Jan Daniël Bakker

Jan Daniël Bakker
Priester van de Rooms-Katholieke Kerk
Geboren	22 juli 1914
Plaats	Waarland
Overleden	23 april 1982
Plaats	Nijmegen
Wijdingen
Priester	18 februari 1940

Jan Daniël Bakker s.s.s. (Waarland, 22 juli 1914 – Nijmegen, 23 april 1982) was een priester en kloosterling van de rooms-katholieke Congregatie van het Heilig Sacrament. Hij probeerde het opleidingsniveau binnen en buiten die orde te verbeteren. Later deed hij hetzelfde voor de Rooms-Katholieke Kerk in Midden- en Oost-Europa.

Jeugd en adolescentie: 1914-1932

Jan Daniël was de oudste zoon van Johannes Petrus Bakker uit Waarland en Cornelia Brigetta Scholten uit Oude Niedorp. Vader was bloembollenkweker. De jonge Bakker was in zijn lagere schoolperiode misdienaar. In 1927 verliet hij Waarland om in Nijmegen een opleiding aan het juvenaat van de paters van de Congregatie van het Allerheiligste Sacrament te gaan volgen. De zomervakanties bracht hij door in Waarland, waar hij in 1932 het definitieve besluit nam om bij de paters in noviciaat te gaan. Hij vertrok naar het noviciaathuis in kasteel De Berckt bij het Noord-Limburgse Baarlo. Hier werd hij tot kloosterling gevormd. Hij nam als novice de kloosternaam Romunaldus aan.

Studie en wijding 1932-1943

Romualdus was een ijverige student en zeer getalenteerd. In de verslagen heette hij ‘een belofte voor de toekomst’ of ‘[e]en drijvende kracht, eerste klasse’. Broeder Romualdus had wel wat eigen kenmerken, die zouden komen door zijn afkomst uit West-Friesland. Alle inspanningen om zich geduld, meegaandheid en mildheid eigen te maken, bleken eigenzinnigheid, koppigheid, solipsisme en veeleisendheid in broeder Romualdus’ latere leven uitgeroeid noch overwonnen. Van 1934 en 1940 studeerde Jan filosofie en theologiestudie aan het scholasticaat – het seminarie van de congregatie in Baarlo. In 1936-1937 studeerde Jan theologie in klooster Stevensbeek. Na zijn kruinschering op 15 juli 1937 volgde op 8 december zijn ‘eeuwige heilige professie’. Ruim anderhalf jaar later, op 18 februari 1940, ontving frater Romualdus samen met jaargenoten de priesterwijding uit handen van monseigneur Guillaume Lemmens, bisschop van Roermond.

De oorlogsjaren en een nieuw begin: 1943-1959

Tijdens de eerste oorlogsjaren studeerde Bakker aan de Roomsch Katholieke Universiteit (nu Radboud Universiteit) in Nijmegen. Op 9 april 1943 werd de universiteit door de Duitsers gesloten, omdat de universiteit de loyaliteitsverklaring niet ondertekende. Clandestien legde pater Bakker op 6 en 19 mei en op 2 juni 1943 nog zijn doctoraalexamens af. Zes maanden na de bevrijding van Nijmegen, op 4 april 1945, kreeg hij zijn universitaire diploma overhandigd.

Na zijn examens in 1943 ging hij naar De Berckt te Baarlo waar op 14 augustus 1943 de Sicherheitsdienst SD inviel. Een broer en enkele mede ordegenoten werden vastgezet. Voor pater Bakker de reden om in het verzet te gaan. Zo probeerde hij zijn broer en ordegenoten vrij te krijgen en bezocht hij met regelmaat de geïnterneerden in kamp Amersfoort, waar hij onder andere hosties en correspondentie bezorgde.

De Duitsers eisten in 1943 het klooster aan de Heyendaalseweg in Nijmegen op. De geallieerden deden dat na de bevrijding op 17 september 1944. Na een grote schoonmaak trok de orde er begin 1945 weer in. Bakker woonde in februari 1944 in een eengezinswoning in die straat en gaf vrijwel direct Griekse les.

Seminarieprofessor: 1945-1959

In juni 1944 werd pater Bakker benoemd tot dogmatiekprofessor aan het scholasticaat, dat bij de lazaristen in het Noord-Limburgse Panningen een tijdelijk onderkomen had gevonden. De oorlogsverwikkelingen gooiden echter roet in het eten. Pas in januari 1945 kon Bakker zijn eerste les geven. In 1946 werd hij benoemd tot professor kerkelijke geschiedenis. Hij was zeer actief en bevorderde bij zijn studenten een actieve studie-instelling. Tussen 1956 en 1959, niet lang voor de opheffing van de sacramentijnse seminarieopleiding, maakt pater Bakker nog een comeback met drie cursussen dogmatiek.

