Jan Brokken

Jan Brokken (Leiden, 10 juni 1949) is een Nederlandse schrijver.

Levensloop

Brokken werd op 10 juni 1949 in het Diaconessenhuis van Leiden geboren, niet zo lang na de terugkeer van zijn ouders uit Indonesië. Zijn vader, theoloog, had op Celebes en Salayer wetenschappelijk onderzoek gedaan naar islamitische bewegingen. "Mijn nieuwsgierigheid naar andere culturen en levenswijzen heb ik onmiskenbaar van mijn vader," zei Brokken in een interview, "mijn reislust en de behoefte om mijn indrukken op papier te zetten van mijn moeder." Met zijn grote kennis van de islam kon vader Brokken in het Nederland van de jaren vijftig weinig aan. Hij werd predikant van de Nederlandse Hervormde Kerk.

Jeugd

Het grootste deel van zijn jeugd bracht Brokken in het Zuid-Hollandse dorp Rhoon door, het decor van zijn romans De provincie en Mijn kleine waanzin. Hij doorliep de middelbare school in Rotterdam, studeerde aan de School voor Journalistiek in Utrecht en aan het Institut d’Etudes Politiques van de universiteit van Bordeaux in Frankrijk.

Jan was de jongste van drie kinderen. Zijn beide broers waren in Makassar geboren. "Als domineeszoon was ik een buitenstaander in het dorp. En thuis was ik ook een buitenstaander. Ik had als enige de oorlog niet meegemaakt, had als enige niet in een kamp gezeten en had als enige de tropenzon niet voelen steken. Vaak wordt gezegd dat ik zo goed kijken en luisteren kan. Dat komt omdat ik overal en altijd een vreemde was."

Journalist

In 1973 trad Brokken in dienst van dagblad Trouw. Drie jaar later stapte hij over naar weekblad Haagse Post. Voor Trouw schreef hij reportages, voor HP interviews en portretten die zo markant waren dat ze gebundeld werden in Het volle literaire leven (1979), Schrijven (1980), Met musici (1987) en Spiegels (1993).

In Bordeaux trouwde Brokken met Marie-Claude Hamonic, die in 1972 haar studie in de Franse literatuur van de middeleeuwen afrondde. Frankrijk werd Brokkens tweede vaderland: hij maakte er tal van reportages en interviews, die uitgeverij Atlas in 2004 bijeenbracht onder de titel Zoals Frankrijk was.

Schrijver

In 1984 debuteerde Brokken met de roman De provincie. Direct al werd zijn uitzonderlijk verteltalent geprezen. "Hier treedt een schrijver aan," constateerde Rob Schouten in Trouw, "die er geen enkele moeite mee heeft een verhaal tot de laatste pagina spannend te houden." De recensent van Vrij Nederland, Frans de Rover, vond De provincie zo beklemmend dat hij zich afvroeg of "met dit boek niet een oude schuld wordt ingelost."

Echt verbazen deed Brokken met zijn eerst gepubliceerde verhalen. In Het laatste oordeel maakt een vader samen met zijn zoon een keuze uit de boeken die hij mag meenemen naar het bejaardentehuis. Uit de veertig strekkende meter boeken moet hij één meter kiezen. Door de boeken die hij uiteindelijk meeneemt ontstaat een portret van de man. Ieder van die boeken vertelt een episode uit zijn leven. Joost Zwagerman nam het verhaal op in zijn in 2004 verschenen bloemlezing van de beste korte verhalen uit de Nederlandse literatuur.

In 1988 ontving Brokken voor zijn verhalenbundel De zee van vroeger de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs. Twee jaar eerder had hij de journalistiek vaarwel gezegd. "De reguliere journalistiek dan. Voor mij maakt het etiket niet veel uit. Ik schrijf. Vanaf het moment dat ik schrijven kon heb ik geschreven. Het geluid van een zacht krassende pen op papier maakt me rustig. Mijn eerste boek, de biografie Mata Hari, de waarheid achter de legende, schreef ik tussen de korte stukjes voor de krant door. Het verscheen in 1975, een jaar voordat ik redacteur van HP werd. Bij mijn sollicitatie speelde het een belangrijke rol. Uiteindelijk bleven nog drie kandidaten over; ik werd gekozen omdat ik een boek had geschreven: het beste bewijs dat ik werk van langere adem kon leveren. Het is dus niet zo dat de journalistiek me bij de literatuur bracht, het is andersom. Door mijn eerste boek kon ik op 26-jarige leeftijd redacteur van het weekblad HP worden – toen het hoogst bereikbare voor een schrijvende journalist."

