouwwerken.

In het originele ontwerp dat Lely voor de Afsluitdijk maakte zou de Afsluitdijk niet bij Cornwerd, maar bij Piaam aansluiten op de Friese kust. Een staatscommissie onder leiding van nobelprijswinnaar Lorentz berekende dat de getijslag (het verschil tussen eb en vloed) sterk zou toenemen als de dijk zou aansluiten bij Piaam. Toename van de getijslag zou de stroomsnelheden doen toenemen en de aanleg van de dijk bemoeilijken. Ook bleek de ondergrond op het geprojecteerde tracé van de Afsluitdijk niet ideaal voor de aanleg van een dam. De commissie Lorentz adviseerde daarom de Afsluitdijk iets noordelijker aan te leggen, waardoor de toename van de getijslag minder werd.

Wie op de kaart kijkt ziet dat de Afsluitdijk in een knik aansluit op de Friese kust. Deze verandering in het tracé is aangebracht om de uitstroom van het IJsselmeer te vergemakkelijken. Het sluizencomplex van Kornwerderzand watert af op de schuine geul van de Middelgronden. Het leek de ingenieurs het beste om het sluizencomplex recht op de geul te plaatsen, zodat het water in een rechte lijn wegstroomt.

Aanleg Amsteldiepdijk en Afsluitdijk

In juni 1920 werd het eerste deel van het werk aanbesteed: de aanleg van de 2,5 kilometer lange Amsteldiepdijk (of Kleine Afsluitdijk) van Noord-Holland naar het eiland Wieringen. Bij dat project werd nuttige ervaring opgedaan, die later van pas kwam bij de aanleg van de Afsluitdijk.

De aanleg van de eigenlijke Afsluitdijk begon in januari 1927. Er werd gewerkt vanuit vier locaties: de beide oevers en de beide speciaal aangelegde werkeilanden Breezand en Kornwerderzand. Bij de aanleg van de 30 kilometer lange dijk werd voor het eerst keileem toegepast, dat taaier was gebleken dan zand of klei. Dit materiaal is in Noord-Nederland ruim voorhanden. Het werd hier afgezet tijdens de Saale-ijstijd en kon in de nabijheid van de aan te leggen dijk eenvoudig worden opgebaggerd. De dijk is gefundeerd op zinkstukken van gevlochten wilgentenen die werden afgezonken door er steenblokken op te deponeren.

Op 28 mei 1932, om 13.02 uur, werd de Vlieter, het laatste gat in de Afsluitdijk, gesloten. Vier maanden later, op 20 september 1932, werd de naam Zuiderzee officieel geschiedenis. Het binnendijkse deel heette voortaan IJsselmeer, het buitendijkse deel Waddenzee. Nadat de afrondende werkzaamheden waren voltooid, werd de Afsluitdijk op 25 september 1933 officiëeel opengesteld voor het verkeer. Victor de Blocq van Kuffeler, directeur-generaal der Zuiderzeewerken, verrichtte de openingshandeling.

Tweede Wereldoorlog

Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, tijdens de Duitse inval in mei 1940, vond de Slag om de Afsluitdijk plaats. Ondanks verwoede pogingen daartoe, slaagden de Duitsers er niet in de Nederlandse stelling bij Kornwerderzand in te nemen. Dat kwam mede door de kanonneerboot Johan Maurits van Nassau die vanaf de Doove Balg in de Waddenzee de Duitse batterij bij Kornwerderzand onder vuur nam. De Duitsers werden door de beschieting gedwongen hun artillerie terug te trekken. Het schip werd echter kort daarna door Duitse bommenwerpers bij Callantsoog tot zinken gebracht. Zeventien bemanningsleden verloren hierbij het leven.

In het Kazemattenmuseum bij Kornwerderzand is hier nog een monument voor onthuld.

Watersnood van 1953

Springtij en een noordwesterstorm veroorzaakten in 1953 grote overstromingen in zuidwestelijk Nederland, België en Engeland. De Afsluitdijk kreeg het zwaar te verduren, maar hield stand. Overstromingen rond het IJsselmeer bleven daardoor uit. In deze nacht, zei een politicus, heeft de Afsluitdijk zijn geld terugbetaald.

Toekomst

De Afsluitdijk kent twee complexen van spuisluizen, bij Den Oever en bij Kornwerderzand. In 1998 bleek dat de capaciteit niet langer toereikend is, en in 2001 werd begonnen met onderzoek naar de beste locatie voor een derde complex. Een derde spuisluizencomplex werd noodzakelijk geacht wegens stijging van de zeespiegel, bodemdaling, en verhoogde aanvoer van rivierwater via de IJssel.

