Occultisme

Occultisme komt van het Latijn 'occultus' en betekent 'verborgen', 'geheim', refererend aan een soort verborgen of voor leken verboden kennis. De westerse traditie van het occultisme is die van een "geheime filosofie" waarvan de wortels te vinden zijn in alchemie, magie en de joodse mystiek. Tegenwoordig wordt esoterie en occultisme zowat in dezelfde betekenis gebruikt. Een mogelijk verschil zou kunnen zijn dat occultisten proberen de werkelijkheid via magische praktijken te manipuleren, waardoor mystici en bewegingen die sterk aanleunen bij gevestigde religies niet onder deze noemer vallen.

Het occulte heeft te maken met theorieën en praktijken die steunen op een geloof in bovennatuurlijke krachten die ten goede of ten kwade aangewend kunnen worden. Magie en voorspellingen komen in de hele menselijke geschiedenis en in veel verschillende samenlevingen voor. De westerse opvatting van het occulte is wel opvallend meer 'intellectueel' tegenover de meer intuïtieve magie en esoterie van het oosten. Na een terugval sinds de verwetenschappelijking van het wereldbeeld in de 16e en 17e eeuw, zijn er periodes van heropleving geweest. Zo lag eind 19e eeuw onder meer The Order of The Golden Dawn aan de basis van een hernieuwde belangstelling voor alles wat met esoterie te maken had. En dichter bij onze tijd zien we hoe de New Age beweging opgang maakt en hoe esoterische bewegingen in Nederland en België succes kennen.

Begripsomschrijving

Een probleem stelt zich dus als we het begrip "occult" precies willen definiëren, vermits er tal van invullingen mogelijk zijn. Wat aan de basis ligt van ons begrip van de term, is historisch wel te traceren in de houding van de grote godsdiensten tegenover alle verklaringsmodellen van transcendentale fenomenen die zich buiten hun invloedssfeer ontwikkelden. Eenvoudig gesteld werden alle (geloofs)overtuigingen die buiten de gevestigde religies vielen, als occult bestempeld. Een brede definitie vinden we bij Nicholas Goodrick-Clarke die hierover zei:

"Occultism has its basis in a religious way of thinking, the roots of which stretch back into antiquity and which may be described as the Western esoteric tradition. Its principal ingredients have been identified as Gnosticism, the Hermetic treatises on alchemy and magic, Neo-Platonism, and the Kabbalah, all originating in the eastern Mediterranean area during the first few centuries AD." (Vertaling: Occultisme is gebaseerd op een religieuze denkwijze waarvan de wortels zich tot in de oudheid uitstrekken. Ze kunnen worden beschreven als de westerse esoterische traditie waarvan we de belangrijkste ingrediênten kunnen identificeren als gnosticisme, de hermetische geschriften over alchemie en magie, het neoplatonisme en de kabbala, allen stammend uit het gebied ten oosten van de Middellandse Zee in de eerste eeuwen van onze jaartelling.)

Inhoud

Aspecten van het occultisme die teruggevonden worden in alle menselijke samenlevingen zijn: voorspelling, magie, hekserij en alchemie.

De westerse traditie van het occultisme is voor haar adepten een "geheime filosofie" die aan de basis ligt van alle occulte praktijken. Deze filosofie is oorspronkelijk afgeleid uit de hellenistische magie en alchemie aan de ene kant, en het joods mysticisme aan de andere kant. De belangrijkste hellenistische bron is het Corpus Hermeticum, een verzameling teksten toegeschreven aan Hermes Trismegistus. Daarin worden astrologie en andere occulte wetenschappen behandeld, alsook spirituele vernieuwing.

Het joodse element wordt geleverd door de kabbala, de leer van een geheime, mystieke interpretatie van de Torah, waarmee Europese geleerden sedert de middeleeuwen vertrouwd waren. Tijdens de renaissance werd deze joodse mystieke literatuur verbonden met andere hermetische teksten. De daaruit resulterende hermetisch-kabbalistische traditie, gekend als hermetisme, verenigde de theorie met magische praktijken. Dit werd dan gezien als 'goede magie' in tegenstelling tot de 'slechte magie' uit de hekserij.

Alchemie werd ook in het geheel van het hermetisme opgenomen. Vooral de beweging van de Rozenkruisers, een 17e eeuws genootschap dat gebruik maakte van alchemistische symboliek, versterkte deze band.

Tijdens de 18e eeuw werd de traditie opgenomen in de filosofie van esoterisch gestemde Vrijmetselaars, die een occult element aan hun leer wilden toevoegen dat er oorspronkelijk niet in zat. Deze beweging werd voortgezet door enthousiaste studenten van het hermetisme doorheen Europa. Vooral in de 19e eeuw ontstonden veel groeperingen toen het religieuze scepticisme tegenover de gevestigde godsdiensten toenam en velen hun heil begonnen te zoeken in alternatieve stelsels, waaronder het occultisme. Daarbij kreeg niet in de eerste plaats het traditionele hermetisme hun aandacht, maar eerder praktijken en leringen zoals als het spiritisme en de theosofie. Dit laatste was eigenlijk een vermenging van westers occultisme en oosterse mystiek en in die vorm werd de traditie van het occultisme lange tijd voortgezet.

