Hendrik Scholte

Hendrik Pieter Scholte (ook Hendrick Scholte) (Amsterdam, 25 september 1805 – Pella (Iowa), 25 augustus 1868) was één der initiatiefnemers van de Afscheiding van 1834.

Leven

De familie Scholte was was een deel van een groep Duitse suikerfabrikanten die zich in Amsterdam had gevestigd. Hendriks grootvader was een raffineerder van rietsuiker en zijn vader had een fabriek waarin de kisten werden vervaardigd om de suiker te vervoeren. Hendrik Scholte’s ouders waren lid van de Hersteld Evangelisch-Lutherse Kerk, een rechtzinnige Nederlandse afscheiding van de Evangelisch-Lutherse Kerk.

Schooltijd en opleiding

Als jongeman begon hij kunsten te studeren in Amsterdam en werkte hij als leerjongen in zijn vaders kistenfabriek. Hij kreeg te maken met een hele reeks overlijdens. Zijn vader overleed op het einde van 1821 (toen Henrik 16 was), zijn grootvader in 1827, en zijn moeder en broer in 1827. Op drieëntwintigjarige leeftijd was Hendrik de enige overlevende van de familie, en erfde hij het hele vermogen van de welgestelde familie.

Hoewel hij in de fabriek van zijn vader had gewerkt, had hij hier niet zo veel belangstelling voor, zodat hij de familiezaak verkocht. In 1827 begon hij een studie aan het Atheneum Illustre in Amsterdam. In 1827 of 1828 ging hij over naar de Nederlandse Hervormde Kerk, waarna hij besloot om filosofie, theologie en politieke thema’s te gaan studeren in Leiden in 1929. In 1832 studeerde hij af en werd predikant. Slechts een maand later trouwde hij met Sara Maria Brandt, dochter van een rijke Amsterdamse suikerraffineerder. De jonge predikant en zijn echtgenote woonden eerst in Noord-Brabant, waar hij predikant was in Genderen en Doeveren.

Later verhuisden zij naar Utrecht. In het gezin werden vijf dochters geboren, maar slechts drie – Sara, Maria en Johanna – bleven in leven. Anderhalf jaar na de geboorte van Johanna, overleed de jonge moeder in 1845, niet lang voor haar 38e verjaardag. In 1846 hertrouwde Scholte met Mareah Krantz.

Protestbeweging

Toen de Nederlandse regering greep trachtte te krijgen op het kerkelijk leven van de Nederlandse Hervormde Kerk, ontstond hiertegen een protestbeweging die een rechtzinnig karakter had. Scholte speelde een belangrijke rol in het ontstaan van de Acte van afscheiding die het begin vormde van de Afscheiding van 1834. De afgescheidenen werden daarom wel Scholtianen genoemd, hoewel de aanduiding Cocksianen, naar Hendrik de Cock, de geschorste predikant van Ulrum, gebruikelijker was.

De overheid verbood de afgescheidenen om met meer dan twintig personen te vergaderen. Het verbod leidde tot grote spanningen: Hendrik Scholte werd herhaaldelijk bedreigd en in 1835 werden er zelfs militairen naar Almkerk gestuurd om godsdienstoefeningen van de afgescheidenen te verhinderen.

Scholte was de eerste predikant die bereid was om afstand te nemen van de naam „gereformeerd”. In 1839 werd zijn „Christelijk Afgescheiden Gemeente” door de overheid erkend. Dit bezorgde hem veel kritiek van andere afgescheidenen. In tegenstelling tot een groot deel van de afgescheidenen streefde Scholte niet zozeer naar herstel van de oude gereformeerde kerk met de Dordtse kerkorde, maar naar een van de staat onafhankelijke zuivere kerk. Desondanks besloot uiteindelijk het grootste deel van de afgescheidenen om ook de „vrijheid” aan te vragen, wat leidde tot de vorming van de Christelijke Afgescheiden Gemeenten. Deze vormden een kern van de later ontstane Gereformeerde Kerken in Nederland. De gemeenten die tegen het aanvragen van de „vrijheid” waren, vormden de zogenaamde kruisgemeenten.

Emigratie

Scholte was wegens zijn standpunten in het isolement geraakt, waarop hij besloot te emigreren. Nadat een plan om naar Nederlands-Indië te gaan op niets was uitgelopen, vertrok Scholte in 1847 met een groep van 850 medestanders naar de Verenigde Staten. Hij en zijn familie vertrokken het het stoomschip Calidonia, terwijl zijn volgelingen hem achterna reisden met vier veel tragere zeilschepen (13 dagen tegenover 60 dagen). Zij gingen wonen in Iowa, in het huidige Pella. Scholte bleef de leider van de groep en hielp mee met de uitbouw van het stadje. Hij stichtte twee fabrieken: een steenoven en een houtzagerij. Ook was hij politiek betrokken. In tegenstelling tot andere afgescheiden emigranten in Amerika sloot hij zich niet aan bij de Dutch Reformed Church, maar bleef zelfstandig. In 1855 werd de autoritaire Scholte echter uit zijn eigen kerk gezet, die zich vervolgens onder leiding van Albertus Christiaan van Raalte bij de Dutch Reformed Church aansloot. Scholtes woonhuis te Pella, het Scholte House, is nu een monument en museum.

Weblinks

• Afscheiding van 1834 op de website Thuis in Brabant
• Scholte op de website van het New Netherland Institute (gearchiveerde versie van 2 juni 2012 op Archive.org)
• F. L. Bos, Hendrik Pieter Scholte, in: Biografisch Lexicon voor de Geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme 2 (Kampen: Kok, 1983), p. 390–393.
• Scholte, Hendrik Pieter, op protestant.nu encyclopedie
• Hendrik Scholte op Dutch-reformed wikia