Een echte boekenman: 1946-1969

In maart 1946 werd Bakker belast met de oprichting van een provinciale bibliotheek voor de orde, waar hij de volgende 22 jaar de scepter zou zwaaien. Vast staat dat pater Bakker zich in de bibliotheek- en boekwetenschap heeft uitgeleefd en laten gelden. De opsluiting in de wereld van boek en tijdschrift betekende een enorme horizontverbreding. Er ontstond een groot nationaal en internationaal netwerk op van boek- en tijdschriftuitgevers, boekverkopers en -distributeurs, bibliothecarissen, universitaire managers, seminarie- en universiteitsdocenten, priesters en kloosterlingen, prelaten en bisschoppen. In een tijd waarin internationaal reizen en vakanties in het buitenland nogal uitzonderlijk waren, brachten auto, trein en vliegtuig pater Bakker tot ver buiten de kloostermuren. Van de afsluiting van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) in Rome op 8 december 1965 ging het via Berlijn, Bonn, München, Oxford, Genève, Wenen en Parijs naar alle uithoeken van Europa. Vanaf 1966 bereisde hij de landen in Midden- en Oost-Europa; een uitzonderingsgebied waar maar weinigen zich waagden, met het doel contacten op te bouwen met priesters, religieuzen en theologen.

In 1948 werd Bakker lid van De Vereniging voor Seminarie- en Kloosterbibliothecarissen (VSKB). Hij was al snel een onvervangbare kracht en de meest activistische ’Werkbij’ onder de seminarie- en kloosterbibliothecarissen. Op 29 augustus 1949 trad hij toe tot het bestuur. Die vereniging streefde de professionalisering na van klooster- en seminariebibliotheken, waarbij de verbetering van het theologie-onderwijs voorop stond. De vereniging maakte een bevlogen start, maar nam pas echt een grote vlucht, toen werd besloten om voor de leden collectief boeken te gaan inkopen. Dat laatste ging niet zonder slag en stoot. Daarna werden contacten gelegd met buitenlandse organisaties om uitwisseling van informatie en boeken te realiseren, en ook gezamenlijke periodieken te maken.

Eind jaren zestig werden de meer commerciële activiteiten van de VSKB ondergebracht in de stichting World Library Service, die onder leiding stond van pater Bakker. In deze stichting werden ook de ideële activiteiten voor de kerk in Midden- en Oost-Europa voortgezet.

Vanaf het midden van de jaren vijftig startte pater Bakker ’Het Fonds’, dat ’boekenzendingen’ ging verzorgen voor grootseminaria in landen die gebukt gaan onder communistische overheersing of erdoor worden bedreigd. Hij vroeg leden van de VSKB om bijdragen om deze zendingen mogelijk te maken. Het begon in Polen en daarna Joegoslavië, Tsjechoslowakije en Rusland. Eerst richtte het zich op de priesteropleidingen. Later kwamen er ’geschenkzendingen’ bij aan individuele priesters en leken in Midden- en Oost-Europa. Soms waren de ontvangers bekenden van verenigingsleden, soms stonden ze in contact met pater Bakker zelf. Sommigen van hen kende hij eerder slechts indirect − ze kregen pas een gezicht tijdens een van zijn vele reizen achter het IJzeren Gordijn. Zowel de boekzendingen als zijn bezoeken naar die regio waren bij de autoriteiten niet geheel onbekend en daardoor niet alleen gevaarlijk voor hem maar ook voor de ontvangers en hen die hij bezocht.

Na het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) bevorderde Bakker begrip in de Rooms—Katholieke Kerk in Midden- en Oost-Europa voor de post-conciliaire ontwikkeling in Nederland. Aldaar was er in de jaren zeventig veel onbegrip en kritiek op de ontwikkelingen in Nederland. Hij speelde in op de positieve belangstelling, die er in meerdere landen was voor de Nederlandse Nieuwe Katechismus en steunde de uitgave van dit boek in verschillende talen.

Aktie Koinonoyntes / Communicantes: 1970-1974

Bij het vertrek van pater Bakker als bestuurslid van de VSKB stelde hij vast, dat een alsmaar diepere kloof was ontstaan tussen Oost en West. Hij wilde daar wat aan doen. Het besef dat hulpverlening moest wijken voor samenwerking en dialoog was langzaam gegroeid, maar kreeg maar langzaam gestalte. Verdieping en tweezijdige dialoog moesten door persoonlijke contacten meer gestalte krijgen. Zijn bezoeken, brieven en informatiemateriaal leverden heel wat stevige discussies op met de clerici in de betrokken landen.

In die jaren maakte hij vele reizen achter het IJzeren Gordijn met alle daarbij behorende problemen met visa, doorreispapieren, controles etc. Hij kwam met veel theologen, priesters en religieuzen in contact. Vaak zaten ze in moeilijke omstandigheden. Pater Bakker kon hen bemoedigen door te luisteren naar hun verhalen.

