Runen

Het runenschrift (kortweg runen) is het oudst bekende schrift gebruikt door de Germaanse volkeren van Noord-Europa, Groot-Brittannië, Scandinavië en IJsland vanaf de tweede of de derde eeuw tot in sommige regio's de zestiende of zeventiende eeuw. De runentekens bestaan uit rechte en hoekige lijnen die gemakkelijk in bijvoorbeeld steen of hout kunnen worden gekrast, ook bekend als ritsen. Bij gebruik op metaal werden ook wel ronde vormen gebruikt. De term voor de wetenschappelijke bestudering van runenalfabetten, runeninscripties en hun geschiedenis, is runologie of runenkunde.

Soorten

Er bestaan verschillende soorten runenschriften. Er zijn variaties tussen de afzonderlijke streken en over de tijdsperioden heen.

De bekendste is het oudere Futhark van 24 runentekens of runenstaven. Het jongere Futhark met 16 runenstaven werd door de Vikingen gebruikt. Het Angelsaksische runenschrift groeide uit tot 33 runenstaven. Het wordt Futhorc genoemd, omdat het teken dat in het oudere Futhark naar een a-klank verwijst in de Angelsaksische reeks naar een o-klank verwijst. In andere gebieden, zoals Friesland, waren andere vormen in gebruik.

Geschiedenis

Oorsprong

Runen zoals die nu bekend zijn ontstonden waarschijnlijk in de eerste eeuw na Christus. Deze datering is gebaseerd op archeologische vondsten zoals de Vimose-kam (circa 160 na Christus) en enkele andere vroege inscripties die dateren uit deze periode. Ze ontstonden waarschijnlijk onder invloed van het Latijns alfabet, mogelijk met elementen afkomstig van oudere schriften zoals het Etruskische of Griekse alfabet. Oorspronkelijk bevatte het alfabet 24 lettertekens, bekend als het Elder Futhark, waaraan in bepaalde contexten een symbolische of magische betekenis verbonden werd.

Volgens één theorie is het runenschrift van Italische oorsprong en ontleend aan de Rhaetiërs, een volk dat in de eeuwen voor onze jaartelling in de Alpen woonde. Zij zouden hun schrift hebben overgenomen van de Etrusken, met wie zij in de Povlakte contact hadden. Andere theorieën spreken van een oorsprong bij de Feniciërs.

Vanaf de zevende eeuw evolueerde het alfabet naar regionale varianten, zoals de Angelsaksische Futhorc (met 33 tekens) en de Noordse Younger Futhark (met 16 tekens). Deze ontwikkelingen weerspiegelden regionale en taalkundige aanpassingen. In de twaalfde eeuw ontstonden uit de Noordse runen gepuncteerde runen, waarmee men een breder scala aan klanken kon weergeven.

Na 800 na Chr. verloor het schrift op het Europese continent geleidelijk de concurrentiestrijd met het Latijns alfabet dat op scholen werd onderwezen.

Doordat sommige afgelegen gebieden weinig contact hadden met de thuisgebieden veranderde het schrift. Het Groenlandse runenschrift verschilt hierin bijvoorbeeld van het Noorse omdat het Noorse schrift werd veranderd rond 1000 naar een vernieuwde vorm, terwijl op Groenland nog steeds gebruik werd gemaakt van het oorspronkelijke runenschrift. In andere delen die door de Vikingen bezet werden ontstond ook een ander schrift. Dit gebeurde echter veel later en in mindere mate dan het Groenlandse schrift. Rond 1300 waren er op de Faeröer, Shetland Eilanden, Orkney-eilanden, en de Hebriden dialecten ontstaan. Zelfs in Noorwegen begon er steeds meer onderscheid te ontstaan.

Latere gebruiksperiode

In het Zweedse Dalarna werden sommige kalenders nog tot in recente tijden in runen opgesteld. De tekens worden daarbij symbolisch gebruikt om tussen maanjaren en zonnejaren te kunnen rekenen voor christelijke feestdagen als Pasen. Daartoe werden aan het jongere Futhark drie extra runentekens toegevoegd, Arlaug, Tvimadur en Belgthor, die echter geen klank- of letterwaarde kennen. Dalarna was ook de streek waar Johannes Bureus heen trok om het gebruik van de runen te bestuderen voor zijn Runa-ABC-boken. In landelijke streken van Noord-Europa werden runen nog lang door het gewone volk gebruikt.

