Dictatuur

Een dictatuur is een regeringsvorm waarin absolute macht doorgaans bij één persoon of een kleine groep mensen berust, de dictator.

Kenmerken

Een precieze omlijning van het begrip dictatuur is lastig te geven. Een kenmerk dat in vrijwel alle definities terugkomt is het ondemocratische karakter van dictaturen. Dictators regeren zonder democratisch mandaat en vaak gaat hun regeringswijze ook in tegen de constitutie van het land. Er moet echter op gewezen worden dat er ook dictators zijn die juist het volk proberen te betrekken bij hun dictatuur, en die door propaganda en populisme het volk voor zich weten te winnen. Dictaturen kunnen dus door een meerderheid van de bevolking gesteund worden, en wellicht is het daarom nauwkeuriger de tegenstelling dictatuur-democratie te verfijnen tot dictatuur-vrije democratie.

In de meeste dictaturen is er sprake van systematische onderdrukking van tegenstanders van de dictator en andere andersdenkenden, bijvoorbeeld door ze gevangen te nemen of zelfs te vermoorden. Een onafhankelijke rechtspraak waarop men een beroep kan doen is misschien in theorie (nog) aanwezig maar in de praktijk is ze uitgeschakeld en ondergeschikt aan de wil van de dictator. Een dictatuur wordt ook meestal geassocieerd met misstanden en zelfverrijking door de dictator en zijn medewerkers.

Vaak komen dictaturen tot stand door een militaire staatsgreep. In sommige gevallen, zoals Adolf Hitler in nazi-Duitsland, kan een dictator een democratisch gekozen persoon zijn. Eenmaal aan de macht schakelde Hitler de democratische instituties geleidelijk aan uit. Het is verder niet ongebruikelijk dat dictators op papier de democratische instituties in tact laten doch deze in werkelijkheid uithollen door bijvoorbeeld verkiezingsfraude of door benoemingsprocedures zo te veranderen dat de onafhankelijke controle verdwijnt. Een derde kenmerk van de dictatuur is daarom de extralegaliteit; een dictatuur is vaak niet gedefinieerd door de wet maar bestaat slechts de facto, hoewel het ook wel voorkomt dat dictators na hun machtsovername als nog hun positie in een wettelijk kader gieten; dit komt vooral voor bij militaire dictaturen.

Een laatste opvallend kenmerk is dat dictaturen vaak problemen hebben met de opvolging. Daar de dictatuur in feite een irreguliere regeringsvorm is die sterk afhankelijk is van één persoon, zijn er maar weinig dictaturen die hun stichter lang overleven. Dictaturen waarin de opvolging is geïnstitutionaliseerd in bijvoorbeeld een eenheidspartij of waarin de dictator een familielid aanwijst als opvolger hebben doorgaans de beste overlevingskansen.

Herkomst van het woord

Het woord komt van het Latijnse werkwoord dicere, wat zeggen betekent. In het oude Rome benoemde de Senaat soms in noodsituaties iemand tot dictator. Die persoon had dan voor bepaalde duur alle macht - hij had het letterlijk voor het zeggen. Tot zijn bevoegdheden behoorde ook het beschikken over leven en dood. Na de crisis trad de dictator af en nam de Senaat de regeringsmacht weer in handen. De term dictator had toen nog niet de negatieve bijklank die hij nu wel heeft. In de eerste eeuw v.Chr. dwong Julius Caesar de Senaat hem tot 'dictator voor het leven' te benoemen. Zijn opvolgers die eveneens 'dictator voor het leven' waren, de 'Caesars' of keizers, hadden absolute macht en leken hiermee veel op het moderne begrip van een dictator. Het grote verschil tussen de Romeinse en de moderne dictator is dat de Romeinse dictator een in wetten en instituties vastgelegde functie is, terwijl de machtsovername en regering van de moderne dictator vaak juist irregulier is. De moderne dictators staat dan ook dichter bij de tirannen uit de oudheid dan de Romeinse dictator.

