Depressie (klinisch)

Een depressie is een stemmingsstoornis die zich kenmerkt door een verlies van levenslust of een zwaar terneergeslagen stemming. In het normale spraakgebruik wordt de term 'depressief' vrij snel gebruikt voor een toestand waarin iemand zich een beetje depressief voelt (bijvoorbeeld Weltschmerz (letterlijk wereldpijn)). Men spreekt echter pas van klinische depressie wanneer aan een uitgebreid aantal criteria wordt voldaan, zoals vastgelegd in diagnostische en statistische handboeken als het ICD-10 van de Wereldgezondheidsorganisatie, of het in Nederland en in de VS gehanteerde DSM-IV TR. Niet iedere depressieve, sombere of verdrietige stemming is dus een psychische aandoening.

Recidiverende depressieve stoornis

Een periode waarin zich depressieve symptomen voordoen, wordt een depressieve episode genoemd (zie hieronder voor de criteria). Als iemand vaker deze episoden heeft, spreekt men van een (recidiverende) depressieve stoornis. De laatste decennia heeft onderzoek aangetoond dat depressie een chronische aandoening is, waarbij recidieven eerder regel dan uitzondering zijn. Ook is herstel van een depressieve episode vaak onvolledig, zogenaamde 'restsymptomen' blijven bestaan die de kans op terugval in een nieuwe depressieve episode verhogen. De eerste depressieve episode kan op alle leeftijden optreden en de duur kan variëren. Tegenwoordig wordt ook wel de naam unipolaire depressie gebruikt ter onderscheid van depressies bij bipolaire stoornissen. Oudere beschrijvingen als vitale depressie, melancholie of endogene depressie komen in grote lijnen overeen met de zwaardere vormen van depressieve stoornis.

DSM-IV-criteria

Volgens de DSM-IV-TR-criteria voor het diagnosticeren van een ernstige depressieve episode moeten één of twee van de volgende elementen aanwezig zijn:

A. Gedeprimeerde stemming (1) of verlies van belangstelling of genoegen (2).

Bij deze twee criteria moet worden uitgesloten dat ze zijn veroorzaakt door een lichamelijke aandoening of stemmingsincongruente wanen of hallucinaties. Het volstaat om één van deze symptomen te hebben indien het gepaard gaat met minstens vier van de volgende symptomen:

• Gedeprimeerde stemming gedurende het grootste deel van de dag.
• Duidelijke daling van belangstelling in aangename activiteiten.
• Veranderende eetlust en duidelijke gewichtstoename of gewichtsverlies.
• Verstoord slaappatroon of slapeloosheid of meer slapen dan normaal.
• Veranderingen in activiteitenniveaus, rusteloosheid of zich beduidend langzamer bewegen dan normaal.
• Vrijwel alle dagen vermoeidheid of energieverlies.
• Gevoel van schuld, hulpeloosheid, bezorgdheid, en/of vrees.
• Verminderde capaciteit om zich te concentreren of besluiten te nemen.
• Het denken over dood of zelfmoord.

B. De symptomen voldoen niet aan de criteria voor een gemengde episode.

C. De symptomen veroorzaken klinisch significant lijden of belemmering in sociale, beroepsmatige of andere belangrijke omstandigheden.

D. De symptomen zijn niet het gevolg van directe fysiologische effecten van middelengebruik (bijvoorbeeld drugs of medicatie) of een somatische aandoening (bijvoorbeeld hypothyreoïdie).

E. De symptomen kunnen niet beter worden verklaard dan door rouw, bv. na het verlies van een geliefde persoon, de symptomen duren langer dan twee maanden of worden gekenmerkt door belemmering in het functioneren, preoccupatie met waardeloosheid, suïcidale gedachten, psychotische symptomen of psychomotorische retardatie.

Depressie bij kinderen

Depressie bij kinderen is minder eenvoudig vast te stellen; de symptomen bij kinderen omvatten:

• Verlies van eetlust.
• Problemen met slaap zoals nachtmerries.
• Problemen met gedrag of duidelijk slechtere cijfers op school
• Significante gedragsveranderingen; zich terugtrekken, lusteloosheid, agressiviteit.

