Wikisage, de vrije encyclopedie van de tweede generatie, is digitaal erfgoed
Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
In het volksleven worden dankbaar lokaal bekende figuren, fabelwezens of dieren uitgebeeld om te gebruiken als verheerlijking. Ze worden gedragen in stoeten en processies. Dit is een zeer oude traditie. In Europa zijn er duizenden reuzen, het merendeel in Spanje en België. Vaak worden er bijeenkomsten georganiseerd van reuzen, die vele kijklustige folkloreliefhebbers lokken. Volgens sommigen moet een reus aan bepaalde voorwaarden voordoen, zo zijn de traditionele vorm, de grootte en het gebruik criteria die zich onderscheiden van een ordinaire pop. Figuren op stelten of grote poppen opgehangen aan touwen worden niet gerekend tot de reuzen. Deze recente ontwikkelingen zijn vaak commercieel geïnspireerd en beantwoorden niet aan de criteria van een plaatselijke folklore of oude traditie.
Geschiedenis
Reuzen bestaan al sinds eeuwen, en hun aantal stijgt nog steeds. De oorspronkelijke reuzen verbeelden religieuze figuren en stapten mee in processies, waar ze een dramatische functie hadden. Een bekend figuur is Goliath, de reus die werd geveld door David. Ook de heilige Christoffel zag men weleens opduiken. Door de eeuwen heen veranderde dit gebruik; de katholieke kerk verloor haar greep op deze processies en de reuzen werden meer gebruikt als profaan symbool, sommige reuzen werden verbonden aan een gilde en/of beeldden een lokale legende uit.
Tijdens de Franse Revolutie werden veel reuzen vernietigd. Tijdens de Franse bezetting verdwenen ook de ambachten en gilden die voorheen een belangrijke rol speelden bij de zorg voor reuzen en ommegangen. Later keerden ze weer, maar ditmaal met een andere rol en betekenis. Vanaf dan beelden reuzen meer een verhalen en figuren uit de buurt of streek uit. De reuzen worden voornamelijk lokale symbolen die vaak een buurt of een vereniging vertegenwoordigen (bv. reus Djon van de Snorrenclub Antwerpen. Op sommige plaatsen zijn de reuzen onderling verwant: hetzij in thema, hetzij in (fictieve) familieverbanden.
In Nederland is de folkloristische traditie van de stadsreuzen veel minder bekend. De meeste reuzen in Nederland zijn nog zeer jong. Gemeenten met eigen reuzen zijn onder meer Bergen op Zoom, Maastricht, Venlo, Losser, Roermond, Oisterwijk (drie reuzen) en Boxtel. De gemeente Tilburg heeft sinds 2006 ook drie stadsreuzen. Ook Rotterdam is voor iedere deelgemeente karakteristieke reuzen aan het ontwikkelen.
Sinds 4 augustus 2010 staat ook stadsreus 'Jantje van Sluis' officieel geregistreerd in het bevolkingsregister van de gemeente Sluis.
Het leven van de reus
Een reus is niet zomaar een pop: hij of zij representeert een erfgoedgemeenschap.
Een reus wordt dan ook vaak als echte inwoner van de stad of gemeente beschouwd. Reuzen worden niet gemaakt maar geboren, ze krijgen een doopakte of een plaats in het bevolkingsregister. Vervolgens worden ze feestelijk gedoopt en krijgen een peter en een meter. Reuzen kunnen ook onderscheidingen krijgen, zo draagt Ferdinand (zie foto) verscheidene eremedailles en draagt Sinterklaas een gulden medaille aan zijn koorkap. Andere reuzen krijgen dan een grootlint met de kleuren van het wapenschild van de stad. Later kunnen ze trouwen met een andere reus en kinderen krijgen zodat een reuzenfamilie ontstaat. Deze gebeurtenissen gaan gepaard met een groot volksfeest. Soms sterft of verdwijnt een reus: door verval, door een tekort aan reuzenvrijwilligers of publieksbelangstelling. Sommige steden (zoals Mechelen en Antwerpen) zijn al eeuwenlang in het bezit van stadsreuzen en hun lot is vaak aan elkaar verbonden, vaak krijgen ze ook de functie als vertegenwoordiger van de stad mee, een soort mascotte.
