Angst

Angst is een fysiologische toestand die gekenmerkt is door lichamelijke, cognitieve, emotionele en gedragscomponenten. Angst kent verschillende gradaties. Voorbeelden van mildere vormen zijn: je niet op je gemak voelen, onrust en bezorgdheid. Voorbeelden van meer extreme vormen zijn paniek, de paniekstoornis en de gegeneraliseerde angststoornis.

Symptomen

Hevige angst gaat vaak gepaard met lichamelijke verschijnselen als een verhoogde hartslag en bloeddruk, hartkloppingen, duizeligheid, droge mond, pijn in de borst, misselijkheid, kortademigheid en hoofdpijn. Ook kan er sprake zijn van een bleke gelaatskleur, zweten, een verhoogde productie van adrenaline in het bloed, en stoornissen in de spijsvertering. Psychologisch gezien gaat angst gepaard met een vaag gevoel van dreiging of gevaar. Soms kan angst een symptoom zijn van stress. De lichamelijke symptomen van angst worden wel gezien als een manier waarop het lichaam zich voorbereidt op bedreiging van buitenaf. Angst kan ook gepaard gaan met depressiviteit. Angst kan ook blijken uit gelaatsexpressies.

Anxiolytica

Anxiolytica zijn psychofarmaca die angst tegengaan. Met name benzodiazepinen (diazepam, alprozalam etc) worden vaak gebruikt om symptomen van angst te bestrijden. Deze stoffen binden zich met de GABA_A-receptoren van de inhiberende neurotransmitter GABA. Ook alcohol blijkt in lage doseringen via hetzelfde type receptoren een anxiolytische werking te hebben.
Antidepressiva, en dan met name de zogenaamde SSRIs (paroxetine, citalopram etc) worden veelvuldig ingezet ter behandeling van verschillende soorten angst- en paniekstoornissen. Een recente ontwikkeling op het gebied van de medicinale behandeling van angst is de ontdekking dat sommige antiepileptica ook een angst-verminderende werking hebben; bijvoorbeeld gabapentine en pregabaline. Deze antiepileptica lijken op de lichaamseigen stof GABA. In tegenstelling tot de meeste anxiolytica beïnvloedt buspiron niet het GABA-systeem, maar gaat een interactie aan met de 5-HT.

Vreesconditionering

Angst is niet alleen vervelend, het heeft ook een belangrijke functie: Angst (vrees) helpt dieren (en ook mensen) gevaarlijke situaties te herkennen en is cruciaal om te overleven. De mechanismen in de hersenen die angst reguleren zijn evolutionair oud en verstoring van deze mechanismen ligt ten grondslag aan allerlei angststoornissen zoals posttraumatische stressstoornis en paniekstoornis. Bij het onderzoek naar de mechanismen in de hersenen die een rol spelen bij angst, wordt vaak gebruik gemaakt van vreesconditionering. Hierbij wordt gebruikt gemaakt van een onschuldige prikkel, de zogenaamde geconditioneerde stimulus, en een onplezierige, angstopwekkende prikkel, die men de ongeconditioneerde stimulus noemt. Een typische vreesconditionerings-procedure: een proefdier wordt blootgesteld aan een onschuldige stimulus (bijvoorbeeld een geluid), kort daarop gevolgd door een onplezierige prikkel (bijvoorbeeld een stroomstootje). Deze procedure wordt een aantal malen herhaald. In de hersenen van het dier vinden aanpassingen plaats waardoor het dier het onschuldige geluid koppelt aan de vervelende stroomstoot: het dier is geconditioneerd. Het gevolg is dat als het dier slechts het onschuldige geluid hoort, het dier het angstige gedrag gaat vertonen alsof het een stroomstoot had gekregen.
Kan de vreesconditionering worden doorbroken? Ja, de angst kan verdwijnen door de associatie van het onschuldige geluid met de onplezierige stroomstoot te doorbreken. Het proefdier wordt een aantal malen blootgesteld aan alleen het geluid. Het bemerkt dat het niet meer gepaard gaat met de stroomstoot en zodoende “leert” het dat het geluid onschuldig is, en het zal geen angstreacties meer vertonen. Echter de associatie is niet volledig uit het geheugen gewist. Indien het proefdier in een gevaarlijke positie wordt geplaatst, en kort daarna het geluid hoort, dan is de vreesconditionering weer tot stand gebracht.
Het ontwikkelen van, en de vermindering van angst zijn dus leerprocessen.