Misbruik door de nazi’s

Vanwege hun vermeende Germaanse oorsprong werden runen ook door de nazi’s gebruikt.

De esoterische schrijver Guido von List schreef in zijn boek Das Geheimnis der Runen (1907) dat hij in een visioen het Oerschrift van de Ariërs; het Armanenrunenschrift met 18 runenstaven, zou hebben gezien. Zijn runen leken het meest op het Younger Futhark, zoals de Vikingen gebruikten, maar met namen die meer leken op de Anglosaksische runennamen. Door zijn geschriften populariseerde hij de voorstelling dat de runen heilige symbolen uit de oudheid zijn, die geladen zijn met wijsheid.

Bekend is het gebruik van de rune die er uitziet als een bliksemschicht: de Sig-rune ᛋ (in Elder Futhark ᛊ). Deze rune was oorspronkelijk bekend als de Sowilo-rune of onder de Angelsaksische naam Sigel, betekende oorspronkelijk ’zon’ en symboliseerde licht en energie. Het had een positieve connotatie in inscripties. Von List herinterpreteerde de Sig-rune wegens de klankgelijkenis met het woord ’Sieg’ als symbool van overwinning en kracht. Walter Heck, een grafisch ontwerper, creëerde het bekende SS-embleem door twee Sig-runes naast elkaar te plaatsen, wat resulteerde in het iconische ’dubbele bliksemschicht’-symbool. Het symbool kreeg die functie niet enkel omdat het kon dienen als afkorting van Schutzstaffel, maar ook omdat de hoograngige nazi Heinrich Himmler geloofde wat von List schreef Dit symbool werd alomtegenwoordig in nazi-Duitsland en werd gebruikt op vlaggen, uniformen en andere items om de ideologie van de nazi’s te vertegenwoordigen. Een enkele Sig-rune werd als symbool gebruikt door de Hitlerjugend.

Ook de minder bekende Tiwaz (ᛏ) en de Othala (ᛟ) waren in gebruik.

De wolfsangel, die geen historische basis heeft in een runenschrift maar visueel gelijkenissen vertoont met de Eihwaz-rune, werd door de Nederlandse NSB als symbool voor hun partij gebruikt. In nazi-Duitsland werd de wolfsangel tegen het naderende einde van de oorlog gebruikt door de zogenaamde Werwolf-beweging, een symbolisch netwerk dat bedoeld was voor guerrillaverzet tegen de geallieerden en een mogelijk naoorlogs netwerk. In de praktijk was deze beweging echter nauwelijks succesvol.

Ook bij neonazi’s, afsplitsingen van de skinhead-subcultuur naar rechts extreem en zich Arisch noemende groeperingen, zijn runen populair.

Verboden

In Duitsland is het gebruik van bepaalde symbolen, waaronder runentekens die door de nazi’s werden gebruikt, verboden onder de de wet van het Strafgesetzbuch § 86a (’gebruik van symbolen van ongrondwettige organisaties’). Het verbod geldt vrijwel altijd voor de dubbele Sig-rune van de SS. De Schwarze Sonne, een cirkelvormig patroon met 12 Sig-runen, vormt hierop een gedeeltelijke uitzondering. Dit is geen historisch Germaans ontwerp maar werd in de jaren ’30 gecreëerd door Heinrich Himmler. Het heeft sindsdien in neonazistische subculturen aan populariteit gewonnen. Ondanks de associatie met Heinrich Himmler en de nazi-ideologie is het ontwerp in de wet niet expliciet als een nazi-symbool gedefinieerd.

Ook voor de wolfsangel zijn er gedeeltelijke uitzonderingen op het verbod. Dit symbool wordt namelijk historisch in heraldische contexten gebruikt en komt voor in het gemeentewapen van diverse Duitse steden en dorpen. In deze samenhang is het gebruik niet verboden, maar in een (neo-)nazistische context is het gebruik van de wolfsangel in Duitsland wel strafbaar. De strafbaarheid is afhankelijk van de intentie en de context waarin het symbool wordt gebruikt.