Constructie
Een reus wordt rondgedragen of voortgeduwd door een erfgoedgemeenschap die zich inzet om de reuzen te promoten en te onderhouden. Er bestaan diverse constructies van reuzenlichamen. Het meest geliefde bij heel wat reuzenverenigingen is een lichaam dat is gevlochten uit wilg. Dit materiaal is licht zodat de drager het beter kan dragen of de begeleider de reus vlotter kan voortbewegen. Vandaag de dag bestaan er echter talrijke variaties die afhangen van de technische en financiële mogelijkheden van de erfgoedgemeenschap. Zo bestaan er reuzen met betonijzer, polyester, hout, papier-maché, enz. Het hoofd kan uit hout zijn, papier-maché, piepschuim, polyester, enz. Vervolgens krijgen ze een kostuum aangemeten. Sommige reuzen hebben zelfs verschillende prachtige kostuums zodat ze kunnen afwisselen. Andere reuzen krijgen een typerend attribuut mee.
De grootte van de reus varieert, de grootste is zelfs groter dan 10 meter: Jan Turpin uit Nieuwpoort. Hij werd op 31 januari1925 te Brugge vervaardigd door Charles Brondel. Later werd hij bijgeschilderd door Staf Buffel (1939).
Dansende reuzen
In de gedragen reuzen zijn systemen gebouwd om hem/haar te kunnen dragen, meestal op de schouders. Er zijn echter verschillende draagwijzen. Het dragen van de reus is zwaar en vergt veel ervaring, sommigen kunnen zelfs dansen. Het dragen van reuzen is doorgaans een mannenzaak. Het Dendermondse Ros Beiaard wordt bijvoorbeeld gedragen door twaalf pijnders, die worden afgewisseld in 3 ploegen, vroeger 2 ploegen van twaalf. De Dendermondse reuzen dansen werkelijk door de stad in een drie uur durende ommegang op Katuit, op donderdag van de jaarlijkse kermis. Later dan, na het vuurwerk, dansen de reuzen finaal voor ze in hun standplaats worden gezet, voor weer een jaar. Vroeger jaren, tot 1962, waren er zes dragers voor de drie reuzen. Nadien kwamen er drie bij. Moderne tijden, andere aanpak. Nu zijn er zelfs 10 dragers. Tot 1967
werden de reuzen een ganse namiddag door stad gedragen/gedanst, na een rustpauze werd dan in de avond een vaste omloop afgelegd gelijk aan de moderne versie. Deze rondgang was zeer zwaar, vergezeld van drie trommelaars, knaptanden en fakkeldragers ( avond ). De huidige ommegang is heel wat levendiger, met onderdelen uit de Ros Beiaard ommegang en duizenden toeschouwers.
Bijzondere manier van verplaatsen vinden we in Borgerhout. De plaatselijke reuzen bevinden zich op een Triomf- of Reuzenwagen, voortgetrokken door trekpaarden. Eigenlijk worden zij gerekend tot de reuzenhoofden, in Spanje Cabezudos genaamd. Tijdens de optocht voeren de dragers geregeld een menuet uit. Deze traditie gaat terug op de oude Reuzentreinen in Antwerpen waarbij op een reuzenwagen dwergreuzen dansten in de klederdracht van de landen waarmee deze Scheldestad handel dreef.
