Heraldiek

Heraldiek is de (hulp)wetenschap die zich bezighoudt met de betekenis van wapenschilden.

Geschiedenis van de heraldiek

Om duidelijk te maken welke ridder schuil ging onder een harnas en helm of aan te geven tot welke partij men behoorde werden middels kleuren en symbolen versieringen aangebracht op de schilden. Daar bleef het niet bij; ook op de paardenkleden, de banieren en de helm (op het helmteken werd het herkenningsteken aangebracht. Het gebruik van die wapens is aan allerlei gebruiken verbonden. Naast met name adellijke familiewapens, was het gebruikelijk voor Europese staten, steden, streken en gemeenten om een wapen te voeren. De boerenstand voerde in de vroege middeleeuwen geen wapen, zij gebruikten een huismerk als herkenningsteken. Dit huismerk was kenmerkend voor de boerderij en werd als brandmerk en teken op zerken gebruikt. In de late middeleeuwen gingen ook burgers en boeren wapens voeren en soms zijn de oude huismerken op de wapens afgebeeld.

In de late middeleeuwen was het gebruik van heraldische kentekens dus niet langer het exclusieve domein van de adel en de staat, ook gilden, verenigingen en burgers gingen wapens voeren. Ook ontstond er een uitgebreide kerkelijke heraldiek met eigen regels en vormen.

Naast de adellijke wapens bestaan er dus ook burgerlijke wapens, die de adellijke in aantal ver overtreffen. Het was in Vlaanderen gebruikelijk dat schepenen van een schepenbank met hun familiewapen zegelden en indien dat niet bestond een persoonlijk wapen kozen, dat later vaak werd gezien en gebruikt als familiewapen door de afstammelingen. Ook de Nederlandse regenten gingen wapens voeren.

Wapens van Nederlandse overheidsinstanties worden, na verkregen advies van de Hoge Raad van Adel, bij Koninklijk besluit verleend. Het staat iedere burger vrij om een wapen te kiezen en te gebruiken maar het is ongepast om een wapenschild te gebruiken dat aan een ander toebehoort. Ook mag men niet zonder meer een wapenschild gebruiken dat door een naamgenoot gebruikt wordt of werd.

Wapens worden in Nederland geregistreerd en gepubliceerd door de Hoge Raad van Adel en, in het geval van burgers, door instanties als de Friese Raad voor de Genealogie en het Centraal Bureau voor Genealogie. Een geregistreerd burgerwapen wordt in Nederland overigens niet beschermd. Men kan een wapen wettelijk laten beschermen door haar te laten registreren bij een merkenbureau.

In Vlaanderen wordt een officieel wapen toegekend door de Vlaamse Regering, op advies van de Vlaamse Heraldische Raad.

Bij de erkenning van een wapen kreeg de desbetreffende een wapenbrief mee. Dit werd tevens gebruikt om wapenbelasting te heffen.

Opbouw van een wapen

Een wapen kan uitsluitend bestaan uit een schild, maar vaak worden rondom het schild zaken toegevoegd, de zogenaamde heraldiën:

• Het Wapenschild is het belangrijkste deel van het wapen en staat centraal geplaatst. Op het schild vinden we stukken, die in een bepaalde reeks van kleuren zijn neergezet.
• Een Helm of kroon rust op of overtopt het schild. Als de helm met figuren is beschilderd, noemen wij deze helmfiguren of helmteken. De kroon wordt ook wel rangkroon genoemd en verschilt per rang binnen de adel. Bij de katholieke geestelijkheid wordt het wapen gedekt door een hoed met kwasten. De kleur van de hoed en het aantal kwasten verschilt naargelang de plaats in de kerkelijke hiërarchie. Ook burgers plaatsen een "burgerlijke" kroon op het wapenschild.
• Dekkleden zijn ontstaan uit een kleedje dat van achteren over de helm viel ter bescherming tegen de zon.
• Schildhouders: een schild kan worden gedragen door (fabel)dieren of menselijke figuren. Deze staan aan weerszijden van het schild.
• Een wapenspreuk of motto en een boven het wapen aangebrachte leus.
• Een paviljoen (een opengeslagen middeleeuwse tent, of een met hermelijn gevoerde mantel die rond het wapen is geslagen.
• Een of meer helmen kunnen op het wapenschild worden geplaatst. Alleen bij een koning is het vizier van de helm geopend.
• In of aan het schild kunnen ook de ridderorden van de bezitter worden aangebracht.

In de heraldiek is het regel dat het wapen er natuurlijk uit dient te zien. De grootte van de onderdelen dient op elkaar afgestemd te zijn en de schilddragers moeten er daarom, ook al zal men nooit een leeuw met een helm op zijn kop een schild zien vasthouden, natuurlijk uitzien en ook ergens op kunnen staan. De grootte van de kroon moet ook in verhouding staan tot de grootte van het schild. Tegen enige van deze regels is in het afgebeelde wapen van Anhalt gezondigd.

Koninklijke wapens worden volgens bijzondere regels getekend. Zie als voorbeeld het Wapen van de Koning van Pruisen.

Kleuren

(Zie ook : Heraldische kleur)

In de heraldiek zijn twee opvattingen van kleur:

• In de engere betekenis zijn de kleuren de vier donkere kleuren die in de heraldiek gebruikt worden. Dit is in tegenstelling tot de metalen en de pelswerken. In deze betekenis heet een kleur een email.
• In de ruimere betekenis zijn de kleuren de emails, de metalen en de pelswerken bij elkaar. In deze betekenis heet een kleur een tinctuur.