Futhark

De volgorde van de Futhark-alfabetten verschilt van het ABC; wetenschappers spreken dan ook liever van runenreeksen dan van runenalfabetten. De eerste zes letters van het Futhark worden gevormd door de runen F-U-TH-A-R-K. De letters in het oude Futhark hebben een vaste volgorde, hoewel de laatste twee runen soms van plaats wisselen. De afbeelding toont deze volgorde:

Fehu · Uruz · Thurisaz · Ansuz · Raidho · Kenaz · Gebo · Wunjo

Hagalaz · Naudhiz · Isa · Jera · Eihwaz · Perdhro · Elhaz · Sowulo

Teiwaz · Berkana · Ehwaz · Mannaz · Laguz · Inguz · Dagaz · Othala

Een groep van acht runen wordt sinds de runologie van de negentiende eeuw ook wel Aett genoemd, spreek uit als 'oet'. De eerste Aett is de runengroep van Freya, de tweede van Hagal en de derde van Týr. De associatie met Noordse goden stamt uit de laat-twintigeeuwse esoterie.

Het 24-letterige runenalfabet is het oud-Noorse Futhark. De letters C, Q, V en X bestaan hierin niet, deze klanken zijn ook vreemd in de Germaanse talen. In de plaats daarvan zijn er wel tekens voor de th, de ng en de ’ei’-klanken. In transcripties kunnen voor de C een s of k worden gebruikt; voor de Q de samenstelling ku; voor de V een w of f (zoals in het Fries) en voor de X de samenstelling ks.

De Angelsaksische vorm van het Futhark heet Futhorc, omdat het teken dat in het oudere Futhark voor de a-klank stond wordt gebruikt voor een o-klank. In Friesland is dit verschil nog te merken. Zo spreekt men in west-Friesland nog veel Friese woorden met de o-klank, daarentegen spreekt men in oost-Friesland deze woorden uit met de a-klank. (Voorbeeld is vader: W-Fr: ’Hoit’ O-Fr: ’Hait’.)

De wolfsangel behoort tot de acht zogenaamde middeleeuwse tovertekens, die geen van allen runen zijn. Ook de swastika wordt vaak ten onrechte tot de runentekens gerekend.

Acrofonisch principe

Elke rune had waarschijnlijk een naam die verband hield met de klank die de rune uitdrukte. De namen van de runen, zoals we die nu kennen, zijn gereconstrueerd uit Proto-Germaanse vormen en gebaseerd op bronnen zoals de Noordse en Angelsaksische runengedichten. Ze bieden inzicht in de symboliek en het gebruik van de runen, maar de exacte namen en hun historische toepassing blijven onderwerp van debat.

Runen werden in hun oorspronkelijke context mogelijk geassocieerd met bepaalde betekenissen of symboliek, maar er is geen bewijs dat ze als waarzeggingstool werden gebruikt in de Germaanse oudheid. Het moderne gebruik van runen voor waarzeggerij, zoals in orakels, is een 20e-eeuwse interpretatie en heeft geen historische basis.

Het toekennen van een naam aan elke letter is een voorbeeld van het acrofonische principe, een systeem dat in veel oude alfabetten werd toegepast. Hierbij heeft een letter de naam van een woord dat met die klank begint, zoals ook zichtbaar is in het Gotische alfabet en andere antieke schriften.

Groepen

Het futhark, het oudere runenalfabet dat in Noord-Europa werd gebruikt, bestaat uit 24 runen en wordt traditioneel verdeeld in drie groepen van elk acht runen. Deze groepen worden aangeduid als aettir (meervoud van aett, Oudnoords voor ’familie’ of ’groep’). In latere interpretaties werden ze soms gekoppeld aan mythologische figuren zoals Freya, Hagal en Tyr, maar deze associaties stammen uit moderne esoterische tradities en hebben geen historische basis.

De term futhark is afgeleid van de eerste zes runen van het alfabet: Fehu (ᚠ), Uruz (ᚢ), Thurisaz (ᚦ), Ansuz (ᚨ), Raidho (ᚱ) en Kenaz (ᚲ). Dit volgt een logica vergelijkbaar met hoe de term "alfabet" afkomstig is van de eerste twee letters van het Griekse alfabet, alfa en bèta.

