Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Andreaskruis
Een andreaskruis, sint-andrieskruis of schuinkruis is een heraldisch symbool, een kruis dat schuin staat, dus bestaande uit de twee kruisende, diagonale balken.
Betekenis
Het andreaskruis dankt zijn naam aan de apostel Andreas, de broer van Petrus. Andreas zou volgens het apocriefe boek handelingen van Andreas aan een dergelijk kruis zijn gekruisigd. In deiconografie werd Andreas uitgebeeld met als attribuut een kruis. Pas tegen het einde van de 12e eeuw kwam het andreaskruis als zijn attribuut in zwang.[1]
Sint-Andries is een patroonheilige van de Orde van het Gulden Vlies. Het andreaskruis is daarom ook een embleem van deze orde.
In de Germaanse symboliek verzinnebeeldde het schuinkruis zoals de Gebo-rune een goddelijke kracht. Deze tekens werden door mensen gebruikt als bescherming tegen het kwade, boze geesten, demonen en onheil. Dit teken is te vinden op muurankers, als bescherming tegen blikseminslag. Tegen de woede van Donar, de West-Germaanse god van de donder, ook genaamd Thor. Een duidelijke echo van de oorspronkelijke betekenis ’bezwering van gevaar’ is nog steeds terug te vinden als gevaarsymbool voor irriterende stoffen en op diverse verkeersborden. Zoals in het kruis bij een overweg, het matrixbord boven de autoweg met een rood kruis, en het vingers kruisen achter op de rug als mensen een leugen willen vertellen.
Gebruik
Het schuinkruis komt voor op vlaggen en wapens, verkeerstekens, objecten met irriterende stoffen, luiken op oude gebouwen (vaak een schuinkruis in de vorm van een zandloper), op muren als metselteken en op muurankers.
Wapens en vlaggen
Het andreaskruis staat in drievoud in het wapen van de stad Amsterdam. De gemeenten Amstelveen en Ouder-Amstel hebben variaties hierop met vier, respectievelijk vijf kruisen. Ook de stad Breda en de gemeente Schoten hebben een wapen met drie witte andreaskruisen. Twee boven en één eronder in het midden op een rood schild. Bergen op Zoom heeft een soortgelijk wapen, alleen zijn er bij dit wapen onderaan drie groene bergen. In Zuid-Holland hebben de gemeenten Strijen, Cromstrijen en Hendrik-Ido-Ambacht een wapen met drie andreaskruisen.
In het kruis van de Militaire Willems-Orde is ook een andreaskruis opgenomen. Verder komt het andreaskruis ook voor op de oorlogsvlag ter zee van het Koninkrijk België. Bijgevolg varen de Belgische oorlogsbodems, waaronder het grootste fregat, Louise-Marie, altijd met deze vlag.
Het andreaskruis wordt voorts op verschillende buitenlandse vlaggen gebruikt, bijvoorbeeld de vlag van Schotland, de vlag van de Republiek Winburg-Potchefstroom, de strijdvlag van P.G.T. Beauregard, de vlag van Alabama, de vlag van Jamaica en de vlag van Saint-Patrick.
In de filatelie
Bij vellen postzegels wordt of werd een andreaskruis gebruikt om een ’lege zegel’ in een vel postzegels op te vullen. Zo’n blanco zegel met andreaskruis werd gebruikt om een rond bedrag te krijgen als optelsom van de frankeerwaarde van de postzegels op een vel. Om te voorkomen dat de blanco zegel zou worden gebruikt om een postzegel te vervalsen, werd er een andreaskruis op gedrukt. De blanco zegel heeft immers alle eigenschappen van een echte postzegel (papier, gom, tanding) behalve de afbeelding. Ook moet het kruis misverstanden voorkomen over dat er ’een postzegel te weinig’ zou zijn geleverd.
De eerste andreaskruisen op postzegelvellen waren gedrukt bij de eerste Oostenrijkse postzegeluitgave van 1 juni 1850. Deze kleurige kruisen stonden op de laatste vier plaatsen van een vel postzegels. Op een vel postzegels stonden acht rijen en acht kolommen, dus in totaal 64 zegels. De bedoeling van de kruisen was, dat een vel postzegels een rond bedrag zou kosten.