Een tweede, maar ingewikkeld aspect van de kerkelijke Oost-West dialoog betrof het delen van geloofservaringen en een gezamenlijke geloofsbezinning. Element hierbij was dat de politieke en maatschappelijke situaties in Oost en West van elkaar verschilden. Maar ook de kerk- en theologievernieuwing in Nederland joeg partners in Midden- en Oost-Europa niet zelden schrik aan.

Pater Bakkers plan om De Nieuwe Katechismus in Midden- en Oost-Europa te verspreiden, vond onder zijn vrienden daar een goed onthaal mede door de eenvoud, begrijpelijke taal, heldere opzet en aandacht voor de menselijke ervaring en de betekenis van het christelijke geloof in het dagelijkse leven.

Verschillende lezers vertaalden het in hun eigen taal (Tsjechisch, Kroatisch, Russisch en Hongaars) en die zelf uitgaven (samizdat aanduiding voor clandestien gedrukte en uitgegeven literatuur). Het boek werd zowel omarmd als verguisd. Het kostte pater Bakker heel wat inspanning: spannende en vermoeiende reizen, jarenlange correspondentie, talloze vergaderingen en talrijke kranten- en tijdschriftpublicaties. De Nieuwe Katechismus werd echt gelezen in Midden- en Oost-Europa en tot op de dag van vandaag spreken zowel priesters, theologen en leken, niet alleen katholieken, maar ook protestanten en orthodoxen, met veel waardering over deze catechismus. De World Library Service vergde veel van zijn tijd. Gewijzigde marktomstandigheden luidden het einde van die organisatie in.

Communicantes Une mer à boire: 1974-1982

Bakker voelde zich verbonden met de Kerk in Midden- en Oost-Europa, maar daar stond hij tamelijk alleen in. Hij werd geleid door het besef, dat de wereld in de twintigste eeuw ’een dorp’ was geworden, waardoor wederzijdse afhankelijkheid steeds meer op de voorgrond trad. Tegelijkertijd stelde pater Bakker vast, dat er tussen de deelkerken in individuele landen onvoldoende contact en dynamiek bestond; vooral in Midden- en Oost-Europa. Bakker had een heldere blik op het gebrek aan godsdienstvrijheid in Midden-en Oost-Europa, dat hij samen met protestantse vrienden steeds weer aan de kaak stelde. Ook spande hij zich in voor mensenrechtenactivisten in Tsjechoslowakije, die vanwege hun overtuiging en acties veroordeeld werden.

Pater Bakker vroeg door publicaties, conferenties en voordrachten steeds weer aandacht voor de situatie van de Kerk in Midden- en Oost-Europa. Vaak stond hij hierin tamelijk alleen. Pas na de Val van de Muur in 1989, zeven jaar na zijn dood, werd duidelijk hoe belangrijk de contacten waren, die hij in een moeilijke tijd had opgebouwd.

Dat Pater Bakker een netwerker was, blijkt uit duizenden brieven en briefdoorslagen, vergaderstukken, nota’s, reisverslagen en publicaties en voorgenomen, gestrande en gerealiseerde plannen. Ook zijn bureauagenda laat zien, hoezeer de acties van Bakker lag ingebed in een brede nationale en internationale context. Nadere bestudering daarvan leert tenminste twee dingen. Aan de ene kant lukte het hem maar moeilijk om bij kerkelijke organisaties en personen in Nederland aandacht te krijgen voor de situatie van de Kerk in Midden- en Oost-Europa. Aan de andere kant bleek het vaak te ingewikkeld om samen te werken met andere kerkelijke organisaties, die zich op steun van de kerk in Midden- en Oost-Europa richten.

De omvang van zijn werkzaamheden eiste zijn tol. Zijn arbeidskracht ging achteruit. Hij zocht inmiddels naar een opvolger. Ten gevolge van een hartstilstand overleed hij op 23 april 1982 op 67-jarige leeftijd.

Bron

Pater Jan Daniël Bakker s.s.s. Onvermoeibaar en ongewoon, auteur: Frans Hoppenbrouwers, Brave New Books, Amsterdam, 1e druk, © Stichting Communicantes, 2020, ISBN: 9789464050745

Literatuur

Van de hand van Pater Jan Daniël Bakker verschenen talloze publicaties over de kerk in Midden- en Oost Europa en zijn te talrijk om hier afzonderlijk te vermelden. Samenvattend zijn die verschenen:

• De Mededelingen van de Vereniging voor Seminarie- en Kloosterbibliothecarissen en sacramentijnse uitgaven, zoals Sanctissima Eucharistia en huisblad S.S.S.-Holland / S.S.S.-Brief.
• In eigen beheer van de stichting Koinonoyntes / Communicantes in de periode 1975-1979.
• In dag- en weekbladen, kerkelijke periodieken, bisdombladen in Nederland, België en Duitsland in de periode 1970-1982