Bescherming
De Gildereuzen van Dendermonde verlaten hun stad op verzoek. Tegen betaling bezoeken zij ook andere steden. Dit is een voorbeeld van financieel reuzen te laten opdraven als attractie. Hierdoor krijgen sommige reuzen veel kritiek, omdat zij eigenlijk aan hun stad gebonden zijn en nooit hun "territorium" mogen verlaten. Vroeger waren ze slechts een keer per jaar te bezichtigen, nu reizen de meeste reuzen het hele land af. Vrijwilligers kunnen hier een flinke stuiver aan verdienen, omdat reuzen erkenning herwinnen. Naargelang de bekendheid van de reus dient men een vergoeding te vragen, ook de traditionele waarde is belangrijk. Oude tradities verwateren langzamerhand. Het te veel verplaatsen van oude reuzen brengt ook risico's met zich mee. De oudere reuzen zijn vaak zeer kwetsbaar omdat ze uit hout en riet zijn gemaakt. Bij ondoordachte handelingen kan er snel schade aan de structuur worden toegebracht. Het herstellen van oude reuzen vergt veel vooronderzoek[3]. De oude ambachtelijke technieken zijn op de meeste plaatsen gewoon uitgestorven.Ook de oorspronkelijke kledij wordt regelmatig vervangen door exemplaren uit goedkopere stof. Hoe ouder de reus, hoe interessanter zijn kledij. Vele reuzen zijn gekleed in traditionele kledij. Hiervoor werden vaak dure stoffen gebruikt, die echter versleten zijn. Het herstellen van oude reuzen wordt vaak uitgevoerd door plaatselijke amateurs. Deze vervangen de oude fragiel structuur vaak door metaal, aluminium of kunststof. De reus wordt hierdoor feitelijk herbouwd, en verliest zijn authenticiteit. Deze praktijk wordt zo veel mogelijk ontmoedigd.
Soms is de schade aan het reuzengeraamte zo groot, dat men beslist een kopie te laten bouwen. De originele reuzen gaan dan op rust, en hun kopieën worden dan traditioneel gebruikt.[4] Dit gebeurde met de reuzen van Cassel, waar Reuze-Papa en reuze-maman vervangen werden door een hedendaagse kopie. Deze oplossing wordt als verantwoord beschouwd, en is ook goedgekeurd door de UNESCO, die de reuzen opnam in zijn lijst.
Uiteraard is het sensibiliseren en beschermen van oude reuzen de beste oplossing. Plaatselijke gemeenten hebben de verantwoordelijkheid als eigenaar om hun stedelijk patrimonium te beschermen en goed te onderhouden.[5] Het is de bedoeling dat de reuzen van een stad nog voor de komende eeuwen te zien zijn op feestelijkheden.
Stadsreuzen in België
Sommige reuzentradities bepalen dat hun stadsreuzen nooit de stad verlaten. Dit is onder meer het geval voor de reuzen van Aat, Geraardsbergen, Sint-Niklaas en Mechelen. Ook het Ros Beiaard van Dendermonde verlaat de stad niet.
Andere reuzen verlaten hun stad wel. De Gildereuzen van Dendermonde bijvoorbeeld verlaten hun stad wel. Door ook in andere steden en gemeenten mee te wandelen, krijgen deze reuzen ook een betekenis buiten hun eigen buurt.
Samson (1679; 4,30 m, 127 kg; immaterieel cultureel erfgoed)
Ambiorix (18e eeuw; 3,75 m, 129 kg; immaterieel cultureel erfgoed)
Goliath (ca. 1481; 4 m, 126 kg; immaterieel cultureel erfgoed)
Mevrouw Goliath (1715; 3,75 m, 112 kg; immaterieel cultureel erfgoed)
't Ros Beiaard (6,30 m, 800 kg; immaterieel cultureel erfgoed)
Coupi (+ 4 m)
Bergen (Mons): Bergen heeft een rijke geschiedenis van processies en festiviteiten, en de ’Doudou’ is een belangrijk evenement waarbij een reus genaamd ’Goliath’ een centrale rol speelt.