De namen van de kleuren en de door Silvester Petra Sancta in zijn "systeem" voorgeschreven weergave ervan in een zwart-wit tekening zijn:

Emails

• azuur of lazuur (blauw, weergave d.m.v. horizontale arcering)
• keel (rood, weergave d.m.v. verticale arcering)
• sinopel (felgeel, weergave d.m.v. diagonale arcering links boven - rechts onder)
• sabel (zwart, weergave in effen zwart of d.m.v. horizontale en verticale arcering)

Metalen of tincturen

• or (goud of geel, weergave d.m.v. puntjes)
• argent (zilver of wit, weergave in effen wit)

Pelswerken

• hermelijn (getekend als een metaal en een email)
• vair (getekend als een metaal en een email)

Andere kleuren

Daarnaast komen de volgende kleuren voor:

• purper (weergave: diagonale arcering links onder - rechts boven)
• oranje (weergave: als voor rood plus goud, dus verticale arcering, afgewisseld met puntjes)
• bruin (weergave: verticale arcering plus diagonale arcering links onder - rechts boven)

  Deze kleuren komen in wapens voor, maar behoren niet tot de heraldische kleuren.

Regels

Een belangrijke regel binnen de heraldiek is dat men geen combinatie mag maken van kleuren van dezelfde soort: een metaal mag niet met een metaal gecombineerd worden, een email niet met een email. Het is dus bv. niet toegestaan om een Lelie 'or' op een veld van 'argent' te plaatsen. Hierop zijn heel weinig uitzonderingen. De koning van Jeruzalem (v.a. de 1e kruistocht) draagt een kruis van or op een schild van argent en de paus verenigt de twee metalen in zijn wapen. Het stadswapen van Amsterdam kent een zwarte paal op een rood veld. Uitzondering is het wapen van de Kerkelijke Staat, nu Vaticaanstad, dat geheel uit goud en zilver bestaat.

In de 17e eeuw raakte de heraldiek in verval. Men verloor het doel van het wapenschild, de gemakkelijke herkenning van het wapen, uit het oog en leefde zich uit in fantastische vormen en stukken. Daardoor ontstonden ook wapenschilden die personen en objecten uit de natuur bevatten. Deze worden dan beschreven met de woorden "in hun natuurlijke kleur".

In Azië, de Amerika's en Afrika is een heel eigen heraldische traditie ontstaan die ver van de strenge geometrische wapens van de middeleeuwse ridders staat. Ook de communistische landen ontwikkelden een eigen heraldische stijl die men Socialistische heraldiek zou kunnen noemen. Op deze schilden zien wij rokende vulkanen, beboste landschappen en zelfs autowegen (het wapen van Laos) of elektriciteitspalen (het wapen van Noord-Korea) afgebeeld.

Vlakverdeling

Een schild kan op verschillende manieren worden verdeeld. Een aantal veel voorkomende vlakverdelingen zijn in de figuur aangegeven.

1. Doorgesneden
2. Gedeeld
3. Doorgesneden en halfgedeeld
4. Gedeeld en linksdoorgesneden
5. Gevierendeeld
6. Gevierendeeld met hartschild (zie uitleg over kwartieren)
7. Geschuind
8. Linksgeschuind

Daarnaast komen andere verdelingen voor, zoals:

1. Gebalkt (ook wel gepaald genoemd: verticaal in drieën gedeeld waarbij de 'balk' in het midden een afwijkende kleur heeft)
   1. Gebalkt van x stukken: verticaal in x gelijke vlakken verdeeld, afwisselend van kleur, waarbij x het totale aantal vlakken is
2. Horizontaal gebalkt
   1. Horizontaal gebalkt van x stukken
   2. Dwarsbalk (een horizontaal lopende baan door een schild)
      1. golvend gedwarsbalkt = als golven bewegende banen
      2. gekanteelde dwarsbalk = met kantelen voorziene balk.

Bij het beschrijven van een schild lijkt het alsof links en rechts zijn verwisseld. Dit komt omdat men het schild beschrijft vanuit het gezichtspunt van de schilddrager en niet van de aanschouwer.

Kwartieren

Indien een gevierendeeld of gekwartierd schild uit meerdere wapens is samengesteld, bepaalt de nummering ook de rangorde of belang van de verschillende families, 1 is het belangrijkst en 4 het minst.

Bij kwartieren die zelf ook zijn gekwartierd duiden we de vlakken binnen het kwartier aan met a, b, c, enz.

Herautstukken

Op een schild kunnen we allerhande stukken aantreffen. Een kleine greep van veel voorkomende stukken:

• balken
• torens
• leeuwen
• jachthoorns
• lelies
• kruizen

Ook de ridderorde van de bezitter van het wapen kan om het wapenschild worden gehangen of in het schild worden opgenomen.

Externe links

• International Civic Heraldry - Site met meer dan 52000 wapenschilden van overheden in de hele wereld (oa alle Nederlandse gemeentewapens).
• Heraldic Collectors Items - Site met veel informatie over heraldische verzamelaarsobjecten, o.a. plaatjesalbums en sigarenbandjes