De drie aettir van het oudere Futhark

Rune	Naam	Waarschijnlijke betekenis	’Magische betekenis’ (niet historisch bevestigd)
Freya’s aett
ᚠ	Fehu	Vee (rijkdom in vee)	Rijkdom, voorspoed, creativiteit
ᚢ	Uruz	Oeros (wilde runderen)	Kracht, moed, gezondheid
ᚦ	Thurisaz	Reus (of doorn)	Bescherming, obstakels
ᚨ	Ansuz	God (van de Aesir)	Inspiratie, communicatie, wijsheid
ᚱ	Raidho	Reis of rit	Verandering, actie, reis
ᚲ	Kenaz	Fakkel of licht	Verlichting, creativiteit, transformatie
ᚷ	Gebo	Gift	Balans, wederkerigheid, verbinding
ᚹ	Wunjo	Vreugde	Harmonie, geluk, balans
Hagals aett
ᚺ	Hagalaz	Hagel (natuurkrachten)	Chaos, verandering, natuurlijke obstakels
ᚾ	Naudhiz	Nood of behoefte	Beproeving, doorzettingsvermogen
ᛁ	Isaz	IJs (stilstand, koude)	Stilstand, introspectie
ᛃ	Jera	Jaar of oogst	Vruchtbaarheid, beloning voor inspanningen
ᛇ	Eihwaz	Taxus (levensboom)	Transformatie, bescherming
ᛈ	Perthro	Dobbelbeker (spel, lot)	Geheimen, lot, mysterie
ᛉ	Algiz	Eland (bescherming)	Bescherming, intuïtie
ᛋ	Sowilo	Zon	Succes, energie, vitaliteit
Tyr’s aet
ᛏ	Tiwaz	Tyr (god van recht en oorlog)	Kracht, moed, opoffering
ᛒ	Berkana	Berk (groei, vruchtbaarheid)	Wedergeboorte, reiniging, nieuw begin
ᛖ	Ehwaz	Paard (samenwerking, reisgenoot)	Samenwerking, voortgang
ᛗ	Mannaz	Mens (het zelf, mensheid)	Zelfbewustzijn, partnerschap
ᛚ	Laguz	Water (stroming, intuïtie)	Intuïtie, emotie, innerlijke wijsheid
ᛜ	Ingwaz	Ing (vruchtbaarheidsgod)	Vruchtbaarheid, nieuwe energie
ᛞ	Dagaz	Dag (licht, doorbraak)	Verlichting, transformatie
ᛟ	Othala	Erfenis (eigendom, afkomst)	Erfgoed, huis, familie

• De waarschijnlijke betekenissen in bovenstaande tabel zijn gebaseerd op historische en linguïstische analyse, zoals gereconstrueerde Proto-Germaanse termen en runengedichten.
• De ’magische betekenis’ is voornamelijk afkomstig uit moderne esoterische en New Age-bronnen, en zonder historische basis in de Germaanse oudheid. Deze betekenissen zijn interpretaties en reflecteren eerder hedendaagse spirituele waarden.

Inscripties

Runeninscripties zijn bekend van ca. 150 tot 1200 na Chr. en in Scandinavië nog een paar eeuwen langer. In Dalekarlië (Zweden) waren boeren aan het einde van de achttiende eeuw nog vertrouwd met runen. Het schrift werd voor allerlei boodschappen gebruikt, maar is vooral bekend van de runenstenen, die als herdenkingsmonumenten dienen. In bijna alle gebieden waar Germaanse volkeren (waaronder de Vikingen) zijn geweest, kunnen runeninscripties aangetroffen worden.

Met name in Scandinavië zijn runeninscripties te zien. Veel inscripties staan op runenstenen, herdenkingsstenen die werden opgericht langs belangrijke handelswegen. De Einangstein bij het Slidrefjord in Noorwegen is de oudst bekende runeninscriptie die nog op de oorspronkelijke plaats staat. De steen staat in de nabijheid van grafheuvels en restanten van moerasijzerwinning. De twee Runenstenen van Jelling zijn wellicht de bekendste stenen. In de buurt van Sleeswijk, nabij het oude Haithabu, zijn vijf runenstenen te vinden. Dit zijn reconstructies, de originele stenen bevinden zich in het museum van de stad.

Runische inscripties zijn ook bekend uit Rusland, Hongarije, voormalige Joegoslavië en Turkije. Het is niet altijd duidelijk of dit varianten zijn op de Noord-Europese runentekens.

Bekende antieke runeninscripties zijn:

• ᚺᛚᛖᚹᚨᚷᚨᛊᛏᛁᛉ ᚺᛟᛚᛏᛁᛃᚨᛉ ᚺᛟᚱᚾᚨ ᛏᚨᚹᛁᛞᛟ
  HLEWAGASTIZ HOLTIJAZ HORNA TAWIDO („Hlewagast, zoon van Holti, voltooide de hoorn“): op de Gallehus-hoorns.
• ᚷᚢᛏᚨᚾᛁᛟᚹᛁ ᚺᚨᛁᛚᚨᚷ
  GUTANI[O]WI HAILAG (mogelijk „der Goten erfdeel, gewijd en heilig”): op de Ring van Pietroassa (zie ook Gotische runeninscripties). De ring werd in 1875 beschadigd, waardoor het 7e teken nu onduidelijk is. Op foto’s van voor de beschadiging is te zien dat het beschadigde teken de othala-rune was. Er is geen eenduidige interpretatie van de tekst.