Doornik (Tournai): Doornik heeft een lange traditie van reuzen, en het festival ’La Ducasse de Tournai’ omvat de parade van de beroemde reuzen genaamd ’Goliath’ en ’Binche’.
Namen (Namur): Namen heeft ook zijn eigen reuzen, waaronder de reus ’Tchantchès’, die deel uitmaakt van lokale festiviteiten.
Aat
Ducasse van Aat; stoet met praalwagens internationaal bekende reuzen die jaarlijks huwen en een gevecht aangaan met David, ze gaan de laatste zondag van augustus uit.
In Antwerpen gaat de reuzentraditie terug tot de veertiende eeuw. In 1534-1535 wordt niemand minder dan de hofschilder Pieter Coecke Van Aelst gevraagd om een grote stadsreus te ontwerpen. Deze stelt de reus Druon Antigoon voor, verwijzend naar de stadssage waaraan Antwerpen haar naam te danken heeft. In 1765 krijgt hij het gezelschap van een reuzin die aanvankelijk de Stadsmaagd voorstelt, maar al snel de naam Pallas Athena krijgt. Het nabijgelegen Borgerhout kiest in 1712 er eveneens voor om hun ommegang op te fleuren met reuzenfiguren.[10] Maar de achttiende eeuw is geen goede tijd voor reuzen. Het is wachten tot de 20ste eeuw voor een nieuwe bloeitijd met grootse stoeten georganiseerd door de Academie en de rederijkerskamers (o.m. naar aanleiding van de Wereldtentoonstelling). Het Jaar van het Dorp betekent een nieuwe impuls voor de reuzenbouw. Ook het begin van de 21ste eeuw zet heel wat verenigingen in gang. In 2012 was er een ware babyboom aan reuzen, allemaal creatief gebouwd door lokale verenigingen. De stad telt dan een 90-tal reuzen die de diversiteit van de stad weerspiegelen. Vaste stoeten om deze reuzen te bewonderen zijn de Seminiviering in Antwerpen (maart), de Reuzenstoet van Deurne (september), de Reuskensstoet van Borgerhout (september), de Sinterklaasstoet in Berchem (november) en de vijfjaarlijkse Geitestoet in Wilrijk.
Dendermonde
In Dendermonde is er elke laatste donderdag van augustus een traditionele Reuzenommegang. Dit is een folkloristisch spektakel waarbij duizend figuranten de drie gildenreuzen Mars, Goliath en Indiaan omringen. In deze ommegang worden de reuzen voorafgegaan door een stoet die de geschiedenis van Dendermonde uitlegt en de oorsprong van de plaatselijke spontnamen verklaart aan de hand van praalwagens. Op het einde is er een vuurwerk waarna de reuzen terug worden geplaatst onder groot gejoel van het publiek. Deze eeuwenoude reuzen staan wijd en zijd bekend door hun uitstekende danskunsten en zijn dan ook zeer geliefd in Dendermonde.
Grembergen (Dendermonde)
In Grembergen is er elke weekend na de eerste zondag van september kermis. Die vrijdag wordt er een reuzenommegang georganiseerd en dat sinds 1985. Deze ommegang was eerst bedoeld als grap maar is intussen uitgegroeid tot een jaarlijks volksfeest waar veel mensen op afkomen van in en rond Grembergen. De eerste reuzen waren Ward en Charlotte, opgericht door JZC (Jeugd Zonder Club), later Treuzencomité. Elk jaar kwamen er reuzen bij en intussen lopen er maar liefst 25 in mee. Deze reuzen stellen stuk voor stuk bekende Grembergenaren voor die het symbool zijn van de vereniging waar ze mee in de stoet lopen. Ook worden de reuzen gedragen door de vereniging waartoe ze behoren. De dinsdag die daarop volgt is er 'kermis dinsdag': een wagenspel waarbij groepen de spot drijven met gebeurtenissen en bekende Grembergenaren. Deze traditie bestaat reeds 135 jaar in Grembergen.
