Dobbelsteen

Twee dobbelstenen.

Een dobbelsteen of teerling is oorspronkelijk een kubusvormig voorwerp waar op elk van de zijden een aantal ogen (stippen) is afgebeeld, van 1 tot en met 6. Door de dobbelsteen te werpen zal een van de zijden min of meer toevallig boven komen. Het aantal ogen op deze zijde wordt als uitkomst van de worp beschouwd. Tegenwoordig zijn er ook dobbelstenen met andere aantallen zijden. Dit zijn meestal regelmatige veelvlakken of daarop gebaseerde lichamen. In plaats van ogen, staat dan meestal op iedere zijde een getal.

Een dobbelsteen behoort zo gevormd te zijn dat elke zijde een even grote kans heeft om boven te komen liggen. Zo'n dobbelsteen heet zuiver. In werkelijkheid zal elke dobbelsteen wel wat onregelmatigheden hebben, al dan niet als gevolg van slijtage. Door een dobbelsteen een flink aantal malen te werpen en te tellen hoe vaak elke zijde boven komt kan worden getoetst of deze misschien ongeschikt is voor gebruik.

Het woord dobbelsteen verwijst naar het oude spel dobbelen.

Soorten dobbelstenen

De meest gebruikte dobbelsteen heeft zes zijden (met 1 t/m 6 ogen, of soms cijfers), maar er bestaan ook dobbelstenen met vier (1-4), acht (1-8), tien (0-9, 1-10 of 00-90), twaalf (1-12), twintig (1-20 of soms twee keer 0-9) dertig (1-30 of soms drie keer 0-9-) of honderd zijden (1-100, of twee keer 0-9). Deze laatste worden hoofdzakelijk gebruikt bij role playing games.

Al deze afwijkende dubbelstenen hebben meestal niet de traditionele ogen, maar cijfers. Een decimale (dus tienzijdige) dobbelsteen is handig bij de kansrekening. De constructie moet zodanig zijn dat ieder cijfer dezelfde kans heeft om boven te komen. Sommige decimale dobbelstenen hebben de vorm van een regelmatig twaalfvlak, waarbij twee overliggende zijden niet vlak zijn afgewerkt, zodat de dobbelsteen daar niet tot rust zal komen. Er zijn ook decimale dobbelstenen met 20 vlakken, waarbij ieder cijfer twee keer voorkomt.

Er bestaan zelfs 2- en 3-zijdige dobbelstenen. Een munt dient vaak als tweezijdige dobbelsteen.

Een manier om snel het type dobbelsteen te benoemen is dn (of Dn), waarbij 'd' staat voor 'dobbelsteen' (of in het Engels: 'die') en n voor het aantal zijdes van de dobbelsteen. Zo wordt een normale, gangbare "zeszijdige dobbelsteen" afgekort tot d6, een "achtzijdige dobbelsteen" tot d8, enzovoorts.

Indien er geen d2 voorhanden is, kun je ook een d6 gebruiken en definiëren dat 1 tot en met 3 voor 1 staat en 4 tot en met 6 voor 2, maar eenvoudiger is het om een muntstuk te nemen en kop of munt te doen.

Als d3 kan men ook een d6 gebruiken, de getallen 1 en 2 kunnen dan als 1 gezien worden, de getallen 3 en 4 als 2 en de getallen 5 en 6 als 3. Tegenwoordig worden de zijden van een d6 ook wel bedrukt met 2 maal een 1, 2 maal een 2 en 2 maal een 3 om zo een d3 te simuleren.

Wenst u een d5 te simuleren met een d6, dan is er eigenlijk maar een mogelijkheid: wordt er een 6 gegooid, dan is die worp ongeldig en moet er nog eens gegooid worden.

Indeling van de vlakken

Bij de traditionele zeszijdige dobbelsteen zitten de zijden die samen het getal 7 maken, tegenover elkaar, dus de 1 tegenover de 6, de 2 tegenover de 5, de 3 tegenover de 4. Leg je de dobbelsteen neer met de 1 boven en de 2 naar je toe, dan zit de 3 rechts en de 4 links. Dat betekent dat de indeling der ogen op alle normale zeszijdige dobbelstenen identiek is. Ook bij de meeste dobbelstenen met meer zijden is het vaak zo dat de tegenoverliggende getallen een waarde hebben van het aantal zijden + 1.

Mogelijke worpen

Bij veel spelletjes wordt er met twee dobbelstenen gegooid. Niet iedere worp is dan even waarschijnlijk. De waarschijnlijkste worp is 7, want dat kan op zes manieren (1+6, 2+5, 3+4, 4+3, 5+2, 6+1). Het is onmogelijk een 1 te gooien met twee dobbelstenen.

Uitvoering

Een dobbelsteen is meestal gemaakt uit hard materiaal, tegenwoordig van plastic maar vroeger vaak van bot of steen. Een standaard dobbelsteen is ongeveer 1 tot 2 cm groot; de meestgebruikte maten hebben een ribbe van 10 mm of 16 mm. Daarnaast bestaan er nog allerlei mini dobbelsteentjes, voor reisspelletjes en diverse formaten en vormen 'fun' dobbelstenen.

Andere soorten dobbelstenen

Scoredobbelstenen

Een uitzondering op het gebruik dat tegenoverliggende getallen een waarde hebben van het aantal zijdes + 1, zijn de zgn 'scoredobbelstenen', waarbij de opeenvolgende waarden naast elkaar liggen, zodat snel de volgende waarde gevonden kan worden.

Bij Backgammon wordt een dobbelsteen gebruikt met de cijfers 2, 4, 8, 16, 32, 64. Een verdubbeling van de score wordt aangegeven door de steen met een bepaalde zijde boven te leggen. Dit is dus eigenlijk geen echte dobbelsteen, want hij is niet bedoeld om mee te werpen en in een toevallige stand te komen.

In het spel Warhammer wordt er voor artillerie ook gebruikgemaakt van twee afwijkende dobbelstenen, één met de waarden: 2, 4, 6, 8, 10, MISFIRE, en één met aan twee (tegenoverliggende) zijden het woord 'Hit' en op alle andere zijden een pijltje. Dit zijn, in tegenstelling tot andere dobbelstenen, dobbelstenen die aan de regels van het spel Warhammer gebonden zijn.

In het kleuterspel Kleurentorentjes wordt een dobbelsteen gebruikt zonder ogen maar met een kleur aan elke kant.

Pokerdobbelstenen

Pokerdobbelstenen zijn ook zesvlakkig, net als gewone dobbelstenen, maar zijn voorzien van spelkaart-afbeeldingen: negen, tien, boer, dame, heer en aas. Deze dobbelstenen worden gebruikt bij chapeau.

Letterdobbelstenen

Bij woordspellen, zoals Boggle, wordt gebruik gemaakt van dobbelstenen met letters. Na het werpen moeten dan woorden gevormd worden met de letters die bovenop liggen.

Gebruik van dobbelstenen

Een dobbelsteen wordt meestal gebruikt om een (gecontroleerd) toevalselement te introduceren in spellen, met name dobbelspelen, gezelschapsspellen en rollenspellen. Met een valse (onzuivere) dobbelsteen worden gokspelen soms gemanipuleerd.

Dobbelstenen worden aldus op twee manieren gebruikt

• Statistiek
• Spellen

Spellen

In veel bordspellen worden een of meer dobbelstenen gebruikt (meestal zeszijdige). Er bestaan veel spelletjes die alleen met (zeszijdige) dobbelstenen worden gespeeld, onder andere veel kroegspelletjes. Zie Dobbelspel.

Trivia

• Een beroemde uitspraak van Albert Einstein is Gott würfelt nicht' (God dobbelt niet). De dobbelsteen staat hier voor een gedachte die geformuleerd werd in de kwantummechanica, namelijk dat sommige elementaire fysische processen fundamenteel onvoorspelbaar zijn, en dus nooit (ook niet met ideale meetapparatuur) tot een deterministische oorzaak-gevolg relatie te herleiden zijn. Einstein bedoelde met zijn uitspraak dat het gedrag van de mechanica volkomen voorspelbaar is als de begintoestand bekend is. Tegenwoordig overheerst de mening dat Einstein zich vergiste.
• In China zien de dobbelstenen er net zo uit als in de westerse wereld, maar de 4 is rood. De overlevering vertelt dat een keizer aan het dobbelen was met een prinses, waarbij de keizer steeds verloor. Uiteindelijk wierp de keizer dubbel 4, waardoor hij het spel eindelijk een keer won. De keizer beval toen dat op alle dobbelstenen in het land de 4 rood moest worden gemaakt.
• Dobbelstenen zijn één van de lijdenswerktuigen van Christus.
• Toen Julius Caesar zijn mannen aansprak om de Rubicon over te steken, zei hij, nadat ze het eens waren: Alea iacta est (De dobbelsteen is geworpen).
• De benaming teerling wordt ook gebruikt bij de uitdrukking:

"De teerling is geworpen": De riskante beslissing is genomen, of: Het spel is begonnen

  Vrije mediabestanden over Dice op Wikimedia Commons

	Dobbelen - Spelletjes met Dobbelstenen