In Nederland

Ook in Nederland zijn runeninscripties gevonden, met name in Friesland. Deze inscripties zijn vaak erg kort, met alleen een naam of met het woord kam op een kam. Van Westeremden stamt een stukje van taxushout met een langere inscriptie. In 1996 werd in Bergakker een zwaardschede gevonden uit rond het jaar 450 met runen, de runeninscriptie van Bergakker. Het bevat een zin met een van de oudste Nederlandse woorden (ann, ik gun). Bij de Dom van Utrecht werd in 1936 een replica geplaatst van de steen van Jelling in Denemarken.

Functies en betekenissen

De runentekens werden, naast hun dagelijkse gebruik, mogelijk voor het waarzeggen gebruikt: omdat elk schriftteken acrofonisch de naam van een woord draagt, werden hieraan mogelijk magische betekenissen toegekend. Voor dit gebruik is echter geen enkel historisch bewijs voorhanden.

Het Duitse werkwoord raunen (fluisteren) is met rune verwant, net als het Middelnederlandse runne (fluisteren). De betekenis van het woord rune kan ook ’geheim’ of ’verborgen’ zijn, al naargelang van tijd en taal. Zo wordt in de Gotische Bijbel van Wulfila het woord ’verborgenheid’ (Marcus 4:11) door rúna vertaald.

Runen in de Noordse mythologie

In de verhalen uit de Noordse mythologie wordt aan het woord runen een andere betekenis gegeven, namelijk die van wijsheid, kennis van het verborgene. In de Hávamál wordt verteld van Odin, die in zijn eindeloze zoektocht naar meer wijsheid, zichzelf negen nachten lang aan de wereldboom, Yggdrasill, ophing, waarna hij tot inzicht kwam dat het geheim achter de runen diep in zijn eigen binnenste verborgen zat. Dit is echter een van de vele interpretaties van de op runen betrekking hebbende strofen uit de Hávamál.

Voorspellen met runen

Het gebruik van runen om inzicht te krijgen in de toekomst is een van de slechtst gedocumenteerde voorspellingsmethoden.

De Romeinse historicus Tacitus beschreef in zijn werk Germania een Germaans gebruik met takken met ingekerfde tekens. Volgens Tacitus sneden de Germanen takken van een vruchtdragende boom en kerfden hier tekens in. Er wordt aangenomen dat dit runen geweest zouden kunnen zijn.Deze takken werden dan willekeurig op een witte doek uitgestrooid. Vervolgens worden de takken één voor één opgepakt en geïnterpreteerd door een priester of stamhoofd, afhankelijk van welk teken op de tak staat. Dit ritueel werd mogelijk gebruikt om voorspellingen te doen en beslissingen te nemen over belangrijke zaken zoals oorlog en vrede. Tacitus vermeldde dat dit gebruik deel uitmaakte van de bredere spirituele en culturele tradities van de Germanen, waarbij ze de natuur en haar tekenen diep respecteerden en interpreteerden als boodschappen van de goden.

Bij gebrek aan bewijs gaan wetenschappers ervan uit dat runen in de oudheid niet werden gebruik om te voorspellen. Nochtans is de moderne toepassing een volledig westerse methode die vergelijkbaar is met de oosterse I Tjing en de Tarot. Bij het werpen van runen wordt de betekenis van de stenen en hun positie in verband gebracht met een vraag die op dat ogenblik gesteld wordt. In dat opzicht gaat het uit van dezelfde veronderstelling die bij andere voorspellingsmethoden wordt aangenomen, namelijk dat er zoiets bestaat als een synchroniciteit tussen wat gevraagd wordt en het beeld dat de voorspelling oplevert. Of het nu kaarten zijn, de plaats van de planeten of runenstenen, telkens is er sprake van een geloof of een aanname dat er een zinvol verband en gelijktijdigheid is tussen de gestelde vraag en het antwoord dat via de voorspellingsmethode wordt gegeven.

Guido von List kende in zijn boek Das Geheimnis der Runen aan 18 runentekens een betekenis toe. Dat de wolfsangel tot de runen van het Futhark zou behoren is een fantasie uit zijn werk.