Aanleidingen

De aanleidingen voor iemands depressie kunnen velerlei zijn; in feite net zo gevarieerd als het leven zelf. Het kunnen bepaalde gebeurtenissen in het leven zijn (verlieservaringen zoals overlijden van een dierbare, het op de klippen lopen van een relatie, verlies van werk, huis etc.), persoonlijkheidsproblematiek, maar ook lichamelijke klachten kunnen een aanleiding zijn. Vaak spelen meerdere omstandigheden een rol. Het is niet altijd eenvoudig om de psychologische oorzaak of aanleiding van een depressie op te sporen. Is de aanleiding van een depressie wel direct te achterhalen, wordt dit wel een reactieve depressie genoemd.

In sommige gevallen ontwikkelen depressies zich uit andere psychische problemen. Rouwverwerking is bijvoorbeeld een normaal menselijk proces, maar bij sommige mensen herstelt de balans zich niet en kunnen depressieve symptomen ontstaan. Ook kunnen bij grote veranderingen in het leven aanpassingsproblemen gepaard gaan met depressie.

Wetenschappelijk crosscultureel onderzoek toont aan dat symptomen van depressie wereldwijd in alle culturen voorkomen. Alleen in de Westerse cultuur krijgen deze symptomen een psychologische invulling, bijvoorbeeld schuldgevoel "Ik ben een slechte moeder.". Dit kan suggereren dat een depressie aanvankelijk kan beginnen als een lichamelijke aandoening en dat patiënten hier na verloop van tijd een psychologische invulling aan kunnen geven. Lichaam en geest beïnvloeden elkaar echter in twee richtingen.

Differentiaaldiagnose

Voor diagnose is het van belang om na te gaan of naast depressieve episoden ook manie of hypomanie optreedt. In dat geval kan er sprake zijn van een vorm van bipolaire stoornis. Als er psychotische kenmerken zijn, moet worden gecontroleerd of is voldaan aan de criteria van schizoaffectieve stoornis.

Dysthyme stoornis

Naast recidiverende depressieve stoornis is er ook een vorm van depressie waarvan de symptomen minder sterk zijn, maar die soms jarenlang kunnen duren. Dit wordt dysthymie of dysthyme stoornis genoemd.

Lichamelijke aandoeningen en depressie

Bij een aantal lichamelijke aandoeningen kunnen depressieve verschijnselen optreden. Vaak is dit het geval bij ernstige of dodelijke aandoeningen, zoals kanker of AIDS. Neurologische aandoeningen (bijvoorbeeld de ziekte van Parkinson), endocriene aandoeningen (bijvoorbeeld hypothyreoïdie), bepaalde virale aandoeningen enzovoort kunnen ook depressieve symptomen veroorzaken. Dergelijke stemmingsstoornissen hebben in de medische handboeken een afzonderlijke classificatie (zie stemmingsstoornis).

Emotionele vlakheid

Een van de ernstigste kenmerken van een depressie kan het optreden van emotionele vlakheid zijn. Dit houdt in dat de beleving van gevoelens gedeeltelijk of geheel verdwijnt. Dit is vergelijkbaar met het optreden van doofheid of blindheid. Het houdt namelijk in dat de intensiteit van gevoelens sterk vermindert; geen beleving meer van plezier, blijheid, genoegen, geluk. Maar bijvoorbeeld ook geen beleving van verdriet. Met het ontbreken van deze gevoelens verdwijnt ook de zin van het leven. Want er is dan niets meer dat werkelijke emotionele bevrediging tot gevolg kan hebben. Juist daarom vormen sombere stemming, maar ook verlies van plezier in dagelijkse activiteiten, de twee kernsymptomen van de depressie (zie DSM-IV criteria hierboven). Beide verwijzen namelijk naar het probleem om zichzelf te motiveren om dingen te ondernemen.