Reizen

Voor de verhalen uit De zee van vroeger koos hij de locaties Indonesië, China en Rusland. Het was het begin van een rusteloos bestaan. Brokken woonde en reisde gedurende zes jaar in West-Afrika en schreef romans en reisverhalen die in Burkina Faso, Ivoorkust en Gabon spelen: Zaza en de president, De moordenaar van Ouagadougou, De regenvogel en Nog een nacht.

"Het ideale reisboek", schreef Boudewijn Büch over De regenvogel. Doeschka Meijsing trof in Zaza en de president een Afrika aan "dat volkomen overtuigt." Jan Cremer zei in een interview: "Hij is de enige Nederlandse schrijver die zich met Graham Greene kan meten. (..) Gewoon fantastisch zoals hij schrijft."

Nieuw genre

In haar essay over het werk van Brokken wijst Ingrid Koorn Zaza en de president aan als het beginpunt van "een nieuw genre dat hij toevoegt aan de Nederlandse literatuur." Een genre waarmee hij vanaf 1988 blijft experimenteren en dat bijzonder genoeg is "om dit als een verdienste voor de literatuur" te erkennen. Ingrid Koorn: "Zaza en de president zit op meerdere niveaus zeer goed in elkaar. Brokken laat verschillende genres - persoonlijk reisverslag, fictie en documentaire - naadloos in elkaar overgaan. Dat is knap, want het risico bij zulke mengsels is dat het ene genre het andere bijt. Maar in deze roman zijn alle ingrediënten perfect in evenwicht. Sterker nog, je zou kunnen vergeten dat hier sprake is van een waar gebeurd verhaal, omdat Brokken erin slaagt zijn persoonlijke ervaringen naar een hoger plan te tillen. Zaza en de president is in eerste instantie een roman, beeldend, spannend en vol dramatische lading. Het verhaal over de zoektocht naar een geliefde wordt aanvankelijk slechts afgezet tegen de politiek gekleurde achtergrond van het land waar het zich afspeelt, maar lost er geleidelijk aan in op. Bij de ontknoping van de plot blijkt dat het persoonlijke zich haast achteloos met de politiek heeft vermengd. De werkelijkheid is vaak absurder dan fictie, en het is geen geringe prestatie van Brokken dat hij die absurde werkelijkheid geloofwaardig over het voetlicht weet te brengen. Dat is ook te danken aan zijn schrijfstijl - sobere beschrijvingen, bondige dialogen, kernachtige typeringen, humor en charmante zelfspot."

Caribische tijd

In 1992 verhuisde Brokken naar het Caribische gebied. Hij publiceerde Goedenavond, mrs. Rhys, over de jeugd van de op Dominica geboren schrijfster Jean Rhys, de bundel Vulkanen vanaf zee, met op Guadeloupe, Martinique en Curaçao gesitueerde verhalen, de grote zeeroman De blinde passagiers en de op Curaçao spelende roman De droevige kampioen. Vanuit Curaçao ondernam hij vele reizen naar Zuid-Amerika, die resulteerden in de non-fictieroman Jungle Rudy en de fictieroman Voel maar.

De droevige kampioen veroorzaakte een schok op de Nederlandse Antillen. Met de sportheld Riki Marchena beschreef Brokken de hoop, het gevecht en de teleurstelling van de eerste generatie zwarte opinieleiders op de Caribische eilanden. "Veel meer dan in Nederland en Duitsland (er verscheen een Duitse vertaling) zag men daar de politieke achtergronden, of meer nog, de wrangheid van de roman. Ik moest op Curaçao in debat met Miguel Pourier, de minister-president van de Antillen, voor een verhit publiek van zo’n vierhonderd toehoorders. Het was de spannendste periode uit mijn schrijversleven."

In Nederland werd de roman vooral geroemd vanwege de vorm en de stijl. "Het is niet alleen een buitengewoon spannend en boeiend boek, het is ook uitmuntend geschreven en vormtechnisch een hoogstandje," aldus Renee de Borst in het Haarlems Dagblad. De roman werd niet genomineerd voor de Libris Literatuur Prijs, maar bizar genoeg vermeldde de jury in het perscommuniqué wel dat ze dit "razend knap vertelde verhaal" ook graag in de shortlist had opgenomen.