Wat gebeurt er in de hersenen?

Neuronale circuits

Drie gebieden in de hersenen zijn betrokken bij angst: de amygdala, de mediale prefrontale cortex en de hippocampus. Met name de amygdala speelt een centrale rol bij het ontstaan (de vreesconditionering) en de vermindering (het “afleren”) van angst. De amygdala bestaat uit 2 delen: de basolaterale amygdala die informatie ontvangt over de geconditioneerde- en ongeconditioneerde stimulus; en de centrale nucleus die informatie krijgt die eerder door de basolaterale amygdala is verwerkt.

a,Bij het (aan)leren van angst komt informatie van zowel de geconditioneerde stimulus als de ongeconditioneerde stimulus samen in bepaalde angstneuronen in de basolaterale amygdala. Dit leidt tot versterking van de geconditioneerde input en activatie van neuronen in de centrale nucleus van de amygdala. Vanuit de centrale nucleus lopen zenuwen naar de hypothalamus en hersenstam, en ontstaat de angst met de bijbehorende gedrags- en lichamelijke veranderingen. (angstgevoelens, snellere hartslag, snellere ademhaling etc.)

b,Bij het afleren van angst is er sprake van input vanuit de mediale prefrontale cortex, die neuronen in de intercalated cell masses van de amygdala activeren. Dit kan rechtstreeks, of via extinctieneuronen in de basolaterale amygdala. Gevolg is remming van de activiteit van angstneuronen in de centrale nucleus van de amygdala; de angst verdwijnt.

c,Bij opnieuw ontstaan van de angst, is de hippocampus actief. Deze beoordeelt de actuele situatie en activeert remmende interneuronen in de basolaterale amygdala. De activiteit van de extinctieneuronen neemt hierdoor af, en de angstreacties is hernieuwd.

Receptoren

Neurotransmitters zijn stofjes die in de hersenen boodschappen kunnen overbrengen door aan te grijpen op een receptor. Een drietal neurotransmittersystemen, te weten die voor gamma-aminoboterzuur (GABA), serotonine (5-HT) en glutamaat (Glu), spelen een belangrijke rol bij de regulatie van angst. Deze systemen zijn complex;ze hebben een "direct" effect, ze beïnvloeden elkaar, en ook nog andere neurotransmittersystemen.

Benzodiazepines, de meest gebruikte angstdempende middelen, versterken de werking van het van nature aanwezige GABA, doordat zij aangrijpen op de GABA-A receptor. GABA-A receptoren komen zeer veel voor in de hersenen, onder andere in de amygdala. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat activatie van de GABA-B receptor eveneens een angstdempend effect geeft.

Vormen van angst

Er bestaan diverse vormen van angst, waarbij sommige vormen aan elkaar zijn gerelateerd of in combinatie voorkomen. Andere vormen, zoals fobie en paniekstoornissen, lijken min of meer op zichzelf te staan. Hier volgt een korte opsomming.

Gericht of niet gericht

Als angst voor korte tijd gericht is op een bepaald object of situatie, spreekt men van vrees. Als de oorzaak, bijvoorbeeld een onweersbui voorbij is, is de vrees ook verdwenen. Angst kan ook ongericht zijn. De Engelse aanduiding hiervan is free-floating (vrij flotterend).

Paniek

Paniek is een hevige aanval van angst, die gepaard gaat met zweten, het stokken van de ademhaling, een onregelmatige hartslag, duizeligheid en gevoel van onwerkelijkheid. Als paniekaanvallen regelmatig terugkeren, spreekt men van een paniekstoornis.

Obsessief-compulsieve stoornis

Bij een obsessief-compulsieve stoornis staan obsessies (gedachten die ons niet willen verlaten) en dwanggedrag (het gevoel bepaalde handelingen steeds te moeten herhalen) centraal.