Ondanks de 19e eeuwse heropleving werd het occult ideeëngoed nooit echt geaccepteerd in academische kringen. Wel had het soms een duidelijke invloed op het werk van kunstenaars zoals William Butler Yeats en de schilder Wassily Kandinsky. Occultisme lijkt voorbeschikt te zijn om uitsluitend een rol te kunnen spelen binnen de volkscultuur. Zo zijn esoterie en occultisme ook te vinden in de nieuwe syncretistische New Age-beweging van 20e en 21e eeuw.

Indeling

Omdat occultisme eigenlijk een parapluterm is voor vele soorten praktijken, is elke poging tot indeling een beetje arbitrair. Ruwweg zouden we drie categorieën kunnen onderscheiden:

• Voorspellend
• Magisch (rituelen en praktijken om omgeving te beïnvloeden)
• Spiritueel of religieus

Occulte systemen en groepen

• Voorspellend
  • Astrologie
  • Bioritmiek
  • Geomantiek
  • Handlijnkunde
  • I Tjing
  • Numerologie
  • Pendelen
  • Runen
  • Tarot

• Magisch
  • Druïcca
  • Druïdisme
  • Edelstenen
  • Golden Dawn
  • Hekserij
  • Necromancie
  • Satanisme

• Spiritueel
  • Antroposofie
  • Auralezen
  • Alchemie
  • Gnosticisme
  • Hermetische Kabbala
  • Christelijke Kabbala
  • Katharen
  • New Age
  • Parapsychologie
  • Rozenkruizers
  • Soefisme
  • Spiritisme
  • Thelema
  • Theosofie
  • Vrijmetselaars
  • Wicca

Beroemde occultisten

Het leven van sommige occultisten, zoals Casanova, Cagliostro, en John Dee lijkt wel een avonturenroman, terwijl anderen een eerder besloten leven hebben geleid. De mythevorming rond veel van die figuren is groot en door de mist van de tijd zien we hun contouren niet meer zo scherp. Gelukkig kunnen we onze eigen mening over hen vormen door het werk dat ze hebben nagelaten. In dit bonte gezelschap van alchemisten, astrologen, filosofen en kabbalisten konden we tot in de 16e en 17e eeuw zelfs gerespecteerde wetenschappers aantreffen zoals Kepler en Newton die een groot deel van hun leven wijdden aan de studie van het occulte. Het nichtje van Einstein berichtte dat haar oom steeds een exemplaar van Blavatsky's "Geheime Leer" op zijn nachtkastje had liggen.

• Evangeline Adams
• Heinrich Cornelius Agrippa von Nettesheim
• Annie Besant
• Helena Blavatsky
• Alessandro Cagliostro
• Aleister Crowley
• John Dee
• Reinhold Ebertin
• Etteilla
• Nicolas Flamel
• Robert Fludd
• Gerald Gardner
• Antoine Court de Gébelin
• Graaf van Saint-Germain
• Matthew Hopkins
• Athanasius Kircher
• Anton Szandor LaVey
• Eliphas Levi
• Ramon Llull
• Nostradamus
• Henry Steel Olcott
• Paracelsus
• Regiomontanus
• Michael Scot
• Johannes Trithemius
• Johann Weyer

Godsdienst en het occulte

Vanuit het perspectief van sommige godsdiensten heeft het occulte betrekking op onverklaarbare, bovennatuurlijke fenomenen die niet door God zijn bewerkstelligd, waardoor ze niet anders dan het werk van een kwade macht kunnen zijn. Daardoor wekt occultisme vaak negatieve connotaties op bij gelovige mensen. In een gelovige context wordt het woord "occult" zelden gebruikt en wordt de voorkeur gegeven aan "esoterisch". Nochtans zijn heel wat gebruiken, die als occult kunnen worden beschouwd, te vinden bij de grote religies.

In het judaïsme bijvoorbeeld, wordt de bijzondere spirituele studie van de kabbala (door rabbijnen en hun studenten) getolereerd en in sommige vormen van islam is het toegestaan om geesten te bevelen uit naam van Allah. Ook voorspellingen, zegeningen, en beroep doen op engelen vinden we terug in vormen van esoterisch christendom. Deze beriepen zich ook op evangeliën, door er bijvoorbeeld op te wijzen dat de oude verboden op voorspellingen sinds de geboorte van Christus waren opgeheven; de wijzen uit het oosten vonden Bethlehem immers met behulp van astrologie. De Rozenkruisers, een van de meest gevierde mystieke groeperingen uit het christendom, lag aan de basis van de meeste christelijk georiënteerde occulte bewegingen die vanaf de 17e eeuw ontstonden.

In de loop van haar geschiedenis heeft het christendom de heidense religies en gebruiken die haar voorafgingen bestreden of in het beste geval geïntegreerd. Toch werd bijvoorbeeld tijdens de middeleeuwen beoefening van astrologie getolereerd binnen het christendom en was de legende van de Heilige Graal bekend. Met de periode van de heksenvervolgingen in het Europa van de 16e eeuw - tijdens de contrareformatie - en later werd echter alles wat buiten de marges viel zoals vastgelegd door het Concilie van Trente (1545-1563) en latere concilies als occultisme veroordeeld.

Externe links

• Universiteit van Amsterdam Centrum voor Studie van westerse esoterie
• (en) University of Exeter Centre for the Study of Esotericism (EXESESO)
• (en) International Society for Paranormal Research
• (en) Parapsychological Association

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• Encyclopaedia Britannica 2008 Ultimate Reference Suite:"Occultism"