Panlogisme

Panlogisme (samengesteld uit: (Grieks:) πἀν, pan: „alles[omvattend]”; λὁγος, logos, „rede” > logisme: verstandelijke, logische gevolgtrekking) is een metafysische theorie, volgens dewelke het verstand of de rede een algemeen kenmerk is van de werkelijkheid.

Het woord duikt het eerst op in de geschriften van Johann Eduard Erdmann (1805–1892), één van de leerlingen van Hegel (1770–1831).^[1]^[2] Erdmann wou met deze term Hegels zienswijze beschrijven. Facetten van het panlogisme zijn reeds terug te vinden in de ideeën van Plato. De leer is volledig uitgewerkt door Hegel, die stelt, dat al het werkelijke ook redelijk is of rede heeft. Het universum en alles wat erin is de handeling of de realisatie van de rede of logica zelf (Logos). Hegel stelde dat we alleen van onze begrippen en voorstellingen enige zekerheid hebben, en het enige reële ’zijn’ de absolute idee is (absoluut idealisme). De absolute idee ontwikkelt zich dialectisch: aanvankelijk is de absolute idee niets behalve dat ze ’is’. Alles is slechts een trap in de ontwikkeling van die absolute idee; zodat de rede (de logica) niet van de werkelijkheid, en de werkelijkheid (gans het universum) niet van de rede verlaten is. Overigens zijn ook slechts de logica en de eeuwige wis- en natuurkundige wetmatigheden absoluut en noodzakelijk en moet bijgevolg al het overige daaraan contingent zijn.

Panlogistische theorieën staan voor het probleem, te verklaren in hoeverre al het werkelijke redelijk is. Dit is vooral moeilijk voor te stellen, wanneer men de leer van panpsychisme wil vermijden, de stelling dat al het werkelijke ook bewustzijn heeft. Het erkennen dat alles redelijkheid heeft, schijnt namelijk de voorwaarde in te houden dat alles bewustzijn heeft.