Fobie

Een specifieke en vaak hevige vorm van vrees is fobie (Grieks voor: vrees). Hierbij is vrees gericht op specifieke objecten zoals bepaalde dieren (bijvoorbeeld spinnen) of situaties, zoals kleine ruimtes, grote hoogtes of ruimtes, optreden in het openbaar, sociale contacten, etc.

Sociale angst

Als angst betrekking heeft op sociale contacten spreekt men wel van sociale angst. Ook faalangst, de angst om in ogen van anderen te kort te schieten, kan men zien als een vorm van sociale angst.

Schrikken

Schrikken is een reflexmatige lichamelijke reactie op onverwachte en intense prikkels, zoals een hard geluid. Een toestand van angstigheid kan de schrikreactie verhevigen (zie versterkte schrikreactie).

Chronische angst

Chronische hevige angst kan leiden tot een ernstige verstoring van het normale gedrag. Men spreekt dan van een gegeneraliseerde angststoornis.

Angst in groepen

Paniek en angst komen niet alleen bij individuen voor, maar treden soms ook op in groepen. Denk aan situaties als: brand in een bioscoop of een motorstoring in een passagiersvliegtuig.

Toestand of karaktertrek

In de meeste vormen zoals hierboven omschreven kan angst worden opgevat als een toestand (Engels State Anxiety), of als een karaktertrek (Engels: Trait Anxiety). Angst als karaktertrek duidt op stabiele verschillen tussen individuen in hun reactie op of anticipatie van bedreigende situaties of prikkels

Oorzaken van angst

Angst kan allerlei oorzaken hebben.

• biologische (fysieke) kwetsbaarheid

20% van de mensen hebben een gevoeliger zenuwsysteem dat extremer reageert op prikkels uit de omgeving. Dit wordt soms gezien als angst als karaktertrek: sommige mensen zijn van nature angstiger / voorzichtiger dan andere mensen. Verder zijn er aanwijzingen dat bij obsessieve-compulsieve stoornissen of paniekstoornisen genetische componenten een rol spelen.

• ontstaan door een ingrijpende gebeurtenis (trauma)

Bijvoorbeeld een geboortetrauma: extreme niveaus van stresshormonen bij pasgeborenen die effect hebben in het verdere leven van het individu. Of het meemaken van een voedseltekort: de gevolgen voor de gezondheid en angstniveus blijken langdurig te zijn. Maar ook geweldsdelicten en bedreigingen die men meemaakt of anderen ziet meemaken.

• aangeleerde angst

Dierproeven hebben aangetoond dat een neutrale prikkel door associatie met een schadelijke prikkel op den duur ook angst kan opwekken. Hetzelfde principe blijkt ook voor mensen op te gaan. Aangeleerde angstreacties kunnen in sommige gevallen ook weer worden afgeleerd. Een veel gebruikte therapeutische techniek om angst en fobieën te verminderen is systematische desensitisatie.

Normale angst

Een gevoel van angst hoeft niet altijd pathologisch te zijn: net als gevoelens als boosheid, en neerslachtigheid kan het een teken zijn van een normale aanpassing van het organisme aan gevaarlijke, moeilijke of extreme omgevingscondities. Denk aan situaties als: soldaten aan het front, luchtaanvallen, calamiteiten, e.d. Angst prepareert daarbij het organisme op mogelijk gevaar en/of het ondernemen van bepaalde acties, zoals vluchten voor gevaar. Hevige angst kan in combinatie met de daarbij optredende verhoogde fysiologische arousal gepaard gaan met een blikvernauwing, waarbij alleen de saillante prikkels uit de omgeving worden verwerkt, en details niet meer worden waargenomen. Angst treedt ook vaak op in minder extreme omstandigheden zoals spreken in het openbaar, het doen van een examen (examenvrees) en het leveren van een sportprestatie. Deze vormen van angst hebben vaak een anticiperend karakter. Beweerd wordt dat een milde vorm van angst zelfs de prestatie kan verbeteren.

Zie ook

• Paniekaanval
• Angst (sport)