Elfstedentocht

De route van de Elfstedentocht
met de 11 steden (onderstreept).

De Elfstedentocht (Fries: Âlvestêdetocht) is een bijna 200 kilometer lange schaatstocht over natuurijs die wordt georganiseerd door de Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden. Leeuwarden, de hoofdstad van Friesland, is vanouds de start- en aankomstplaats. De Elfstedentocht werd voor het eerst georganiseerd in 1909 en werd in totaal vijftien maal verreden.

Verloop

De tocht brengt de deelnemers langs de elf plaatsen in Friesland die ooit stadsrechten hebben verkregen.

De huidige volgorde is als hieronder. Tot 1933 werd de omgekeerde route afgelegd.

	Fries	afstand vanaf startpunt (km)
Leeuwarden (start)	Ljouwert	0
Sneek	Snits	22
IJlst	Drylts	26
Sloten	Sleat	40
Stavoren	Starum	66
Hindeloopen	Hylpen	77
Workum	Warkum	86
Bolsward	Boalsert	99
Harlingen	Harns	116
Franeker	Frjentsjer	129
Dokkum	Dokkum	174
Leeuwarden (finish)	Ljouwert	199

Hemelsbreed is de afstand van stad naar stad slechts 155 km. Dokkum ligt een eind verwijderd van de andere steden, als men deze stad overslaat wordt de route (via het ijs) minstens 50 km korter.

Om het groene licht te kunnen geven voor de organisatie van een Elfstedentocht moet er op het gehele traject een ijsdikte zijn van minimaal 15 cm. Kleinere wakken worden eventueel voorzien van ijstransplantaties. Alle rayonhoofden van de vereniging moeten hun instemming betuigen.

Elke deelnemer krijgt bij de inschrijving een stempelkaart. In bovengenoemde elf plaatsen en op drie geheime plekken zijn stempelposten opgezet om te voorkomen dat de deelnemers een deel van het traject per auto afleggen. Daar moeten de wedstrijd- en toerrijders hun stempelkaarten tonen die dan - met de hand - afgestempeld worden. Bij een geheime controle wordt er met een speciale tang een gaatje in de kaart geknipt. Een deelnemer krijgt het bewijs van deelname, het zogenaamde Elfstedenkruisje, mits alle stempels en 'knippen' op de kaart staan en hij of zij voor middernacht over de eindstreep op de Bonkevaart in Leeuwarden komt. Naast het kruisje krijgen de eerste elf aankomende mannelijke deelnemers én de eerste vijf aankomende vrouwen een medaille. De winnaar van de tocht ontvangt ook nog eens de Pim Mulier-wisselprijs.

Een bekende doorkomstplaats van de Elfstedentocht is Bartlehiem, doordat de schaatsers het traject van Bartlehiem naar Dokkum twee keer afleggen, de eerste keer op weg van Franeker naar Dokkum en de tweede keer weer terug in de richting van de finish in Leeuwarden. Het is niet de enige plaats waar de schaatsers twee keer langskomen, ook Burdaard en de andere dorpen langs de Dokkumer Ee worden twee keer bezocht. Een kort traject tussen Sloten en het Slotermeer wordt ook twee keer afgelegd.

In 2005 werd bekend dat de Friese plaats Berlikum (Berltsum) ook stedelijke kenmerken heeft gehad, en daarmee de twaalfde Friese stad zou zijn. Dat leidde er echter niet toe dat de naam van de Elfstedentocht werd veranderd. Overigens rijden de schaatsers al langs Berlikum, over de Ried en het Berlikumerwijd tussen Franeker en Bartlehiem.

Geschiedenis

In 1890 maakte Pim Mulier een schaatstocht langs de elf Friese steden. Hij stond aan de basis van de organisatie van de eerste wedstrijd in 1909 en ontwierp het kruisje dat deelnemers krijgen die de tocht volbrengen. Sinds 1909 zijn er maar 15 echte Elfstedentochten (op schaatsen) gehouden. De laatste was op 4 januari 1997. De winnaars van de tochten waren:

jaar	datum	winnaar	woonplaats	tijd (u:min)	afstand (km)
1909	2 januari	Minne Hoekstra	Warga	13:50	189
1912	7 februari	Coen de Koning	Arnhem	11:40	189
1917	27 januari	Coen de Koning	Etten-Leur	9:53	189
1929	12 februari	Karst Leemburg	Leeuwarden	11:09	191
1933	16 december	Abe de Vries Sipke Castelein	Dronrijp Wartena	9:53	195
1940	30 januari	Piet Keijzer Auke Adema Cor Jongert Dirk van der Duim Sjouke Westra	De Lier Franeker Alkmaar Warga Warmenhuizen	11:30	198,5
1941	6 februari	Auke Adema	Franeker	9:19	198,5
1942	22 januari	Sietze de Groot	Weidum	8:44	198
1947	8 februari	Jan van der Hoorn	Ter Aar	10:51	191
1954	3 februari	Jeen van den Berg	Heerenveen	7:35	198,5
1956	14 februari	geen winnaar aangewezen (*)			190,5
1963	18 januari	Reinier Paping	Ommen	10:59	196,5
1985	21 februari	Evert van Benthem	St. Jansklooster	6:47	196,8
1986	26 februari	Evert van Benthem	St. Jansklooster	6:55	199,3
1997	4 januari	Henk Angenent	Woubrugge	6:49	199,6

(*) Na gedeelde overwinningen in 1933 en 1940, werd dit verschijnsel door de organisatie verboden. Jan van der Hoorn, Aad de Koning, Jeen Nauta, Maus Wijnhout en Anton Verhoeven overtraden in 1956 echter deze regel toen ze als eersten de finish overschreden. Zij werden gediskwalificeerd en er werd geen andere winnaar uitgeroepen.

In 1947 kwam Jan van der Hoorn als vijfde over de finish. Hij werd echter uitgeroepen tot winnaar toen bleek dat de eerste vier onreglementaire hulp hadden gehad van het publiek.

In 1985 konden voor het eerst vrouwen deelnemen aan de wedstrijd. In 1985 was de snelste vrouw Lenie van der Hoorn, in 1986 was dat Tineke Dijkshoorn en in 1997 de zwangere Klasina Seinstra. Vanaf de volgende tocht zal er een aparte wedstrijd voor vrouwen zijn. Er komt dan ook voor het eerst een officiële winnares.

Het weer tijdens de Elfstedentocht

De meeste winters met een Elfstedentocht waren koud of streng, maar dat zegt nog weinig over het weer op de dag van het evenement en de kwaliteit van het ijs. Vooral wind en sneeuw kunnen het heel onaangenaam maken en ook na een winderige en wisselvallige vorstperiode laat de kwaliteit van het ijs vaak te wensen over.

Van de vijftien officieel erkende Elfstedentochten van de 20e eeuw zijn er drie met dooi gereden, vier bij lichte vorst, drie bij matige vorst en vijf bij strenge vorst (onder -10°C). Het ergst was 18 januari 1963, toen het ijs veel scheuren vertoonde en het bij de start 18° Celsius vroor. Ook 's middags vroor het matig, maar door de stormachtige oostenwind was het voor het gevoel extreem koud. Bovendien was er stuifsneeuw: Friesland was twee dagen eerder onder een 20 cm dik sneeuwtapijt bedolven. Slechts een op de honderd deelnemers bereikte de finish: een dieptepunt in de Elfstedenhistorie. De tocht had geen dag later georganiseerd moeten worden, want toen woedde er een zware sneeuwstorm.

Ook tijdens de tocht van 12 februari 1929 varieerde de temperatuur tussen -18°C 's ochtends en -8°C in de middag bij een harde noordooster, maar toen was het ijs veel beter van kwaliteit. Slechts 155 van de 303 deelnemers haalden de eindstreep.

De tocht op 30 januari 1940 door het besneeuwde landschap was zeer zwaar vanwege de stormachtige oostenwind, de matige tot strenge vorst en stuifsneeuw. Ook op 14 februari 1956 was de tocht moeilijk door het hobbelige ijs met talrijke scheuren en zware sneeuwbuien, waardoor de baan heel smal was.

Ideaal waren de omstandigheden op 27 januari 1917, 16 december 1933, 6 februari 1941 en 3 februari 1954. Die Elfstedentochten zijn gereden op uitstekend ijs bij lichte of matige vorst, maar windstil en vaak ook zonnig weer. Lichte dooi met zacht ijs was er tijdens de tochten op 2 januari 1909 en 7 februari 1912. Ook op 21 februari 1985 dooide het, maar toen was het ijs goed. De Elfstedentocht op 26 februari 1986 was moeilijker: het ijs was hard met veel scheuren en het vroor matig bij een matige noordooster.