Varianten

De dictatuur kent verscheidene varianten. Merk op dat de volgende varianten niet exclusief zijn, en dictaturen vaak tot meerdere van de hier onder genoemde varianten gerekend kunnen worden:

• Absolute monarchie: Een monarch regeert zonder dat zijn macht op een of andere manier beperkt wordt, door bijvoorbeeld een grondwet of een parlement. Hoewel absolute monarchieën ondemocratisch zijn, worden ze niet door alle politicologen en historici als dictaturen gezien, daar zij in een verschillende traditie staan en het (voor absolute monarchieën in het verleden) een anachronisme is van een dictatuur te spreken. Saoedi-Arabië is een eigentijds voorbeeld van een absolute monarchie.
• Autocratie: Alle macht ligt in handen van één persoon, die regeert zonder inmenging van anderen en niet gebonden is aan wetten. Historische voorbeelden zijn François Duvalier in Haïti en Ferdinand Marcos in de Filipijnen. Pure autocratieën zijn zeldzaam in de moderne geschiedenis; een dictator is vrijwel altijd tenminste deels afhankelijk van anderen voor zijn machtsuitoefening. Een eigentijds voorbeeld is Zimbabwe's Robert Mugabe.
• Cesaristische dictatuur: Een dictatuur met een sterke persoonlijkheidscultus waarbij de dictator verheerlijkt wordt. Cesaristische dictaturen zijn vaak sterk populistisch. In dergelijke dictaturen is het vaak niet genoeg de regering niet tegen te werken, maar kunnen ook diegenen die de dictator niet enthousiast genoeg steunen vervolgd worden. In extreme vorm gaan cesaristische dictaturen vaak over in een totalitaire dictatuur. Juan Perón van Argentinië en Saparmurat Niazov zijn vaak aangehaalde voorbeelden van een cesaristische dictatuur.
• Eenpartijstaat: Een staatsvorm waarin één partij alle macht in handen heeft. Dit kan zijn omdat de grondwet andere partijen verbiedt, of omdat oppositiepartijen het werk onmogelijk wordt gemaakt. Vaak kennen eenpartijstaten verkiezingen waarbij men slechts op één kandidaat kan stemmen. Communistische dictaturen worden vaak vormgegeven als eenpartijstaat.
• Liberale, goedgunstige of reformistische dictatuur: Een regering die weliswaar niet gekozen is, maar de vrijheden van de bevolking redelijk weet te respecteren of op een andere manier positieve zaken teweegbrengt. In de Spaanstalige wereld wordt een dergelijke dictatuur een dictablanda genoemd. Vaak zullen aanhangers van een dictator aangeven dat de dictator in kwestie in werkelijkheid en liberale dictator is, ook wanneer dat niet het geval is, waardoor dit een van de moeilijkst te definiëren varianten is. Vaak aangehaalde voorbeelden zijn Kemal Atatürk in Turkije en Syngman Rhee in Zuid-Korea.
• Militaire dictatuur: Een dictatuur waarbij de macht in handen is van het leger, en waar de politiek het leger gehoorzaamt in plaats van andersom. Voorbeelden zijn het kolonelsregime in Griekenland, Chili onder Augusto Pinochet en de Birmese junta.
• Perfecte dictatuur: Een dictatuur die een methode heeft gevonden om de opvolging te institutionaliseren of waarin regelmatig (niet-competitieve) verkiezingen plaatsvinden en daardoor democratisch overkomt. Beide kenmerken waren van toepassing op de Institutioneel Revolutionaire Partij (PRI) in Mexico, die daardoor als schoolvoorbeeld van een perfecte dictatuur worden gezien.
• Regering onder een strongman: De officiële machthebber, die democratisch gekozen kan zijn, is afhankelijk van een 'sterke man' die achter de schermen de werkelijke macht in handen heeft. Bekende "strongmen" waren Józef Piłsudski in Polen en Manuel Noriega in Panama.
• Totalitaire dictatuur: Een dictatuur waarin de staat een sterke controle uitoefent op de samenleving en het persoonlijke leven van mensen controleert of poogt te controleren. Historische voorbeelden zijn de Sovjet-Unie onder Jozef Stalin en Nazi-Duitsland onder Adolf Hitler. Noord-Korea is een eigentijds voorbeeld.

Zie ook

• Lijst van dictaturen