Volksetymologie

In de taalkunde spreekt men van een volksetymologie als een woord verkeerd wordt afgeleid of in verband gebracht met woorden die daarop lijken. De interpretatie kan vervolgens invloed hebben op hoe het woord wordt uitgesproken en geschreven. Meestal gaat het om woorden waarvan de lezer of spreker niet herkent dat het een leenwoorden zijn, en die dan vervangen worden door bekendere woordvormen. Zulke ’herinterpretaties’ kunnen eenmalig zijn, en worden dan niet blijvend in de woordenschat opgenomen. In een vrij groot aantal gevallen zijn de aangepaste woorden blijvend in het taalgebruik opgenomen, zoals kattebelletje (van Italiaans cartabella) en hangmat uit het Arawak hamaka.

Term

De term volksetymologie werd in omloop gebracht door de Duitse taalkundige Ernst Förstemann. Förstemann observeerde, dat naast de wetenschappelijke etymologie, gebaseerd op nauwkeurige filologische studies, ook een vorm van etymologie bestond door geleerden die onsystematisch te werk waren gegaan (geleerdenetymologie), en populaire verhalen over de oorsprong van woorden (volksetymologie).

Geleerdenetymologie was een voorwetenschappelijke, speculatieve vorm van etymologiseren. De resultaten zijn volgens het hedendaagse niveau wetenschappelijk onbevredigend, doordat de geleerde nog te weinig van taal en taalontwikkeling wist.

Voorbeelden

Een Engelstalig schoolvoorbeeld van een woord gevormd door een volksetymologie dat inmiddels geaccepteerd is, is burger in constructies als fishburger en cheeseburger. Men dacht namelijk dat het woord hamburger een samenstelling van ham en burger was, hoewel het in werkelijkheid van Hamburg komt.

Volksetymologieën zijn ook bij toponiemen (plaatsnamen) een veelvoorkomend verschijnsel. Ze leveren bijvoorbeeld broeken op in gemeentewapens van plaatsen op -broek (waar broek oorspronkelijk moeras betekent, zie broek (landschap)). De d in de Duitse naam voor Milaan, Mailand, kan ook uit volksetymologie worden verklaard (de onjuiste verklaring mei-land leeft nog steeds voort).

Bestand:Witbier.JPG

Witbier

• kattebelletje komt van het Italiaanse scartabello; dit betekende "boekje", en werd in het vroegmodern Nederlands overgenomen als chartabelle, later in de vorm kartebelletje, ’kort geschrift’. Die vorm werd niet herkend, maar deed aan de elementen kat en bel denken; in de vorm leken die wel op het woord, maar er was geen enkele betekenisovereenkomst, noch met het dier, noch met een klokachtig instrument.
• kamperfoelie komt van het Latijnse caprifolium (geitenblad). Vroeger werd het vernederlandst tot caprifolie. Er is een -m in het woord geslopen, kennelijk onder invloed van woorden als kamp, lamp, damp.
• hangmat komt via het Spaans hamaca van het woord in de taal Arawak (Taíno-cultuur): hamaka
• pakkie-an komt van het Maleise bagian, dat afdeling (of deel) betekent
• witbier (ook in het Duits: Weißbier) komt eigenlijk van Weizenbier (tarwebier). Witbier is vaak, maar niet altijd, lichter dan ander bier, er bestaat ook donker witbier.
• Trashmetal – Soms wordt in het Nederlands thrash metal krom vertaald zonder de ’h’ na de t, dus geschreven als trashmetal. Van Dale en de Nederlandse Taalunie benoemen het ook als trashmetal. Trash betekent echter afval en thrash betekent slag/dreun/wild feestje/wild om zich heen slaan, wat een aannemelijkere naamsverklaring is en ook de oorspronkelijke betekenis volgt zoals die in het Engels bedoeld is.

Niet alle zo ontstane woorden zijn geaccepteerd en overgenomen als correct taalgebruik.

• rontonde is een ongeaccepteerde vorm (onder invloed van rond) voor het correcte rotonde.
• openreren – inderdaad wordt het lichaam van de patiënt geopend.

Soms zijn het oorspronkelijke woord en het nieuwgevormde woord beide blijven bestaan maar hebben ze een verschillende betekenis gekregen:

• rederijker uit het Franse rhéthorique, onder invloed van rede[voering] en rijk, is een literair kunstenaar uit de vroegmoderne tijd, eigenlijk een ’retorieker’. Daarnaast bestaat het woord retoriek nog in de oorspronkelijke betekenis.

Soms hebben wij een buitenlandse volksetymologie overgenomen.

• De witte neushoorn dankt zijn naam niet aan zijn kleur, maar aan een verkeerde vertaling van de Engelse van het Afrikaanse woord wyd naar white. Het woord wyd verwees naar de wijde lippen van deze soort in verhouding met die van de zwarte (puntlip) neushoorn. Wij hebben daarna deze ’foutieve’ Engelse naam vertaald in het Nederlands.

Volksetymologie versus etymologie

Volksetymologie en echte etymologie draaien beide om de herkomst van woorden. Etymologie onderzoekt de juiste herkomst van woorden (niet: de juiste betekenis), en gaat de woordgeschiedenis na: hoe is het woord in betekenis veranderd in de loop der tijd? En welke taalkundige vormveranderingen hebben plaatsgevonden, doorgaans onder invloed van klankwetten? In zekere (metonymische) zin betekent etymologie ook: de aldus gevonden herkomst van een bepaald woord.

Volksetymologie daarentegen is een verkeerd begrip over de herkomst van een woord, en eventueel een hierop gebaseerde vervorming van een woord. Het gaat hier niet om taalkundig onderzoek, maar over wat men doorverteld of meent te weten over een woord.

Illustratie van de verschillen

• De etymologische reconstructie It. scartabello > Ned. chartabelle is correct, en geeft de etymologie van het woord weer.
• De vormverandering chartabelle > kattebelletje is op een ongegronde interpretatie van taalgebruikers gebaseerd, en vormt daarmee een volksetymologie.
• Een schoolvoorbeeld van geleerdenetymologie vormt de zestiende-eeuwse geleerde Ioannes Goropius Becanus, die wilde aantonen dat het Nederlands de oudste taal was geweest. Als argument voor zijn theorie gebruikte hij de opvatting dat Diets was afgeleid van ’d’ouds(te)’; het Diets of Nederlands was ’dus’ de oudste taal. Die opvatting was een misvatting. In feite betekent Diets ’volks’. Dit is eenvoudig aan te tonen door vergelijking met verwante talen als het Gotisch, maar dat wist Becanus nog niet. Zijn bewuste interpretatie kwam weliswaar met de feiten niet overeen, maar was toch geen volksetymologie. Hij substitueerde immers niet onbewust een hem bekende vorm, maar zocht naar een vorm waarmee hij zijn theorie kon verklaren.

Volksetymologie en metanalyse

Bij volksetymologie wordt de vreemde woordvorm geherinterpreteerd (onjuist opgevat, niet herkend), en men zoekt onbewust een bekende woordvorm, die men ervoor in de plaats stelt. Indien daarentegen de woordvorm (en met name de afgrenzing tussen woorden of morfemen) wordt geherinterpreteerd op grond van andere vormen in hetzelfde zinsverband, spreken we van metanalyse.

Zie ook

• Etymologie