De laatste Elfstedentocht, op 4 januari 1997, was een bijzonder zware. Wind met kracht 5 tot 6 en vorst, met temperaturen van -6 graden in de ochtend tot maximaal -3 in de middag, waren de grote boosdoeners. In combinatie met de wind leverde dat gevoelstemperaturen op tussen -10 en -15°C en ongeveer -18°C tijdens windvlagen. De Elfstedentocht van 1997 was de zwaarste sinds die legendarische van 1963.

Trivia

• In 1986 nam Prins Willem-Alexander onder het pseudoniem W.A. van Buren deel aan de Elfstedentocht.
• In het Suske en Wiske-album De elfstedenstunt schaatsen de hoofdpersonen de elfstedentocht om Friesland te bevrijden uit de kleine ijstijd.
• Op 24 oktober 2008 publiceerde het wetenschappelijke tijdschrift Climatic Change dat volgens de berekeningen van het planbureau vier keer vaker de Elfstedentocht georganiseerd had kunnen worden: in 1939, 1979, 1987 en in 1996.
• Anno 2009 zijn er van de 14 tochten waar één of meerdere winnaars van zijn aangewezen, nog van 6 tochten winnaars in leven. Het betreft de tochten van 1947, 1954, 1963, 1985, 1986 en 1997. Van de 100 jaar dat de officiële Elfstedentochten gereden worden, leven de winnaars van de laatste 62 jaar dus nog.

Zie ook

• Twaalfstedentocht
• Elfstedentocht - fietsen
• Elfstedentocht - roeien

Externe links

• De route van de Elfstedentocht in Google Maps
• 100 jaar Elfstedentocht
• Website van de vereniging De Friesche Elf Steden
• Elfstedenwiki
• Elfstedensite, pagina met allerlei info over de schaatselfstedentocht
• Reinier Paping wint Elfstedentocht (video)

Soorten Elfstedentochten:

• Kano
• Motoren en auto's
• Step
• Wandelen

Literatuur (o.a.):

• Ron Couwenhoven & Huub Snoep Negentig jaar elfstedentocht 1909-1999, uitg. De Vrieseborch, Haarlem (1999)
• Gosse Blom Kleine encyclopedie van de Elfstedentocht, uitg. Eerste Friese Schaatsmuseum, Hindeloopen (1997, div. heruitg.)
• Ron Couwenhoven & Henny Korver IJspret & ijsleed, BZZTôH, 's-Gravenhage (1997)
• Leo van Houten De Elfstedentocht - een hele toer - achtergronden, belevenissen, adviezen en statistieken, uitg. Van Houten, Alkmaar (1997)
• Johannes Lolkama De tocht der tochten: de complete Elfstedengeschiedenis vanaf 1740, uitg. Victoria, Akkrum (1996, div. heruitg.)
• Johannes Lolkama Triomf en tragiek in de historie van de Elfstedentocht, uitg. Wever Franeker (1986)
• Pieter de Groot, Henk van der Meulen, Willem Stegenga De Elfstedentocht 1909-1985: de complete Elfstedengeschiedenis!, uitg. Friese Pers Boekerij, Leeuwarden (1985, 1997)
• Fenno L. Schoustra Elfstedentocht: de schaatsen scherp, uitg. Schoustra, Leeuwarden (1970)
• Marnix Koolhaas & Jurryt van de Vooren, De mannen van '63. Verhalen van de zwaarste Elfstedentocht aller tijden, nu met compleet overzicht van alle tochten, uitg. Van Wijnen, Franeker (2009)
• Piet Maaskant & Jeen van den Berg Elfstedentocht, 1890-1956, uitg. Oisterwijk, 's-Gravenhage (1956)
• Jan Kaay Langs elf steden: belevenissen op elf-stedentochten, uitg. West-Friesland, Hoorn (1950)
• M.J. Adriani Engels De Elfstedentochten - Friesland, het land der schaatsenrijders, uitg. Kuurstra, Amsterdam (1947)

• De oorspronkelijke tekst op deze pagina is vertaald vanuit het Fries, te vinden onder de naam 'Alve Stêden' op Wikisage.
• De paragraaf over het weer tijdens de Elfstedentocht is in zijn oorspronkelijke vorm afkomstig van de website van het KNMI.

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Elfstedentocht op Wikimedia Commons.