In 2003 werd de bouw echter voor vijf jaar uitgesteld wegens geldgebrek. De bouw zal nu op een later moment worden gestart. De nieuwe spuisluis zal ervoor zorgen dat IJsselmeerwater in elk geval tot 2050 onder vrij verval kan worden gespuid. Daarna zal het IJsselmeerpeil moeten worden verhoogd om te kunnen blijven spuien of moeten er gemalen op de Afsluitdijk worden gebouwd om het water naar de Waddenzee te pompen.

Volgens de Minister van Verkeer en Waterstaat Karla Peijs in 2006, is de Afsluitdijk na 75 jaar toe aan een grote opknapbeurt. De dijk is eigenlijk te laag. De kruin en het binnentalud zijn niet voldoende erosiebestendig. En ook de sluizen voldoen niet meer aan de huidige normen.

Zij heeft voorstellen gedaan om de dijk, en vele andere dijken, waterkeringen en sluizen, een grondige opknapbeurt te geven. Het betreft ongeveer een kwart van de 3000 kilometer waterkeringen in Nederland. Daarmee zal een bedrag gemoeid zijn van 1,8 miljard euro.

Op 24 mei 2007 maakte de regering bekend binnen 15 jaar te starten met de opknapbeurt van de Afsluitdijk.

Op 1 november 2007 schreef het Noordhollands Dagblad dat er op de Afsluitdijk een proefcentrale gebouwd werd waarin blauwe energie wordt opgewekt door zout en zoet water te mengen.

Marktverkenning Afsluitdijk

Op 29 mei 2008 zijn 8 partijen door Rijkswaterstaat en de provincies Noord-Holland en Friesland geselecteerd om mee te doen in een marktverkenning. Deze marktverkenning nodigt iedere partij uit een integrale visie op de Afsluitdijk te ontwikkelen en te onderbouwen op: haalbaarheid en uitvoerbaarheid in ruimtelijke, financiële en juridische zin. In het bijzonder zijn partijen uitgenodigd die bewezen hebben complexe vraagstukken op het snijvlak van waterveiligheid en gebiedsontwikkeling te kunnen oplossen.

Prijsvraag Afsluitdijk van de toekomst

In 2007 heeft Rijkswaterstaat een prijsvraag uitgeschreven. De opgave was vergelijkbaar met die voor de bovengenoemde marktverkenning. Op 23 september 2008 is de eerste prijs toegekend aan het plan 'De Resonator'. De Resonator is een waterkering ten zuiden van de Afsluitdijk die de getijgolf van de Texelstroom zodanig verlengt en reflecteert dat de getijslag toeneemt. Hierbij wordt gebruikgemaakt van resonatie van getijgolven. De toegenomen getijslag zorgt voor lagere laagwaterstanden en hogere hoogwaterstanden. De verlaagde laagwaterstanden maken het mogelijk om ook bij zeespiegelstijging na 2050 het water uit het IJsselmeer onder vrij verval te kunnen blijven spuien in de Waddenzee. Door gebruik te maken van resonantie hoeft het waterpeil in het IJsselmeer niet te worden verhoogd en zijn gemalen op de Afsluitdijk niet nodig. De hogere hoogwaterstanden worden gekeerd door extra hoge dijken. Om het getij binnen te laten in het ‘Binnenwad’ is een ‘overbruggingsgat’ van 6 km in de Afsluitdijk nodig.

Vormgeving, architectuur en kunst op de Afsluitdijk

Architect Dirk Roosenburg was medeontwerper van de Stevin- en Lorentz-uitwateringssluizen en van het douanekantoor.

Nabij de plaats waar de dijk werd gesloten, bevindt zich een monument in de vorm van een uitkijktoren, ontworpen door architect Dudok.

Ter herinnering aan de afsluiting van de Zuiderzee, vervaardigde beeldend kunstenaar Hildo Krop als rijksopdracht bij de ingang van de uitkijktoren een bronzen reliëf van drie steenzetters die basaltblokken plaatsen. De inscriptie op het reliëf stelt: "Een volk dat leeft bouwt aan zijn toekomst."

Beeld van Lely

Sinds 1954 stond aan de kop van de Afsluitdijk bij Den Oever een standbeeld van Cornelis Lely, gemaakt door beeldhouwer Mari Andriessen en onthuld door koningin Juliana. Het beeld stond langs de weg over de Afsluitdijk en Lely keek als het ware uit over zijn levenswerk: de Wieringermeerpolder en het IJsselmeer, met achter de horizon Flevoland.

Door de verdubbeling van de weg kwam Lely in de middenberm te staan. In februari 2004 haalde Rijkswaterstaat het beeld van de sokkel. Op 9 mei 2007 werd het standbeeld herplaatst in de nabijheid van het monument op de Afsluitdijk. De officiële onthulling, ter gelegenheid van het 75-jarige bestaan van de dijk, werd op 24 mei 2007 verricht door Kroonprins Willem-Alexander.