In Nederland werd het andreaskruis jarenlang gebruikt in postzegelboekjes om een lege plek op te vullen. Zo’n lege plek ontstond bij een oneven aantal postzegels in het postzegelboekje. Soms werd een postzegel uit zo’n postzegelboekje op een enveloppe gekleefd samen met het andreaskruis. Combinaties van verschillende postzegels die aan elkaar vast zitten worden verzameld, zo ook een combinatie van een postzegel met een andreaskruis(zegel).
Als verkeersteken
Het andreaskruis wordt gebruikt om spoorwegovergangen te markeren, zowel bij treinspoor als binnen of buiten de stad gelegen tramsporen, zoals op HTM-lijn 1 op de Delftweg, op tramlijn 25 ten zuiden van Amstelveen, en de Kusttram-lijn in België. Vroeger was dit het geval op alle ca. 5000 km. aan NMVB/SNCV streektramlijnen in gans België. In de steden komt het voor in Nieuwegein, IJsselstein, Utrecht (lijn 22), Gent, Zwijndrecht (België)(tot 2019) en bij Brussel op tramlijn 44 en 39. In Wallonië zijn er nog andreaskruisen aanwezig op het restant van de SNCV-tramlijn Charleroi – La Louviere in Fontaine L’Eveque en in Anderlues, en op drie museumtramlijnen. In Nederland zijn ze te vinden op de museumtramlijn Amsterdam-Amstelveen en in het openluchtmuseum te Arnhem, in de Efteling, Walibi Biddinghuizen, het Haagse Zuiderpark, Maasoever spoorweg Barendrecht, Stormpolderrail Krimpen aan den IJssel, en familiepark Nienoord in Leek. De Amsteltrein in het Amstelpark heeft geen Andreaskruisen, en ook geen andere beveiliging, dus ook geen seinlichten.
Tenslotte komt het op stads- en streektramlijnen in andere landen voor, waaronder in Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk, Scandinavië, Oost-Europa, Japan, Australië, Italië, Spanje, Frankrijk, Canada, Mexico en de Verenigde Staten. In Nederland en België geeft een enkelvoudig kruis aan dat een overgang slechts één spoor heeft, en een dubbel kruis dat het gaat om twee of méér sporen. In Vlaanderen spreekt men overigens van een sint-andrieskruis. In Linz waren grote andreaskruisen aanwezig op de tramlijnen, maar die zijn helaas vervangen door mini-afbeeldingen op borden, die amper zichtbaar zijn.
Niet overal zien de kruisen er hetzelfde uit: in Duitsland en Oostenrijk bijvoorbeeld gebruikt men meestal een rechtop staand andreaskruis, dus een andreaskruis waarbij de lange as verticaal staat, dus omhoog en omlaag. In het Verenigd Koninkrijk staat het juist meestal horizontaal (dwars), dus de langere as staat van links naar rechts. Maar vooral op krappe weggetjes staan ze rechtop. Lang niet alle overwegen in de wereld hebben andreaskruisen. In het oosten van Duitsland komen nog andreaskruisen voor met één rode lamp in het midden van het kruis. In bijvoorbeeld Frankrijk en Australië wordt het kruis ook wel afgebeeld op rechthoekige borden, in plaats van de gebruikelijke ’latten’ over elkaar heen.
In andere landen is het kruis bijvoorbeeld zwart-geel of wit-zwart gekleurd. In België (rood-wit) en Japan (geel-zwart) past de vorm binnen een vierkant, terwijl de meeste landen een vorm gebruiken die in een rechthoek past; de schuinste vorm van een schuinkruis dus. Vroeger gebruikte België ook die vorm. België en Japan gebruiken een blokken-patroon, terwijl de meeste landen een lijnenpatroon gebruiken. Met name in de Verenigde Staten en Zuid-Amerika is er geen patroon, maar staan er wel letters op. In tweetalig Canada is het echter zonder letters. Pakistan gebruikt dezelfde als in Canada, maar vaak is er niet eens een andreaskruis aanwezig. Het andreaskruis wordt in vele landen ook op parkspoorlijntjes gebruikt, en natuurlijk ook op museumspoorlijnen.