Lier
De Lierse reuzen ontstonden in de 15e eeuw. Goliath is de stamvader van de familie. Hij beeldt de Filistijnse reus Goliath uit, die de herdersjongen David vermoordt (bijbels verhaal). Goliath is 4 meter hoog en weegt 80 kg. De vrouw van Goliath is de Reuzin. De kamenierster is de huishoudhulp van de familie. De 3 kinderen van Goliath en de Reuzin zijn Kinnebaba (de bekendste, het is een moederskindje met een besnotterd gezicht en een rammelaar in zijn hand), Jannekebroer en Miekezuster. De grootouders van Kinnebaba, Jannekebroer en Miekezuster zijn Groteva en Grotemoe. Verder zijn er nog de Moorse knechtjes. Enkele bekende wijkreuzen zijn Cor de Kluts, Wardje en Grimmara.
De Lierse reuzen verzamelen in een reuzentrein die bestaat uit de Lierse stadsreuzen en de wijkreuzen. Met 21 reuzen is de Lierse reuzentrein de grootste en compleetste van Europa. Naast de reuzen omvat de reuzentrein nog 3 fabeldieren (de kemel, de olifant, Ros Beiaard) en 3 praalwagens: leeuw met maagdenberg, de hellewagen en het schip van 's lands welvaren. Daarnaast vindt men ook nog huppelpaardjes en kleine attributen. Felix Timmermans noemde ze ooit "de kartonnen lijfwachten der grote feesten". Lang kwamen de reuzen jaarlijks buiten maar vanaf de 20e eeuw zijn hun optredens exclusiever geworden. Enkel bij grote feesten laten de reuzen zich nog zien, zoals het Sint-Gummarusfeesten (om de 25 jaar) en het eenmalige Lier 800 (800 jaar stadsrechten).
Rupelmonde
Ook in Rupelmonde leeft de reuzentraditie nog steeds. In de oude schipperswijk , genaamd "Het Schelleke" wordt elk jaar een heus folklore weekend georganiseerd. Tijdens deze Schellekesfeesten worden verschillende oude ambachten nog eens opnieuw in de spotlight gezet. Ook de reuzen ommegang gaat al jaar en dag telkens door de eerste zondag van augustus.
In 1949 werd de eerste reus van de wijk geboren: de reuzin ‘Philomena’, naar aanleiding van de 100ste verjaardag van Philomena Van Hoyweghen (1 februari 1949). Haar echtgenoot Celestinus De Souter, een typische schippersfiguur, werd als reus ‘Celest’ in het leven geroepen. Enkele jaren later zou het reuzenkoppel ook nog een zoon, ‘Mercatorke ‘(1957), en een dochter, ‘Grobelia’ (1961), krijgen.
In 1994 werd de reus Mercator geboren. Dit naar aanleiding van de 400e verjaardag van het overlijden van Gerard Mercator (Gerard De Cremer).
Met deze vijf reuzen is het comité ook regelmatig te vinden in andere stoeten.
Turnhout
In totaal zijn er in totaal wel 31 stadsreuzen. Turnhout heeft een van de grootste reuzenclubs in Europa. Een groep van negentien reuzen beeldt een dorpsgemeenschap uit, onder wie een burgemeester met een dame, een pastoor met een meid, een champetter, een rechter, een stroper, een postbode... Omdat Turnhout ook het wereldcentrum van de speelkaart is, is er ook een groep van twaalf speelkaartenreuzen ontbreken.[11]
Wetteren
De twee oudste Wetterse reuzen hebben geen naam, iedereen zegt Reus en Reuzin. Hoe oud zij zijn, is niet meer te achterhalen. De oudste vermelding tot nu teruggevonden is deze in de rekening van de parochie ( = gemeente) Wetteren van 1622, waar een betaling staat ingeschreven voor het maken van het hoofd en het lijf van de reus. Zij werden in die tijd meegedragen in de ommegang van mei en september. Nu paraderen de reuzen nog elke eerste zondag van september, met Wetteren kermis, door de straten van Wetteren[12].
