Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Vergelijking van Esperanto en Ido
| Dit artikel is onderdeel van de serie Esperanto |
| Taal |
| Akademio de Esperanto · Grammatica · Woordenboek · Esperantologie · Alfabet · Telwoorden · Fundamento |
| Verenigingen |
| Akademio Internacia de la Sciencoj · UEA · TEJO · BEMI · Esperanto Nederland · NEJ · Vlaamse Esperantobond · FLEJA · OSIEK · Internationale Katholieken |
| Geschiedenis |
| L.L. Zamenhof · Tijdslijn · Verklaring van Boulogne · Ata-ita-crisis · Neutraal Moresnet · Manifest van Praag · Bona Espero · Esperantostad |
| Esperantocultuur |
| Esperanto-bijeenkomst · Ĝangalo · Radio · Internacia Televido · Finvenkismo · Homaranismo · Kabei · Pasporta Servo · Politiek · La Espero · Stelo · Symbolen · Esperantist · UK · IJK · Moedertaalsprekers · Zamenhofdag |
| Esperantoliteratuur |
| PIV · Auteurs · Esperantostrips · Esperantotijdschrift |
| Kritiek |
| Vergelijking met Ido · Vergelijking met Interlingua · Hervormd Esperanto · Esperantido · Eurokloon |
Portaal  Esperanto
|
De opzet van dit artikel is de belangrijkste verschillen tussen Esperanto en Ido aan te geven. Esperanto en Ido zijn twee internationale hulptalen met een gezamenlijke geschiedenis, die beide hun eigen weg gegaan zijn. Ido werd begin 20e eeuw bedacht na een scheuring in de beweging, tussen hen die geloofden dat Esperanto mankementen vertoonde, die zouden voorkomen dat het een IAL (internationale hulptaal) zou worden, en hen die geloofden dat Esperanto in zijn bestaande vorm goed genoeg was, en dat eindeloos verbeteringen aanbrengen in een taal, deze uiteindelijk alleen maar zwakker zou maken. Zie voor meer informatie over deze beide talen de koppelingen hierboven.
De talen zijn nog steeds nauw aan elkaar verwant, en tot op zekere hoogte wederzijds herkenbaar en begrijpelijk. Een Italiaans toneelstuk, dat geschreven was met een dialoog in twee verschillende Italiaanse dialecten, is later vertaald naar Esperanto en Ido, die de functie van deze dialecten hierin overnamen. Zoals dialecten vaak nieuwe woorden leveren aan een taal via de literatuur van etnische talen, zo heeft Ido ook vele neologismen aan Esperanto bijgedragen (in het bijzonder in het geval van poëtische vervangingen van lange woorden met het voorvoegsel mal-).
Linguïstische vergelijking
Esperanto is gebaseerd op het Fundamento de Esperanto, geschreven door Ludwig Lejzer Zamenhof. De grammatica van Ido wordt uiteengezet in het Kompleta Gramatiko Detaloza di la Linguo Internaciona Ido.
Morfologie
Morfologie is het gebied waarin de grootste verschillen tussen deze twee talen bespeurd kunnen worden. Beide talen hebben dezelfde regels met betrekking tot zelfstandige naamwoorden (eindigend op -o), bijvoeglijke naamwoorden (eindigend op -a) en veel andere woordsoorten. De relatie tussen zelfstandige naamwoorden, werkwoorden en bijvoeglijke naamwoorden heeft in Ido echter een grondige verandering ondergaan, gebaseerd op het principe van omkeerbaarheid. In beide talen kan men een relatie waarnemen tussen bijvoorbeeld de woorden multa "veel" en multo "hoeveelheid" simpelweg door de -a door een -o te vervangen, of andersom.
Enkele kleine verschillen zijn het verdwijnen van de verbuiging van het bijvoeglijk naamwoord naar het zelfstandig naamwoord, en het vervallen van de agglutinatieve meervoudsuitgang -j voor het meervoud, die opgevangen werd door een synthetische vervanging van de uitgang -o door -i. Ido heeft ook de accusatief-uitgang -n laten vallen.
| Nederlands | Esperanto | Ido |
|---|---|---|
| mooie hond | bela hundo | bela hundo |
| mooie honden | belaj hundoj | bela hundi |
| ik houd van mooie honden | mi amas belajn hundojn | me amas bela hundi |
Grotere verschillen verschijnen er echter wanneer we de woordvorming bekijken. In Esperanto betekent het woord krono bijvoorbeeld "kroon", en door de uitgang -o door de werkwoorduitgang -i te vervangen kan men het werkwoord kroni, "kronen", afleiden. Maar wanneer men ervan uitgaat van het werkwoord kroni en de -i door een -o vervangt om een zelfstandig naamwoord af te leiden, dan is de betekenis hiervan niet "kroning", maar "kroon". Dit komt doordat de wortel kron- van zichzelf een zelfstandig naamwoord is. Met de uitgang -o betekent het woord simpelweg het object (de kroon) zelf, en de achtervoeging van een -i vormt een handeling die verricht wordt met dit voorwerp. Om de naam van het uitvoeren van deze handeling te krijgen is het nodig het achtervoegsel -ado te gebruiken, dat het idee in zich draagt van het uitvoeren van een handeling. Het is dus nodig om te weten tot welke categorie een wortel behoort.