In Nederland

De blinde passagiers werd genomineerd voor de Gouden Uil, Voel maar voor de Libris Literatuur Prijs. Met De blinde passagiers bereikte Brokken voor het eerst een groot publiek, ook in Duitsland. "Zee en schilderijen, ja, dat vonden ze in Duitsland Holland ten top. Gek genoeg heb ik daar helemaal niet bij stilgestaan toen ik van mijn hoofdpersoon een schilderijenrestaurator maakte. Ik dacht alleen: zee en kijken horen bij elkaar. In het boek gaat het om een zichtbare en onzichtbare wereld."

Na vijftien jaar wonen en reizen in het buitenland keerde Brokken in 2002 naar Nederland terug. In 2004 verscheen zijn autobiografische roman Mijn kleine waanzin. "Mijn niet-vertelde verhaal," schreef Geert Mak over het boek. Vier jaar later publiceerde Brokken de even persoonlijke roman In het huis van de dichter, over zijn vriendschap met de Russische meesterpianist Youri Egorov. "Mijn kleine waanzin vertelt de jaren vijftig en zestig op het Hollandse platteland, In het huis van de dichter de jaren zeventig en tachtig in Amsterdam. Dat was de opzet: een persoonlijke tijdsgeschiedenis van pakweg een halve eeuw in verhalende vorm."

Tussendoor publiceerde Brokken in 2005 Waarom elf Antillianen knielden voor het hart van Chopin, een cultuurhistorische verkenning waarvoor hij tien jaar onderzoek had gedaan. Door de geschiedenis van de Caribische muziek te achterhalen, probeerde hij de wortels van de Antilliaanse samenleving bloot te leggen. Hij deed dat met talloze tragikomische verhalen. "Ik geef er alle antropologische studies voor cadeau," verzuchtte Geert Oostindie, hoogleraar in de Caribische Studies aan de universiteit van Leiden. Het boek oogstte veel lof, ook in Polen. Naar aanleiding van de Poolse vertaling schreef een recensent: "Jan Brokken laat ons genieten. Bij het luisteren van de cd en het lezen van het boek kun je je voeten niet stil houden."

Voor Mijn kleine waanzin ontving Brokken de Icodo Prijs, uitgereikt door de gezamenlijke stichtingen hulp aan oorlogsslachtoffers. In zijn dankwoord zei hij: "Mijn vader, mijn moeder en mijn broers hadden deze prijs in ontvangst moeten nemen. Niet ik."

Verfilmingen

Drie boeken van Brokken werden verfilmd:

• De provincie, speelfilm, regie Jan Bosdriesz, met in de hoofdrollen Thom Hoffman, Pierre Bokma, Gijs Scholten van Aschat en Tamar van den Dop;
• Goedenavond, mrs. Rhys, televisiedocumentaire, regie Jan Louter, onder de titel They destroyed all the roses, en
• Jungle Rudy, een door Rob Smits geregisseerde documentaire bioscoopfilm.

Een vierde en vijfde boekverfilming zijn in voorbereiding: De droevige kampioen en In het huis van de dichter.

Recente jaren

Brokken woont wisselend in Amsterdam en aan de Franse Atlantische kust, als hij ten minste niet op reis is. Hij werkt op het ogenblik aan een omvangrijk non-fictie boek dat in de Baltische landen speelt. "Op een zeereis, aan boord van een kustvaarder, deed ik in 1999 geheel onverwacht Estland aan. Ik dacht dat ik alleen van tropenhitte en tropenverhalen hield, maar die steden daar in het noorden, Pärnu, Tallinn, Riga, lieten me niet meer los. Ik ben weer terug bij In het huis van de dichter, bij de wereld van Youri Egorov, bij de tragiek van het communisme en bij de troost die muziek kan bieden voor het onheil in de wereld."

Toen hij In het huis van de dichter had voltooid en wachtte op de commentaren van zijn uitgever, schreef Brokken in enkele weken de novelle Feininger voorbij. "Ik had even zin in iets korts, iets bizars, iets luchtigs… Het was heerlijk om dat boek te schrijven, er hoefde ook geen twee of derde versie te komen, het stond er in één keer op, als bij een aquarel. Ik voelde me precies zo vrij als mijn hoofdpersonen." In maart 2009 verscheen Feininger voorbij. Een novelle over de confrontatie tussen Oost en West.

