Eelco Alta

Eelco of Eelko Alta, (Makkum, 23 juni 1723 – Bozum (Fries: Boazum), 17 augustus 1798) was een prominente Friese geestelijke, dierenarts en patriottische volksvertegenwoordiger.

Leven

Jeugd en opleiding

Eelco Alta werd geboren in Wakkum als zoon van Jacobus Clases (Canta) Alta, die actief was als zilversmid en koopman, en van Geertruit Eelkes Nauta.

Alta studeerde van 1737 tot 1745 theologie aan de Universiteit van Franeker. Als proefschrift schreef hij een verdediging van de acht Latijnse dissertaties die Harm Venema over het boek Daniël had gegeven.

Uit natuurwetenschappelijke interesse maakte hij sedert 1731 systematische aantekeningen over het weer met behulp van en barometer en thermometer. Hij deed dit tenminste veertien jaar lang en kon op basis hiervan ook weersvoorspellingen maken.

Loopbaan

Na het afronden van zijn studie werd hij predikant in de nabijgelegen dorpen Beers (Bears) en Jellum. Hij trouwde op 12 december 1745 in Beers met Jacobjen Jans {1722–1789).

Na negen jaar verhuisde hij naar de protestantse hoofdkerk van Bozum (Boazum), waar hij bijna vijftig jaar zou blijven. Hoewel hij lange tijd zijn voorkeur politieke niet openbaar deelde, koos hij tijdens de laatste jaren van de Nederlandse Republiek deels om religieuze redenen voor de republikeinse partij van de patriotten, die probeerde de macht van de stadhouder te beperken.

Zijn uitgesproken politieke overtuigingen brachten hem in de problemen tijdens de royalistische tegenreactie van de late jaren 1780: zijn beide zonen werden in 1788 vervolgd wegens het zingen van patriottische liederen. De ene zoon zat 36 weken opgesloten tot hij na een dure rechtszaak onschuldig werd verklaard. Ook de andere zoon werd na een dure rechtszaak vrijgesproken. In 1790 onthieven de Staten van Friesland Alta uit zijn ambt en dwongen hem Bozum te verlaten. Hij vestigde zich als pachtboer in Raerd en werd financieel bijgestaan door medepatriotten, tot hij met de Bataafse Revolutie in 1795 in zijn ambt werd hersteld. Daarna diende hij kortstondig in het nieuw geïnstalleerde parlement van de Bataafse Republiek, maar gaf later toe liever tijd door te brengen met zijn gemeente.

Diergeneeskunde

Reeds tijdens zijn universitaire studie werd Alta’s bekwaamheid voor wetenschappelijk werk buiten de theologie erkend. Dit leidde ertoe dat hij in 1747 als kandidaat werd voorgesteld voor de leerstoel Filosofie aan de Universiteit van Franeker, maar in zijn plaats werd J. N. S. Allamand benoemd. Hoewel hij zelf geen boer was, maakte hij zich verdienstelijk in de strijd tegen de veepest, een epidemie die destijds de Friese veehouderij teisterde. Hij experimenteerde met serums van dieren die de ziekte hadden overleefd en ontwikkelde zo een effectieve inenting tegen de veepest. Hij publiceerde onder andere over de natuurlijke oorzaken van veeziekten. Als geestelijke kon hij efficiënt ingaan tegen het argument dat de runderpest een ’gesel Gods’ is. In 1780 kende de Maatschappij ter bevordering van den Landbouw in Amsterdam hem een prijs van 30 gouden ducaten toe voor zijn inspanningen om vaccinatie tegen runderpest te bevorderen. Over dit onderwerp diende hij een uitgebreide verhandeling in bij de maatschappij.

Astronomie

In 1774 schreef Alta, aanvankelijk anoniem, het traktaat Philosophische bedenkingen over de conjunctie van de planeten, Jupiter, Mars, Venus, Mercurius en de Maan, op den 8en May 1774 staande te gebeuren, en wel over de mogelijke en waarschijnlijke sterre- en natuurkundige gevolgen deezer conjunctie. Hij beschreef de conjunctie op de basis van de dynamica van Isaac Newton maar uitte zijn ongerustheid dat deze conjunctie zulke sterke krachten zou genereren dat de Aarde uit haar baan getrokken zou worden. Toen de Leeuwarder Courant in april 1774 melding maakte van zijn voorspelling, leidde dit tot wijdverbreide bekendheid en heel wat ongerustheid onder de bevolking. Bezorgd dat de tekst tot een paniek onder de bevolking zou kunnen leiden, werd het door de Gedeputeerde Staten van Friesland uit de handel genomen en pas na de betreffende datum weer voor de verkoop vrijgegeven.

Lang werd aangenomen dat Alta’s publicatie Eise Eisinga motiveerde om zijn beroemde planetarium in Franeker te bouwen met het doel dit soort beweringen te ontzenuwen. Modern onderzoek wijst erop dat Eisinga vooral praktische motieven had. Het lijkt er bovendien op dat de bouw van het planetarium al was begonnen voordat Alta zijn traktaat publiceerde.

Theologisch

Toen de remonstranten in 1796 een brief stuurden aan alle gereformeerde predikanten, schreef hij een positief antwoord met voorstellen ter hervereniging op basis van broederschap en tolerantie.

Vernoemingen

Het belangrijkste plein in Bozum draagt ter ere van hem de naam Altaplein.

Werken (selectie)

• 1742, Dissertatio tertia ad vaticinia Danielis de ventre ac lateribus æneis in statua et tertia bestia ac ariete bicorne cap. II: 32. VII: 6. VIII: 3 / qvam ... præside ... Hermanno Venema ... publice defendendam suscipiet Eelko Alta, dissertatie, Universiteit van Franeker.
• 1765, Verhandelinge over de natuurlyke oorzaaken der ziekte onder het rund-vee en derzelver langere duuringe als te vooren, waar in ... de in-enting derzelve ... wordt aangepreezen: gaande vooraf twee vertoogen, gezonden aan de Hollandse Maatschappy der Weetenschappen, ter beantwoording eener vraag over deeze stoffe in 1759 voorgesteld en in 1760 herhaald. Leeuwarden: Wigerus Wigeri.
• 1769, Nodige raadgeevingen aan overheden en ingezetenen, dewelke in het bijzonder voor den boer in deeze akelige omstandigheden, waarin het vaderland zig door de ziekte van het rundvee thans bevind, van zeer veel nut kunnen zijn. Leeuwarden: H. A. de Chalmot.
• Onder het pseudoniem Een Liefhebber der Waarheid, 1774, Philosophische bedenkingen over de conjunctie van de planeten, Jupiter, Mars, Venus, Mercurius en de Maan, op den 8en May 1774 staande te gebeuren, en wel over de mogelijke en waarschijnlijke sterre- en natuurkundige gevolgen deezer conjunctie. Leeuwarden: Wumkes.
• Met Nicolaas Ypeij & Sj. Meinerts, 1781, Een drietal gekroonde prysverhandelingen over de vraage: Of het voor de provincie van Friesland voordeeliger zij, den uitvoer van hooi ééns voor al te verbieden of wel voor altoos onbepaald open te stellen? Dan wel of het beter zij, dat de wetgever na gelegenheid den uitvoer bestiert en welke jaartijd tot die bepaaling, met betrekking tot de veehoederij, de geschikste zij? Harlingen: V. van der Plaats.
• 1795, Raadgeevingen aan alle ingezetenen van Friesland, van welke staat, conditie en religie zij mogen zijn als mijne waarde broeders en medeburgers. Sneek: Leeuw.
• 1795, Het groot verval en bederf, zowel in het godsdienstig als ’t burgerlijke van het Joodsche volk, onder het regeer van eenen godloozen Achaz, koning van Juda en het diep verval van Neerlands volk en gemeenebest onder het bestier van Willem V en deszelfs aanhangelingen. Franeker.

Bronnen

• Leeuwarder Courant, 1 juni 1950, Dominee, boer en politicus. Uit het leven van Eelco Alta

 

artikelkiem