Middelengebruik en depressie

Depressiviteit kan ook het gevolg zijn van gebruik of misbruik van bepaalde middelen, bijvoorbeeld drugs, geneesmiddelen of alcohol. Vaak is een diagnose moeilijk te stellen, omdat het gebruik van middelen ook voorkomt als 'zelfmedicatie' bij mensen die al depressieve verschijnselen hebben. Ook deze aandoeningen worden afzonderlijk geclassificeerd. Veelal moet dan eerst het middelengebruik, als probleem, aangepakt worden, alvorens de depressie kan worden behandeld.

Omgang

Depressiviteit is iets wat zich moeilijk laat beschrijven. Iemand ziet daarbij het leven somber in, en neurotransmitters in de hersenen spelen daarbij een rol. Waar andere mensen nog hoop hebben en positieve dingen zien, dringen die eenvoudig niet door in de beleving van iemand die depressief is. Daarom heeft de omgeving soms zo weinig vat op iemand die depressief is, omdat diegene niet gedwongen kan worden om positieve dingen te zien. Beter is het om de problemen te bespreken en waar mogelijk op te lossen.

Een bijkomend probleem is dat de omgeving van een patiënt nog wel eens onbedoeld bijdraagt aan een verergering van de situatie. Een patiënt zal vaak uit zijn directe omgeving opmerkingen krijgen variërend van "stel je niet aan" tot "zet je er overheen" en "doe gewoon alsof er niets aan de hand is". Dergelijke opmerkingen kunnen om twee redenen gemaakt worden: ze kunnen bedoeld zijn als goedbedoelde adviezen en met de beste intenties gemaakt worden, of ze zijn bedoeld om de patiënt ertoe te bewegen niet over zijn aandoening te praten omdat de omgeving er niet mee geconfronteerd wenst te worden. Hoewel de achterliggende gedachten bij deze twee scenario's wezenlijk verschillen hebben ze wel hetzelfde effect: iemand die aan een depressie lijdt zal hierdoor de indruk krijgen dat zijn probleem niet serieus genomen wordt, met als gevolg dat zijn situatie eerder verergert dan verbetert.

Beeld

De patiënt verliest de werkelijkheid uit het oog, hij ziet het leven te somber, hij ziet de dingen niet zoals ze zijn. Bij een lichamelijke ziekte blijft de patiënt in contact met de mensen om hem heen en heeft men begrip voor zijn ziekte. Iemand die aan een endogene depressie lijdt, is echter totaal alleen in zijn grote onmacht en hulpeloosheid. Het meest benauwende van deze depressie is de vertraagde werking van lichaam en geest, deze kan de vorm aannemen van een lichte inertie tot een stupor bij ernstige depressies, waarbij de patiënt ieder contact met de buitenwereld verliest. Ook de ademhaling, de bloedsomloop en de spijsvertering verlopen uiterst traag.

De patiënt is zich daar doorgaans niet zelf van bewust en wordt door zijn omgeving niet begrepen. Zijn depressie is ook moeilijk te begrijpen. Medeleven, afleiding en troost baten doorgaans niet. Angstgevoelens, wanhoop en een gevoel van totale apathie wisselen elkaar af.

Het wordt voor hem echter gevaarlijk als hij weer enigszins in staat is te handelen want dan bestaat er een groot gevaar voor zelfmoord waar hij weinig tegen kan doen. De neiging tot zelfmoord waar verschillende depressieve mensen onder lijden wordt vaak gefundeerd door een voor een buitenstaander (en ook voor de patiënt zelf) logische redenering. Belangrijk hierbij is te beseffen dat bij een depressief persoon de rationele processen in de hersenen op een bepaald punt niet meer in staat zijn als 'rem' te fungeren voor de emotionele processen. Vaak is dan ook duidelijk hoe patiënten proberen zelf een oplossing te bedenken, en vervolgens vaak ten einde raad zijn omdat elke logische ingreep op de depressie mislukt.