Het andreaskruis wordt in het wegverkeer ook op driehoekige waarschuwingsborden gebruikt om een gevaarlijke kruising aan te duiden. Dit kruis heeft ook de ’rechte’ vorm, zoals het sint-andrieskruis in België. Soms wordt het ook op de weg geschilderd, met de driehoek.
Vooral in Amerikaanse landen wordt er bij overwegen ook een ’lang/hoog’ enorm andreaskruis op de weg geschilderd, met twee letters; in de USA staat er dan RXR, want staat voor ’Rail Road crossing’. In andere landen zijn het andere letters. Hoe meer rijbanen, des te meer kruisen.
Op de Brusselse tramlijn 44 zouden in 2024 nog andreaskruis(en) te zien zijn bij halte de Villalobar, bij Isidore Gerardlaan, Verbrandedreef, Duivenschieting, de AKI overweg in de R3, en na die overweg (op dichtgegroeid pad). Bij Steenweg op Brussel en Albertlaan zijn ze verdwenen tussen 2013 en 2018; maar op Streetview nog te zien.
Op lijn 39 zouden er nog zijn nabij halte Vriendschap, halte de Burbure, halte Louis Marcelis, Krommestraat, bij halte Ter Meren, en bij het eindpunt.
Op de Kusttramlijn zouden nog andreaskruisen voorkomen bij De Panne station, bij parking Plopsaland, bij halte Plopsaland, op zijweg De Panne laan, op het Artiestenpad, bij de begraafplaats, bij de Olmendreef, bij de kerk, bij het Koningsplein, bij de Egelantierlaan, bij de Esplanade. Op vele plaatsen zijn zij verdwenen, vandaar dat de volgende locatie pas in Oostende is, op het viaduct. Daarna Bredene Zeelaan, Koerslaan, Vosseslag, De Haan Zeepreventorium, Wenduine Drift, Molen, Blankenberge Duinse polders, en Knokke Acht-Meilaan.
In/bij Gent zijn de meeste aanwezig op de voormalige lijn 1, nu T2, tussen Wondelgem Kolegemstraat en Wondelgem Vroonstallestraat. En dichtbij het eindpunt in Evergem. Maar ook in Gent bij de Jozef Guislainstraat, en bij het Rabot. Er zijn er ook verdwenen, zoals op het ’tijdelijk’ opgeheven traject onder de E17 (maar bij de Edith Cavellstraat zouden ze er nog zijn). Maar in Gent worden ze ook vernieuwd, en zelfs op nieuw traject toegepast, namelijk op lijn T4 bij de UZ Gent. De andreaskruisen in/bij Gent zitten steeds tussen de lampen van de AKI. Deze AKI’s zijn niet precies dezelfde als op de spoorlijnen, maar het verschil is alleen van dichtbij zichtbaar.
Aanduiding van gevaarlijke stoffen
Het andreaskruis wordt ook als symbool voor irriterende en/of schadelijke stoffen gebruikt. Op de verpakking van onder meer reinigingsmiddelen in poedervorm (bijvoorbeeld soda) staat dan een zwart kruis op een oranje achtergrond. Een stof is irriterend als deze bij aanraking met de huid of slijmvliezen een ontsteking kan veroorzaken.
In de folklore
Volksgebruiken met het schuinkruis zijn: klompen kruislings voor elkaar zetten, vingers kruisen achter de rug, brood met mes zegenen. Zo ook het plaatsen van een bezem schuin tegen een gevel. Meester Hendrik Willem Heuvel schreef in Oud-Achterhoeksch Boerenleven (1927) dat zijn buurvrouw, als ze het huis verliet, een bezem schuin tegen de deur plaatste. „Nou könt er gin spöke of dieve in huus kommen.” Kruizinga verhaalt nog in 1963 van een oude smid in Nieuwerkerk op Schouwen-Duiveland die vertelde dat hij niet graag muurankers uit handen gaf zonder er eerst de tekens (met de koubeitel op het eind van de schoot) op te hebben aangebracht „Anders komt er ongeluk over het huis.”