Ido heeft een aantal nieuwe affixen geïntroduceerd in een poging de morfologie van een woord duidelijk te maken, zodat de categorie van een woord niet geleerd hoeft te worden. In het geval van het woord krono wordt het achtervoegsel -izar, "bedekken met", gebruikt om het werkwoord kronizar, "kronen", te maken. Het is mogelijk om van dit werkwoord de werkwoorduitgang -ar te verwijderen, en dit te vervangen door de zelfstandige uitgang -o, om kronizo, "kroning", te vormen. Door niet toe te laten dat een zelfstandig naamwoord rechtstreeks als een werkwoord gebruikt kan worden, zoals in Esperanto, kunnen Ido-wortels herkend worden zonder dat ze gecategoriseerd en uit het hoofd geleerd hoeven te worden.
| Nederlands | Esperanto | Ido |
|---|---|---|
| kroon | krono | krono |
| kronen | kroni | kronizar |
| kroning | kronado | kronizo |
Deze oplossing is echter maar gedeeltelijk, en bij andere woorden is het nog steeds nodig om categorieën voor wortels te kennen. Het belangrijkste verschil is dat Ido directer beantwoordt aan de verwachtingen van sprekers van Romaanse talen, terwijl Esperanto meer beïnvloed is door Slavische semantiek. Dit aspect van Esperanto is door zijn bedenker gewoonweg als vanzelfsprekend aangenomen, en was niet expliciet verwoord toen Ido gecreëerd werd.
Woordenschat
Hoewel Esperanto en Ido een groot gedeelte van hun woordenschat gemeen hebben, zijn er ook tal van belangrijke verschillen. Ido gebruikt de zesentwintig letters van het Latijnse alfabet in zijn geheel, zonder het gebruik van diakritische tekens. Esperanto daarentegen verwijdert de "overbodige" letters "q", "w", "x" en "y" en voegt de letters "ĉ", "ĝ", "ĥ, "ĵ", "ŝ" en "ŭ" toe. Afgezien van deze kleine verschillen in spelling, probeert Ido zaken te herstellen, die werden gezien als tekortkomingen van Esperanto.
Internationaliteit
De scheppers van Ido waren van mening dat veel van de woordenschat in Esperanto niet internationaal herkenbaar, dan wel onnodig vervormd was. Ido probeert dit te herstellen door het gebruik van "internationalere" dan wel "gecorrigeerde" wortels. Dit gaat soms ten koste van het regelmatige en gemakkelijke woordvormingsproces van Esperanto. Hieronder staan enkele voorbeelden in eerst Esperanto, daarna in Ido, en vervolgens in Engels, Frans, Spaans, Italiaans, Nederlands en Duits ter vergelijking:
| Esperanto | Ido | Engels | Frans | Spaans | Italiaans | Nederlands | Duits |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| bubalo | bufalo | buffalo | buffle | búfalo | bufalo | buffel | Büffel |
| ĉelo | celulo | cell | cellule | célula | cellula | cel | Ziel |
| ĉirkaŭ | cirkum | around | autour de | alrededor | circa | circa | circa |
| dediĉi | dedikar | to dedicate | consacrer | dedicar | dedicare | toewijden | widmen |
| edzo | spoz(ul)o | husband | mari | esposo | sposo | echtgenoot | Ehemann |
| elasta | elastika | elastic | élastique | elástico | elastico | elastisch | elastisch |
| estonto 1 | futuro | future | futur | futuro | futuro | toekomst | Zukunft |
| kaj 2 | e(d) | and | et | y/e | e(d) | en | und |
| lernejo | skolo | school | école | escuela | scuola | school | Schule |
| limo | limito | limit | limite | límite | limite | limiet | Grenze |
| maĉi | mastikar | to chew | mâcher | masticar | masticare | kauwen | kauen |
| mencii | mencionar | to mention | mentionner | mencionar | menzionare | vermelden | erwähnen |
| nacio | naciono | nation | nation | nación | nazione | natie | Nation |
| penti | repentar | to repent | repentir | arrepentirse | pentirsi | boeten | bereuen |
| ŝipo | navo | ship | bateau/naivre | barco | barca | schip | Schiff |
| taĉmento | detachmento | detachment | détachement | destacamento | distaccamento | onthechting | Truppe |
| vipuro | vipero | viper | vipère | víbora | vipera | adder | Viper |
Noten
- Estonto kan letterlijk vertaald worden met dat, wat zal zijn. Overigens, er is ook een woord futuro in het Esperanto.