Daarnaast zijn ze ook steeds te bewonderen in de trouwzaal van het gemeentehuis van Wetteren.
In Nederland bestaat geen echte reuzentraditie zoals in Vlaanderen of Spanje, toch zijn er enkele reuzen te vinden.
Tiel: Maaike en Kriekske (reuzenpoppenpaar dat in 1939 ter gelegenheid van het twintigjarig bestaan van de Tielse VVV werd gecreëerd en sinds 1961 een prominente rol speelt tijdens het jaarlijkse Fruitcorso[13])
Roermond: Sjtuf (St Cristoffel met Kind op schouder)
Tilburg kent 3 stadsreuzen, elk de 3 stadskernen van voor de gemeentelijke herindeling vertegenwoordigend: Fraans Krèùk, uitbeeldend de bekende Tilburgse Tonpraoter Frans Verbunt, voor Udenhout de Uunentse Broeder en voor Berkel-Enschot een voor Nederland unieke reus met twee gezichten, die van Sint-Willebrord en Sint-Caecilia. Daarnaast werden er op 28 december 2011 twee reuzenkinderen, Koosje en Koosje, geboren. Zij komen voort uit de folklore rond "Onnozele kinderen". Deze twee werden op 30 april 2012 gedoopt. De peter en meter komen uit Landen in België.
Bekende stadsreuzen in Frans-Vlaanderen
Ieder jaar trekt er in enkele Frans-Vlaamse steden een reuzenstoet door de straten. De reuzen hier zijn afkomstig uit de oude Vlaamse traditie.
Reuze-Papa (6,25 m, 83 kg; immaterieel cultureel erfgoed)
Reuze Maman (immaterieel cultureel erfgoed)
Rijsel ofte Lille staat bekend om zijn reuzen. De stad organiseert een jaarlijks evenement genaamd La Grande Parade – Lille 3000, waarin reuzen een prominente rol spelen.
Spanje: In Spanje, vooral in Catalonië, Navarra en Baskenland, zijn reuzen (gigantes) een belangrijk onderdeel van festivals. Ze worden vaak samen met “cabezudos” (figuren met grote hoofden) gezien in optochten en dansen.
In Barcelona vinden regelmatig evenementen plaats met reuzen, bekend als ’gegants i capgrossos’.
In Pamplona, worden reuzen en ’cabezudos’ (grote hoofden) tijdens het San Fermín-festival vaak gezien in de straten als onderdeel van de festiviteiten.
Portugal: In sommige regio’s van Portugal komen reuzen voor in lokale feesten en processies, vaak samen met folkloregroepen en traditionele dansers.
Londen, Verenigd Koninkrijk: Londen heeft een lange geschiedenis van reuzen, zoals de figuren Gog en Magog, die tijdens de beroemde Lord Mayor’s Show deel uitmaken van de optocht.
Italië: In Italië zijn er in regio’s als Sardinië reuzentradities, waarbij reuzen in lokale processies verschijnen.
Latijns-Amerika
Mexico: Mexico-Stad, In Mexico zijn reuzen, bekend als ’alebrijes’, kleurrijke fantasiefiguren die vaak worden gebruikt tijdens festivals en parades.
Guatemala: ook hier komen tijdens bepaalde festivals grote poppen of reuzenfiguren voor, vaak tijdens religieuze of folkloristische feesten.
Deze lijst is niet uitputtend, en veel andere steden over de hele wereld hebben hun eigen tradities met betrekking tot stadsreuzen. De specifieke reuzen, namen en tradities kunnen sterk variëren tussen regio’s en culturen.
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Figures of giants op Wikimedia Commons.