In de tussenliggende tijd werd van het beeld een afgietsel gemaakt. Dit werd geplaatst op de zuil van Lely in Lelystad.

Geen spoorlijn

Het was de bedoeling, dat na voltooiing van de dijk een spoorlijn Noord-Holland en Friesland zou verbinden: van Anna Paulowna naar Harlingen. Daartoe werd al rekening gehouden bij de aanleg van de Amsteldiepdijk. De geologische opbouw van Wieringen, als hooggelegen keileembult, maakte het mogelijk om vlot in de lengterichting van het toenmalige eiland een kaarsrecht tracé voor de spoorlijn af te graven. Dit gebeurde tot op het niveau van de beide afsluitdijken. De uitgegraven keileem werd gebruikt voor de aanleg van de Amsteldiepdijk.

Van de spoorlijn is afgezien omdat een rendabele exploitatie destijds onmogelijk bleek. De sleuf waarin de spoorlijn zou komen te liggen is vanaf de nadering van de Amsteldiepdijk nog eenvoudig te herkennen. Een deel van het oorspronkelijke spoortracé vult het tracé van de huidige autoweg, die Wieringen in tweeën deelt. Die kerf, zeggen de Wieringers, is als een wond in het landschap.

Ook op de Afsluitdijk zelf werden al voorzieningen getroffen voor een mogelijke spoorlijn. Naast de oorspronkelijke enkelbaansweg werd op de dijk een strook grond gereserveerd voor de spoorlijn en bij de sluizen werden funderingen voor draaibruggen gelegd, die tientallen jaren ongebruikt bleven. Toen in de jaren 70 de autoweg werd verbreed tot autosnelweg A7 werden de funderingen alsnog gebruikt voor extra draaibruggen voor het autoverkeer. De voor de spoorlijn bedoelde strook is in gebruik genomen als tweede rijbaan.

Nu de Afsluitdijk waarschijnlijk verhoogd moet worden (en dus ook verbreed) wordt er gekeken naar extra mogelijkheden om de dijk beter te benutten. Voorzichtig wordt er weer gekeken naar een spoorlijn.

Trivia

• Het dijklichaam van de Afsluitdijk is 30 kilometer lang, gemeten van kust tot kust, en ongeveer 90 meter breed. De verkeersweg over de Afsluitdijk is 32 kilometer lang, gemeten tussen de afslagen Den Oever en Zurich. De aansluitende, binnendijks op beide oevers gelegen grondlichamen werden tegelijk met het buitendijkse gedeelte aangelegd. Daardoor wordt de lengte van de Afsluitdijk vaak opgegeven als 32 kilometer, hoewel het waterkerende gedeelte slechts 30 kilometer lang is.

• Het woord 'dijk' betekent doorgaans een scheiding tussen land en water. De naam 'Afsluitdijk' zou technisch correct zijn, als het hele IJsselmeer werd drooggelegd. Echter, door de verandering van de plannen is het een dam geworden: een scheiding tussen twee wateren. Eigenlijk is er dus sprake van een afsluitdam.

• Over de dijk loopt de Europese wandelroute E9, ter plaatse ook North Sea Trail geheten. De E9 loopt langs de kust van Portugal naar de Baltische staten.

• Op 15 augustus 2006 kreeg Formule 1-coureur Robert Doornbos van Rijkswaterstaat de gelegenheid een jongensdroom in vervulling te laten gaan. Op een speciaal voor die gelegenheid afgezet deel van de Afsluitdijk haalde hij in zijn Formule 1-auto een snelheid van 326 kilometer per uur.

• Verzamelaars van munten veronderstelden dat het Ministerie van Financien een speciale zilveren 5 euro munt zou laten slaan bij de Koninklijke Nederlandse Munt in 2007 ter gelegenheid van het thema 75 jaar Afsluitdijk 1932-2007. Helaas is dit er niet van gekomen. Op 28 oktober 2010 is er echter wel een verzilverd (circulatie) vijfje geslagen met als thema 'Nederland - Waterland'. Speciaal voor verzamelaars is er ook een zilveren vijfje en een gouden tientje geslagen in de hoogste verzamelkwaliteit 'proof'.

Gedicht

Een bekend en veel geciteerd gedicht is Afsluitdijk uit de bundel Parken en woestijnen (1940) van de dichteres M. Vasalis, met de openingsstrofe:

De bus rijdt als een kamer door de nacht
de weg is recht, de dijk is eindeloos,
links ligt de zee, getemd maar rusteloos,
wij kijken uit, een kleine maan schijnt zacht.

Externe links

• Stichting Afsluitdijk
• De Afsluitdijk
• Het monument op de Afsluitdijk
• 75 jaar Afsluitdijk op www.nos.nl
• Een dijk van een dijk - 75 jaar Afsluitdijk

Bronnen, noten en referenties

Zuiderzeewerken

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Afsluitdijk op Wikimedia Commons.