Von List inspireerde Friedrich Marby tot de runenyoga, waarbij de runentekens met het lichaam worden uitgebeeld om zo de krachten ervan over te nemen. De groep rond von List kende magische krachten toe aan de runen, waarmee men zich dacht te kunnen weren tegen niet-Arische invloeden.

Gebruiken zoals runen trekken of werpen om antwoorden te krijgen, zijn volledig een product van de 20e eeuw. Ze weerspiegelen de behoefte aan persoonlijke en spirituele begeleiding, eerder dan een heropleving van historische praktijken.

Een van de vele moderne methoden om met runen te voorspellen is als volgt: Bij het voorspellen met runen worden 25 runenstenen en een werpmatje gebruikt. Vierentwintig van die stenen hebben een runenteken, een ervan is blanco. Een matje wordt vervaardigd van katoen, papier of gelijk welk ander materiaal naar keuze. Daarop worden dan drie concentrische cirkels getekend of genaaid. Als richtlijn wordt geadviseerd om voor die cirkels diameters van 7,5 en 17,8 en 25,4 cm te gebruiken, dit in verband met de afmetingen van de stenen. De drie concentrische cirkels leveren dan vier gebieden op: de binnencirkel, de middencirkel, de buitencirkel en de ruimte daarbuiten. De middelste cirkel (de binnencirkel) wordt ’skjebne’ genoemd – het Noordse woord voor ’lot’ –, de middenkring heet ’buiten skjebne’, en de buitenkring wordt verdeeld in vier segmenten waaraan waar verschillende betekenissen worden toegeschreven. Bij interpretatie van de positie van de runenstenen zijn verschillende alternatieve methoden mogelijk:

1. Sommigen duiden de segmenten als ’gezondheid’, ’huiselijke situatie’, ’rijkdom’ en ’succes’
2. Even gebruikelijk is het om aan die vier segmenten de elementen Aarde, Lucht, Vuur en Water toe te kennen. Hierbij wordt de symboliek van de alchemie aangewend.
3. Een andere mogelijkheid bij het voorspellen met runentekens is de toekenning van astrologische symboliek aan de stenen en hun geworpen positie op het matje.
4. De meest traditionele methode is een eenvoudig systeem waarbij de segmenten de namen ’Feoh’, ’Birca’, ’Ing’ en ’Lagu’ krijgen. Hierbij krijgen de stenen al naargelang hun ’landingsplaats’ een aparte betekenis. In totaal zijn er dus zeven mogelijke terreinen waar de stenen op kunnen vallen: de vier segmenten, Skjebne, buiten Skjebne en de plaats buiten de runencirkels.

Een ander occult gebruik van de runen is het zingen van de namen of klanken ervan, hetgeen meestal galdr wordt genoemd. Door zingen van de klanken zou men magische krachten kunnen oproepen.

Varia

Taalwetenschapper J.R.R. Tolkien ontwierp voor zijn fantasyboeken over Midden-aarde, waaronder In de ban van de ring, een handschrift-variant van runen, vaak aangeduid als Tolkienrunen. Hij gebruikte deze om om ’Elvish’ te schrijven.

Zie ook

• Anglofriese runen
• Gotische runeninscripties
• Runensteen (gedenksteen)
• Ogham (Keltisch alfabet)

Bronnen, noten en/of referenties

Noten Bron David & Julia Line: De voorspellende kracht van runetekens, Strengholt (Naarden, 1985), vert. Chris Mouwen. ISBN 9789060106235 Lex Ritman: Eric de Noorman en Erwin de Noorman, Antoninus Pius (Den Haag, 2003) Weblinks Jantina H. Looijenga (proefschrift), Runes around the North Sea and on the Continent AD 150-700, SSG (Groningen, 1997) ISBN 9067810142; KB; pdf-download

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Runic writing op Wikimedia Commons.

Futhark

eerste Aett: Fehu ᚠ · Uruz ᚢ · Thurisaz ᚦ · Ansuz ᚫ · Raidho ᚱ · Kenaz ᚲ · Gebo ᚷ · Wunjo ᚹ tweede Aett: Hagalaz ᚺ · Naudhiz ᚾ · Isa ᛁ · Jera ᛃ · Eihwaz ᛇ · Perdhro ᛈ · Elhaz ᛉ · Sowulo ᛋ derde Aett: Teiwaz ᛏ · Berkana ᛒ · Ehwaz ᛖ · Mannaz ᛗ · Laguz ᛚ · Inguz ᛜ · Dagaz ᛞ · Othala ᛟ