In Zeedrift maakt Brokken de som op van vijfendertig jaar reizen. De eerste versie van het verhaal Woestijnkonijn schreef hij al in 1974. "De bijzondere momenten," vat Brokken Zeedrift samen. "De onverwachte ontmoetingen. De mensen en de dingen die ik me blijf herinneren van Egypte, Italië, Indonesië, China, Curaçao, Aruba, Guatemala en zoveel andere plekken."

Op de in oktober 2009 gepubliceerde bundel kwamen opvallend veel en uitvoerige recensies. "Exotisch, vol wonderlijke details en met een constante melancholische ondertoon,’ oordeelde Ewoud Kieft in NRC Handelsblad. "Bij Brokken is de speurtocht net zo belangrijk als de vondst. En dat is een mooie manier om de verbeelding en de verwondering toe te laten in de wereld van de non-fictie, waar zoveel journalisten en historici zich onnodig laten beperken door de eis van feitelijkheid. Brokken laat zien dat er meer mogelijk is."

Toch viel ook dit boek weer buiten de prijzen en nominaties. Net zoals het veelgeprezen In het huis van de dichter. "Het probleem ligt niet zozeer in de beoordeling van zijn werk," analyseerde Ingrid Koorn in haar essay De zee en de tropen, "die valt in bijna alle gevallen positief uit. De critici zijn het er vrijwel unaniem over eens dat Jan Brokken een rasverteller is. Het wringpunt ligt in de criteria van de literaire kritiek, die vaak vasthoudt aan een krampachtig onderscheid tussen literatuur en journalistiek. (..) In landen als Groot-Brittannië en Amerika springt men een stuk soepeler om met genregrenzen, en wordt een boek vooral beoordeeld op zijn intrinsieke kwaliteiten. (..) Jan Brokken is geen ‘literaire’ schrijver in de klassieke zin des woords, doordat hij fictie met non-fictie verenigt. Maar zijn poging om verschillende schrijfculturen met elkaar te laten versmelten is bijzonder genoeg om dit als een verdienste voor de literatuur te erkennen. Hij heeft werkelijk een nieuw genre toegevoegd aan de Nederlandse literatuur. Tegelijk slaagt hij er telkens weer in een ouderwets spannend en dramatisch verhaal neer te zetten."

Renée de Borst kwam in De Gelderlander tot dezelfde conclusie. "Jan Brokken is niet zozeer miskend. Wie hem leest, heeft grote waardering voor zijn prachtige schrijfstijl en interessante onderwerpkeuze. Al jaren schrijft hij de sterren van de hemel. Brokken is veeleer niet gekend. Dat moet snel veranderen", vindt ze.

Brokken heeft ondertussen vierentwintig boeken op zijn naam staan.

Bibliografie

• 1975 - Mata Hari
• 1978 - Het volle literaire leven
• 1980 - Schrijven
• 1982 - Over F.B. Hotz (ISBN 9062910920)
• 1984 - De provincie
• 1986 - De zee van vroeger
• 1988 - Met musici
• 1988 - Zaza en de president
• 1989 - De moordenaar van Ouagadougou, gevolgd door Een basiliek in het regenwoud
• 1991 - De regenvogel
• 1992 - Goedenavond, mrs. Rhys
• 1993 - Spiegels
• 1993 - Vulkanen vanaf zee
• 1995 - De blinde passagiers (ISBN 9025414613)
• 1997 - De droevige kampioen
• 1999 - Jungle Rudy
• 2001 - Voel maar
• 2001 - Afrika (de Afrika-boeken: Zaza en de president / De moordenaar van Ouagadougou & Een basiliek in het regenwoud / De regenvogel/ Nog een nacht). Amsterdam -Antwerpen: Atlas (ISBN 9045006960)
• 2004 - Mijn kleine waanzin (ISBN 9789045006796)
• 2006 - Waarom elf Antillianen knielden voor het hart van Chopin (ISBN 90450144246)
• 2006 - De wil en de weg (ISBN 9045700999)
• 2008 - In het huis van de dichter (ISBN 9789045014821)
• 2009 - Feininger voorbij (ISBN 9789045012001)
• 2010 - Baltische zielen

Prijzen

• 1988 - Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs voor De zee van vroeger
• 2004 - ICODO-prijs voor Mijn kleine waanzin
• 2008 - De Onregelmatige Omslagprijs
• 2011 - Gouden Label Klassiek Centraal voor In het huis van de dichter

Externe link

Biografieën, werken en teksten bij de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (dbnl)