Dynamiek (muziek)

Dit artikel valt onder beheer van Dorp:Luisterrijk.

Muzikale dynamiek is de leer der sterkteverhoudingen.

Dynamiek is een bouwsteen voor de componist om het wezen van het melos te bepalen, door regulering van de toonsterkten. Wanneer een melodie eenmal sterk en eenmaal zacht gespeeld wordt ervaren we een verschil in karakter. Bovendien kan de toonsterkte binnen een melodie veranderen, waarbij toenemende sterkte een toenemende spanning veroorzaakt, terwjl afnemende toonsterkte aflopende spanning geeft.

Hoofdindeling

Er zijn in principe vier hoofdsoorten dynamiek:

• stabiele dynamiek: schommelingen in sterkte ontbreken geheel (zoals een orgel- of klavecimbelpassage, zolang er geen andere registers worden gebruikt). Deze dynamiek komt voornamelijk voor in oude objectiverende muziek uit de Middeleeuwen en Renaissance.
• terrassendynamiek, ook wel registerdynamiek genoemd. Deze soort dynamiek zien we veel in de Barok en vroege classicistische periode. In dit type dynamiek zijn verschillende sterktegraden naast of tegenover elkaar geplaatst zonder geleidelijke overgangen. Een speciaal geval is de echodynamiek, de herhaling van een frase in een zachtere dynamische sterkte.
• labiele dynamiek, ook wel overgangsdynamiek genoemd, waarin verschillende sterktegraden geleidelijk in elkaar over kunnen gaan, van bijvoorbeeld zacht naar sterk of omgekeerd. Vooral toegepast vanaf de late classicistische periode tot en met heden.
• seriële dynamiek, waarbij de dynamische sterktegraden volgens een serieel patroon zijn gerangschikt.

Een alternatieve indeling

Dynamiek wordt tegenwoordig in de interpretatie van muziek vaak ook weer de letterlijk vertaalde betekening teruggegeven van 'een mate van beweging'. Dit wil ook zeggen dat sterktegraden zowel letterlijk als ook figuurlijk kunnen worden geïnterpreteerd, als diverse graden van 'spannendheid'. Zo kan iemand die fluistert toch zeer spannend zijn om te beluisteren, en iemand die schreeuwt slap overkomen. Ook kan men zich voorstellen dat men op afstand zachter klinkt dan dichter bij, hoewel men wellicht ver weg toch luider spreekt. Vandaar dat ook soms deze indeling wordt aangehouden:

• spatiële dynamiek (ruimte-afstand)
• spanningsdynamiek (mate van spanning)
• absolute dynamiek (volume-'knop' dynamiek)
• relatieve dynamiek (verhoudingsdynamiek, contextafhankelijke dynamiek)
• psychologische dynamiek (de suggestie telt, niet de meetbare sterkte)

Notatie

In muzieknotatie is het gebruikelijk om het (relatieve) volume waarmee een toon, passage, of gedeelte van een muziekstuk tot klank dient te komen aan te geven met dynamiektekens. Conventie is dat deze groep tekens geldig blijven totdat een nieuw teken zich in het stuk aandient.

• n niente - volledig stil
• ppp pianissimo possibile - zo zacht mogelijk
• pp pianissimo - zeer zacht
• p piano - zacht
• mp mezzopiano - gematigd zacht
• mf mezzoforte - gematigd luid of sterk
• f forte - luid of sterk
• ff fortissimo - zeer luid of sterk
• fff fortissimo possibile - zo luid of sterk mogelijk

In veel eigentijdse muziek worden nog extremere dynamische verschillen aangeduid met bijvoorbeeld pppppppp en ffffffff. Een dergelijke uitbreiding van het aantal dynamische niveaus is enigszins dubieus, aangezien het verschil tussen ff en ffffffff altijd (veel) kleiner zal zijn dan dat tussen f en p. Zulke extreme tekens hebben meer een psychologische betekenis voor de uitvoerder dan dat zij ook werkelijk in akoestische zin realiseerbaar zijn.

Bijzondere tekens

Andere dynamische aanduidingen zijn:

• sf of sfz sforzato of sforzando - Deze aanduidingen worden door elkaar gebruikt. Er is een nuance: sforzato is letterlijk 'versterkt' (een moment), en sforzando is letterlijk 'versterkend' (een 'proces' dus en geen moment). De uitvoerder dient uit de context op te maken welke van deze twee nuances bedoeld wordt. Daarbij is een sforzato meest een plotseling accent aan het begin van een noot, en een sforzando een 'versterking van de gehele noot, of een klein groepje noten bij elkaar.
• rfz rinforzato of rinforzando - de noot tijdelijk luider maken terwijl hij klinkt. Zie sforzato en sforzando hierboven.
• fp fortepiano - de noot luid beginnen en plotseling zacht laten doorklinken

Naast deze tekens, zijn er nog aanduidingen als crescendo (luider of sterker worden, het italiaanse crescendere betekent groeien) en diminuendo, decrescendo of calando (zachter worden) om aan te geven dat de dynamiek geleidelijk dient te veranderen.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties: