Spagyriek

Spagyriek (uit het Griekse σπάω, spao: ’scheiden, extraheren’ en ἀγείρω, ageiro: ’verenigen, samenbrengen’) was oorspronkelijk het belangrijkste principe van de alchemistische geneeskunde volgens Paracelsus. Volgens Paracelsus was het ware doel van de alchemie niet het maken van goud, maar het maken van geneesmiddelen (de ’iatrochemie’). In zijn boek Liber Paragranum gebruikte hij de term Spagyria en leidde dit af van de Griekse woorden spao en ageiro, ’scheiden en verenigen’.

Sinds de 18e was spagyriek synoniem aan alchemie. Het scheiden en herenigen van werkzame bestanddelen van een geneesmiddel was bedoeld om de effectiviteit ervan te vergroten. Plantaardige, minerale en dierlijke uitgangsstoffen worden volgens alchemistische methoden verwerkt tot spagyrica (enkelvoud: een spagyricum). Ook vandaag de dag worden nog geneesmiddelen volgens dit principe geproduceerd. Dit kan bijvoorbeeld een plantentinctuur zijn waar de as van de gecalcineerde plant aan is toegevoegd.

Achterliggende denkwijze

Spagyriek is gebaseerd op de principes van de alchemie volgens welke alle materie is samengesteld uit drie principes. Deze drie beginselen waren volgens Paracelsus kwik, zwavel en zout.

Zwavel stelde hierin het mannelijke beginsel voor, het vuur (ontvlambaarheid) en het bewustzijn. Kwik wees op het vrouwelijke beginsel, het water en het leven. Het wees op vluchtigheid (de mogelijkheid om te smelten en vloeien). Zout betekende het lichaam, de materie en de neutraliteit/stabiliteit (d.w.z. evenwicht tussen het zwavel en het kwik) en onbrandbaardheid.

kwik	element water	Dit stelt de levensessentie voor van de plant. Het alcoholabstract draagt de levensessentie.
zout	element aarde	Dit representeert de plantenzouten die door calcinatie worden gewonnen uit de as van de plant.
zwavel	element vuur	Dit stelt de vluchtige oliën van de plant voor.

Paracelsus stelde dat de natuur ’rauw en onvoltooid’ is, en dat de mens van God de taak gekregen heeft om dingen tot een hoger niveau te ontwikkelen. De ’rauwe’ geneeskundige plant werd hiervoor gescheiden in basiscomponenten die hij de naam gaf van ’mercurius’ (kwik); ’zwavel’ en ’zout’ en daardoor gereinigd van niet-essentiële bestanddelen. Het ’kwik’, het ’zwavel’ en het ’zout’ van de plant werd dan weer samengevoegd en het resultaat werd beschouwd als geneesmiddel.

Werkwijzen

• Een belangrijk proces is de destillatie, ten eerste in de eenvoudige vorm, maar ook als circulatie (refluxdestillatie) of als cohobatie (meervoudige destillatie).
• Dit wordt meestal voorafgegaan door een desintegratie van het materiaal, bijvoorbeeld door maceratie, ook onder hitte (vertering), wat in het geval van biogene grondstoffen vaak gepaard gaat met verrotting of fermentatie.
• Een ander bekend proces is het calcineren, dat wil zeggen het drogen en verassen van het destillatieresidu.

In het alchemistische wereldbeeld hebben deze werkwijzen het doel om het ’essentiële’ of ’wezenlijke’ te scheiden van zijn ’materiële’ of ’stoffelijke’ verschijning. Ten slotte worden de tussenstadia samengebracht (’conjugatie’) tot de ’kwintessens’, waaraan bijzondere genezende krachten worden toegeschreven.

Planten

Paracelsus associeerde zeven planten met de toen bekende zeven planeten en de zeven dagen van de week:

zondag	Zon	Hypericum perforatum (Sint-Janskruid)
maandag	Maan	Viscum album (maretak)
dinsdag	Mars	Urtica dioica (brandnetel)
woensdag	Mercurius	Sambucus nigra (vlierbes)
donderdag	Jupiter	Taraxacum officinalis (paardenbloem)
vrijdag	Venus	Achillea millefolium (duizendblad)
zaterdag	Saturnus	Equisetum arvense (heermoes)