Hagiografie

Hagiografie, hagiologie of heiligenleer is de beschrijving van het leven van een (christelijke) heilige. Het woord is ontstaan uit een samentrekking van de Griekse woorden hagios, heilig, en grafein, schrijven. Het woord verwijst zowel naar de tak van de literatuurwetenschap en geschiedschrijving die zich hiermee bezig houdt, als naar het eigenlijke literaire werk. Een bedrijver van de hagiografie heet een hagiograaf.

Meerdere aspecten spelen bij hagiografie een rol:

• de historische of biografische beschrijving die de hagiograaf wil geven;
• de uitdrukking van zijn bewondering voor de heilige;
• het overbrengen van een stichtend verhaal via een vorm van legende of mirakelverhaal.

Geschiedkundige realiteit en fictie lopen in een heiligenverhaal dikwijls door elkaar. Men mag een hagiografie dan ook niet a priori als een objectieve historische bron beschouwen.

De hagiografie was vooral populair tijdens de Middeleeuwen, in het bijzonder in het Byzantijnse Keizerrijk.

Hagiografische werken kunnen in vele versies voorkomen:

• een vita (meervoud vitae) is de eigenlijke biografie van de heilige;
• een passio of martyrion verhaalt over de marteling van een heilige;
• miracula vertellen over de wonderen en andere miraculeuze gebeurtenissen tijdens het leven of tijdens de verering van de heilige, meestal als aanvulling op een reeds bestaande vita;
• een translatio: een verhaal geschreven ter gelegenheid van de overbrenging van een reliek naar een ander vereringsoord of een nieuw schrijn;
• een elevatio: een verhaal over de heiligverklaring van de reliek van een heilige.

Tot de vroegste heiligenlevens behoren de zogeheten Acta martyrum. Een belangrijk officieel overzicht van heiligen was het Martyrologium Romanum, dat ten onrecht op naam van de kerkvader Hiëronymus werd gezet. Het eerste en invloedrijkste voorbeeld van een heiligenleven is de Vita Antonii uit de vierde eeuw door Athanasius van Alexandrië over Antonius van Egypte. Paus Gregorius de Grote gaf een grote impuls aan het genre heiligenlevens door zijn verhalen over Italiaanse monniken in zijn Dialogi. Met name het gedeelte over Benedictus van Nursia werd een klassiek voorbeeld van een heiligenleven. Onder andere auteurs als Usuardus, Beda, Hrabanus Maurus en Notker van Sankt Gallen hebben dit martyrologium aangevuld. In de dertiende eeuw verscheen de beroemdste verzamelingen van heiligenlevens en legenden over heiligen, de Legenda Aurea van de dominicaan Jacobus de Voragine. Als bronnen gebruikte hij verschillende eerdere verzamelingen heiligenlevens. Van vele heiligen bestaan er meerdere vitae. Vaak was de heiligverklaring aanleiding voor het schrijven van een nieuwe versie van een heiligenleven.

In de zestiende eeuw begon het meer wetenschappelijke onderzoek naar heiligenlevens. De Bollandisten, een genootschap van jezuïeten, hebben sinds de 17e eeuw zeer veel tekstkritisch onderzoek naar heiligenlevens verricht en gepubliceerd in de monumentale reeks van de Acta Sanctorum en in andere publicaties, zoals hun tijdschrift Analecta Bollandiana.

Het woord hagiografie wordt ook wel gebruikt voor een uitermate bewonderende biografie van een (niet heilige of niet religieuze) persoon.

Verwanten begrippen

• De Hagiografen is een ander woord voor een aantal Bijbelboeken, die in het Hebreeuws de Ketoevim (Geschriften) heten.
• In het Grieks betekent hagiagrafie (Αγία Γραφή, modern Griekse uitspraak: aja grafi): de Heilige Schrift: de Bijbel.