Als politiek begrip (België)
Het kruis wordt ook gebruikt om een beheersvorm te beschrijven in België en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, die de deelname van een taalkundige minderheid verzekert aan de uitoefening van de bestuursmacht in de verschillende overheidsbedrijven en instellingen die onder de voogdij van de regering vallen. Het betekent meer bepaald dat de taalrol van de voorzitter van de raad van bestuur van een dergelijke instelling verschillend moet zijn van de taalrol van de directeur-generaal. Daarnaast moet ook de ondervoorzitter van de raad van bestuur van een andere taalrol zijn dan de voorzitter. En ten slotte moet ook de adjunct-directeur-generaal een andere taalrol hebben dan de directeur-generaal. Deze voorwaarden, die men visueel uitbeeldt door een sint-andrieskruis te tekenen met aan de uiteinden van elke balk ofwel een N, ofwel een F, leidt ertoe dat slechts twee situaties rechtsgeldig zijn:
- een Nederlandstalige voorzitter en adjunct-directeur-generaal, naast een Franstalige ondervoorzitter en directeur-generaal;
- een Franstalige voorzitter en adjunct-directeur-generaal, naast een Nederlandstalige ondervoorzitter en directeur-generaal.
Afbeeldingen
-
Runenteken Gebo, vierbenig kruis, schuinkruis of schuin gevierendeeld
-
Schuinkruis op smeedijzeren schootanker
-
Andreaskruis, overweg met enkel spoor(Nederland)
-
Luik met schuingevierendeeld figuur, lijkend op zandloper. Is een creatieve weergave van het schuinkruis.
-
Luik met schuinkruis (maalkruis), lijkend op zandloper, met wisselrondje.
-
Vingers kruisen achter de rug
-
Topteken van een speciale markering voor de scheepvaart (gevaar).
Vlaggen
Hieronder een overzicht van vlaggen met een of meer andreaskruisen:
-
-
-
Vlag van het Verenigd Koninkrijk met daarin de vlaggen van Ierland en Schotland
-
Bourgondisch kruis, door Spanje ook gebruikt als oorlogsvlag
-
Vlag van de Russische Marine
-
Voortrekkersvlag Zuid-Afrika
-
Vlag van Rio de Janeiro (stad)
Literatuur
- De extra dimensie van het platteland: sporen van magie, volksgeloof en volksgeneeskunst in het oosten van Nederland, Bornebroek, Jan, De Heurne, Geunhuis Producties, 2012.
- Keltische Daseinsdeutung und die Latènekunst. Untersuchungen über die bildliche Umsetzung der inselkeltischen Mythologie und der keltischen Daseinsdeutung in der Latènekunst anhand von österreichischen Funden, 1998, Susanna Berndt.
- Oud-Achterhoeksch Boerenleven (1927), Hendrik Willem Heuvel
- Ornamenten van huis en hof, deel I en II, J. H. Kruizinga, 1963, C. A. J. van Dishoeck
- Van Anima tot Zeus: encyclopedie van begrippen uit mythologie, religie, alchemie, cultuurgeschiedenis en analytische psychologie, Lemniscaat Publishers, 2010 websites.
Op de Maan
- De noordwestelijke rand van de walvlakte Grimaldi op de Maan vertoont tijdens de lokale zonsopkomst een clair-obscur effect dat bekend staat als het Andreaskruis (Saint Andrew’s Cross). [2]
Zie ook
| Bronnen, noten en/of referenties
|
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Saltires op Wikimedia Commons.
_-_Bandeira.svg){kind=link}
Hulp genealogie en geschiedenis (Nederland)Deepl vertaler • Schrijfassistent VRT] • ChatGPT (Opgepast! Altijd verifiëren!)] • Claude.ai (Opgepast! Altijd verifiëren!)] • Bing Copilot (Opgepast! Altijd verifiëren!)] • tekst herschrijven met scribbr.io •