- Kaj komt uit het Oudgriekse καί.
Affixen
Sjabloon:Zijbalk Ido Ido stelt dat het prefix mal- (dat een woord met de tegenovergestelde betekenis schept) in Esperanto te vaak gebruikt wordt, en dat het ook ongepast kan zijn omdat het in veel talen een negatieve betekenis heeft, en stelt het gebruik van des- voor als alternatief in sommige gevallen. Ido gebruikt een aantal aparte woorden in plaats van een vervoeging met een prefix.
| Nederlands | Esperanto | Ido |
|---|---|---|
| goed | bona | bona |
| slecht | malbona | mala |
| lang | longa | longa |
| kort | mallonga | kurta |
| rechts | dekstra | dekstra |
| links | maldekstra | sinistra |
In Ido zijn mannelijke en vrouwelijke personen gelijkwaardig, terwijl in het Esperanto een uitgang nodig is om een vrouw aan te duiden. Sommige groepen gebruiken drie verschillende woorden: patro("vader"), matro("moeder") en genitoro ("ouder").
Het voorvoegsel ge- (uit het Duitse Geschwister) wordt in het Esperanto gebruikt om een meervoud van beide geslachten aan te duiden, wat in Ido niet nodig is.
| Nederlands | Esperanto | Ido |
|---|---|---|
| broer | frato | fratulo |
| zus | fratino | fratino |
| broers en zussen | gefratoj (*) | frati |
| broer of zus | frato aŭ fratino | frato |
| vader | patro | patro |
| moeder | patrino | matro |
| ouders | gepatroj (*) | genitori |
| ouder, vader of moeder | unu el la gepatroj, patro aŭ patrino | genitoro |
(*) bestaat alleen in het meervoud
Correlatieven
Ido gebruikt niet de gereguleerde tabel van correlatieven uit het Esperanto, maar gebruikt in plaats daarvan wortels die uit het Latijn afgeleid zijn. Het Esperanto kio staat gelijk aan het Ido quo, "wat", het Esperanto tie is in Ido ibe, "daar", enzovoorts.
Eigennamen
In Esperanto kunnen eigennamen wel of niet geësperantiseerd gebruikt worden, afhankelijk van veel factoren. De gangbaarste Europese namen hebben Esperanto-tegenhangers, net als de namen van belangrijke steden en alle naties. Ido daarentegen behandelt eigennamen als buitenlandse woorden, en vormt ze niet om naar Ido.
Voor- en achternamen
Zoals hierboven vermeld, hebben veel Europese namen een Esperanto-tegenhanger: "John" of "Johan" wordt Johano, "Alexander" wordt Aleksandro, enzovoorts. Omdat sommige talen de voornaam vóór de familienaam laten, en andere erachter, kan "John Smith" geschreven worden als "Johano SMITH" of "John SMITH". De meeste niet-westerse namen hebben geen Esperanto-equivalent en worden zo "Esperanto" mogelijk weergegeven.
Ido daarentegen laat de naam zoals hij is. Namen uit talen met een niet-Latijns schrift worden zo fonetisch mogelijk opgeschreven. In Ido worden achternamen niet met hoofdletters geschreven.
Geografische namen
Alle landen hebben een eigen naam in Esperanto. Het systeem waarmee ze afgeleid zijn is soms echter wat complex. In de landen van de oude wereld, waar landen vernoemd zijn naar een etnische groep, is de hoofdwortel een beschrijving van een persoon van die groep: Anglo is een Engelsman, franco is een Fransman, en de namen van landen worden gevormd met het achtervoegsel -ujo(omvattend), dus Engeland en Frankrijk worden respectievelijk Anglujo en Francujo. De laatste tijd is in Esperanto het achtervoegsel -io voor het benoemen van een land aangenomen, om op die manier meer overeen te komen met standaard internationaal gebruik, en minder ouderwets over te komen: Anglio, Francio.
In de nieuwe wereld, waar burgers naar hun land vernoemd worden, is de naam van het land het hoofdwoord, en worden de namen van hun inwoners daarvan afgeleid: Kanado ("Canada") en Kanadano ("Canadees").
Namen van steden kunnen ook een Esperanto-equivalent hebben: Londono voor Londen, Nov-Jorko voor New York. Plaatsnamen die moeilijk in Esperanto weergegeven kunnen worden, of onherkenbaar vervormd moeten worden, behouden vaak hun inheemse naam: Cannes wordt meestal geschreven als "Cannes".