Behandelingen

Elke depressie is verschillend en vraagt dus een aparte aanpak. Er zijn diverse behandelmethodes voor depressie. De meest toegepaste behandelingen zijn cognitieve gedragstherapie en medicatie door middel van antidepressiva. De combinatie kan beter werken dan de twee apart. Na beëindiging van de cognitieve gedragstherapie, of na stoppen van de antidepressiva, bestaat de kans dat de depressie na verloop van tijd weer terugkeert.
Cognitieve gedragstherapie (CGT) leert depressieve patiënten dat hun gedachten vaak onrealistisch en disfunctioneel zijn. Onderdeel van de behandeling kan zijn: de patiënten zich actiever te laten gedragen en positiever te laten denken (minder piekeren en malen) om zo de neerwaartse spiraal van depressief terugtrekgedrag en sombere gedachten over zichzelf, de toekomst en de wereld te doorbreken. Deze behandeling is met name effectief gebleken bij niet-chronische depressies.
Er bestaan ook nieuwere psychologische behandelvormen, zoals mindfulness en acceptance and commitment therapy (ACT). Ze werken volgens een ander mechanisme dan het veranderen van de inhoud van gedachten. Zij richten zich op het beïnvloeden van de functie die deze gedachten hebben in het leven, leren cliënten om onafhankelijk van de eigen gedachten te functioneren en het gedrag te sturen richting gewenste waarden. Acceptatie van negatieve emoties staat daarbij centraal. Deze behandelingen zijn effectiever bij chronische depressies dan bij niet-chronische depressies. De hoeveelheid medisch onderzoek naar deze nieuwe therapieën is nog zeer beperkt. Dat heeft tot gevolg dat men deze nieuwe behandelingen nog niet als behandeling van eerste keuze kan aanmerken, omdat de effectiviteit onvoldoende is aangetoond.
In het algemeen beveelt men psychotherapieën aan voor de behandeling van mildere vormen van depressie en ter aanvulling van antidepressiva in de meer ernstige gevallen.

Als de oorzaak van de depressieve symptomen gelegen is in een lichamelijke aandoening of middelengebruik (denk bijvoorbeeld aan cocaïnegebruik), dan richt de behandeling zich in eerste instantie op het beïnvloeden van deze factoren.

Regelmatig intensief bewegen of sport is voor mensen met een depressie zeer gunstig. Het is bewezen dat hardlopen de hoeveelheid endorfinen in het lichaam verhoogt. Er zijn aanwijzingen dat endorfinen en andere van nature in het lichaam voorkomende opioiden een antidepressieve werking vertonen. Daarom zijn er ook behandelingen die zich specifiek op gedragsactivatie richten, zoals bijvoorbeeld de running therapy, een vorm van begeleid sporten voor mensen die lijden aan depressies. Het antidepressieve effect treedt onder andere op bij intensief hardlopen, fietsen en zwemmen. Intensief sporten betekent dat het moeilijk is om te spreken tijdens de desbetreffende activiteit vanwege de hijgende ademhaling. Hoe lang en hoe vaak sporten? Ideaal is 5 maal per week ongeveer 40 minuten of 3 maal per week ongeveer 1 uur. Rustig opbouwen van de hoeveelheid sport is aan te raden in verband met ontmoediging indien men niet aan z'n gestelde doelen kan voldoen. Overleg met de behandelaar is aan te bevelen.

Elektroconvulsietherapie (ECT) is de meest effectieve behandeling van depressie, ook als deze gepaard gaat met psychotische symptomen zoals hallucinaties. ECT wordt vrijwel alleen gebruikt in situaties waarbij behandeling met antidepressiva en psychotherapie niet werkzaam zijn. ECT kan geheugen verlies veroorzaken en wordt mede hierom slechts gebruikt ter behandeling van de zwaarste gevallen.

Zie ook

• Neerslachtigheid
• Taedium vitae
• Bore-out
• Burn-out
• Melancholie
• Postnatale depressie

Externe links

• Trimbos-instituut
• Zelftest Depressie van GGZ Drenthe