In Ido worden landnamen aangepast aan de schrijfwijze van Ido, maar blijven verder onveranderd: Europa, Peru, Amerika. Stadsnamen worden behandeld als uitheemse woorden (London), behalve wanneer de naam zelf een gangbaar bijvoeglijk naamwoord of zelfstandig naamwoord bevat: Nov-York (Nov voor nova, "nieuw", maar de plaatsnaam York blijft ongewijzigd. Dit is echter geen plicht of vastgestelde regel, dus New York wordt ook geaccepteerd, net als Köln voor de Duitse stad Keulen). South-Carolina wordt Sud-Karolina, net zoals de rivier "Schwartz rivier" ook niet vertaald wordt tot "zwarte rivier". Minder bekende plaatsnamen worden echter met rust gelaten, en een klein stadje met de naam "Battle river" wordt dus niet vertaald in batalio-rivero. Dit omdat een onbekende plaatsnaam na vertaling vrijwel onmogelijk nog gevonden kan worden in de oorspronkelijke taal.
Aantal sprekers
De schattingen van het aantal esperantisten lopen uiteen van 100.000 tot 3 miljoen, hoewel de meest betrouwbare schattingen om en nabij de 1,6 miljoen liggen. De schattingen van het aantal sprekers van Ido zijn ook allerminst zeker, maar een getal tussen de 500 en enkele duizenden is het meest waarschijnlijk. Het is ook belangrijk het verschil op te merken tussen het aantal sprekers en het aantal aanhangers: de twee talen lijken genoeg op elkaar om het mogelijk te maken de andere taal met slechts een paar weken studie zonder moeite te verstaan, en er is een aantal mensen dat Ido geleerd heeft uit nieuwsgierigheid, maar toch de voorkeur geven aan Esperanto. Het aantal deelnemers op internationale conferenties is ook erg verschillend: bij Esperanto zijn er jaarlijks 2000 tot 3000 deelnemers terwijl er bij Ido gedurende de laatste 10 jaar gemiddeld steeds ongeveer 15 mensen aanwezig waren.
Geschiedenis
In dit gedeelte wordt geprobeerd een geschiedenis te geven van Esperanto en Ido in verhouding tot elkaar. Voor de individuele geschiedenis van deze talen kunt u de artikelen "ontstaan van Esperanto" en Ido lezen.
De geschiedenis van Esperanto en zijn relatie tot Ido is doorspekt met wat ervaren wordt als rivaliteit en verraad, en een zekere hoeveelheid wederzijds onbegrip. Veel esperantisten voelen zich verraden door de Ido-beweging, en veel idisten hebben het idee dat hun taal niet het respect krijgt dat ze verdient.
In het jaar 1900 zette Louis Couturat, na een briefwisseling met Esperanto-oprichter L.L. Zamenhof, de delegatie voor het aannemen van een internationale hulptaal op. In 1907 kwam de delegatie in Wenen bijeen om een internationale hulptaal te kiezen uit de kandidaten die op dat moment voorhanden waren. De meeste esperantisten namen aan dat Esperanto met gemak zou winnen. Toen Couturat echter zijn eigen project presenteerde, een serie herzieningen van Esperanto die uiteindelijk Ido zouden vormen, en een antwoord binnen een maand tijd eiste, voelden velen uit de Esperanto-beweging zich verraden. Sommige esperantisten beschuldigden Couturat en zijn collega markies Louis de Beaufront van een samenzwering, en zeiden dat de internationale delegatie slechts een smoes was om Ido naar voren te schuiven.
Idisten zien de zaken enigszins anders: zij benadrukken dat veel van de veranderingen in het Esperanto die in Ido doorgevoerd zijn, oorspronkelijk voorstellen zijn uit Zamenhofs hervormd Esperanto, die uiteindelijk door het merendeel van de sprekers afgewezen werden. Idisten waren van mening dat Esperanto op vele gebieden ontwerpfouten bevatte, en dat de voorstellen van Couturat niet een samenzwering tegen de taal waren, maar eerder een stel verbeteringen die erg nodig waren.
Voorbeelden ter vergelijking
Hieronder het Onzevader in beide talen:
| Esperanto | Ido |
|---|---|
|
|
Bekijk hier de Nederlandse versie.
Zie ook
Externe links
- Officiële website van de Universala Esperanto-Asocio
- Gratis Esperantocursussen + taalassistenten
- Achtergronden van Ido, een cursus en een woordenlijst
Intertaalkoppelingen via Wikidata (via reasonator)
| Kunsttalen (lijst) |
|---|