Vogelgriep

Vogelpest oftewel vogelgriep oftewel aviaire influenza is een ziekte die voorkomt bij vogels, voornamelijk hoenderachtigen, die griepachtige verschijnselen veroorzaakt, met sufheid, tranende ogen en opgezette kelen. Ook verkleurt de kam van de vogel. Sommige vogels sterven direct na de eerste besmetting. De incubatietijd bedraagt drie dagen tot twee weken. De ziekte is dodelijk voor kippen, kalkoenen en eenden. Sommige varianten kunnen ook mensen besmetten.

De veroorzaker van de ziekte is een variant van het influenzavirus: het influenza A virus. Dit virus is zeer variabel, zodat telkens nieuwe varianten ontstaan. Virussen vermenigvuldigen in een gastheercel. In één op de 10.000 gevallen kan door kleine foutjes in het vermenigvuldigingsproces (mutaties) een virus ontstaan dat anders, en mogelijk gevaarlijker, is dan het oorspronkelijke virus. Dit mutatieproces bij virussen heet antigene drift. Bij influenza A virussen komt ook reassortment voor waarbij verschillende virussen genetisch materiaal met elkaar uitwisselen, genaamd antigene shift. Een laagpathogeen aviar influenza virus kan muteren in een hoogpathogeen virus welke een zeer besmettelijke, dodelijke variant voor de meeste vogelsoorten vormt.

De ziekte heeft niets te maken met de pest die in de Middeleeuwen in Europa voorkwam.

Vatbare diersoorten en mensen

Vogels die vatbaar zijn voor vogelpest zijn: kippen, kalkoenen, parelhoenders, Eenden, ganzen, pauwen, duiven met uitzondering van postduiven, kwartels, fazanten en patrijzen. Wilde watervogels kunnen besmet zijn, maar worden meestal niet ziek. Ook loopvogels zoals struisvogels, emoes en nandoes kunnen worden besmet.

Ook zoogdieren, waaronder mensen, kunnen door het vogelpestvirus worden besmet. Er zijn gevallen bekend in de Verenigde Staten van één paard en een aantal mensen. De ziekteverschijnselen waren daarbij vrij mild. In Hongkong trad een ernstiger besmetting op. In 1997 overleden zes slachtoffers aan besmetting met de H5-variant. Ook kan het virus bij mensen een oogontsteking (conjunctivitis) veroorzaken, die echter niet besmettelijk is.

Tijdens de vogelpestuitbraak in 2003 in Nederland bleek dat ook in varkens de aanwezigheid van antistoffen tegen het vogelpestvirus kan worden aangetoond. Dit bleek het geval te zijn op gemengde boerenbedrijven, met zowel varkens als kippen. Er waren geen aanwijzingen dat varkens het vogelpestvirus verder verspreiden.

Op 16 februari 2004 werd in Bangkok (Thailand) bekendgemaakt, dat een luipaard aan het H5N1-virus was bezweken en dat een tijger aan het herstellen was van een infectie met het virus.

Overleden dierenarts

Op 17 april 2003 overleed in het Jeroen Bosch Ziekenhuis in 's-Hertogenbosch een 57-jarige dierenarts aan een ernstige longontsteking. In de longen van deze dierenarts werd het vogelgriepvirus aangetoond. Omdat er geen andere mogelijke verklaring is gevonden voor het ziektebeeld, is er een sterke aanwijzing dat de man is overleden aan de gevolgen van infectie met het vogelgriepvirus. De man had op basis van de heersende richtlijnen van de Nederlandse overheid geen antivirale geneesmiddelen (bijvoorbeeld Tamiflu) ingenomen, hoewel hij werkzaamheden had verricht op een besmet bedrijf. Daarom is besloten de antivirale middelen ook bij kort contact met besmette vogels voor te schrijven.

Naar aanleiding van dat sterfgeval is door de Nederlandse rijksoverheid een commissie ingesteld onder leiding van dr. B.R. Bot. Deze commissie constateerde dat het overlijden van de dierenarts een ongelukkige samenloop van omstandigheden was, en dat de dierenarts zich strikt gehouden had aan de regels die op dat moment voor hem golden. De commissie constateerde ook dat de diverse instanties hebben gedaan wat op dat moment aangewezen leek. De dierenarts had geen (zichtbare) conjunctivitis gekregen, wat verder eenieder (ca. 100) van de ruimers die besmet zijn geraakt met het aviaire virus wel had. De dierenarts maakte op 2 april deel uit een specialistenteam van de Rijksdienst voor de keuring van Vlees en Vee (RVV), dat een melding van een verdenking van aviaire influenza ('vogelpest') bij een pluimveebedrijf te Teeffelen onderzocht. Een verdenking die achteraf ook bevestigd is. Teeffelen lag buiten het toezichtsgebied (=crisisgebied) zoals dat op dat moment door het ministerie van LNV was vastgesteld. Alleen binnen het toezichtsgebied golden speciale regels, zoals het preventief slikken van de virusremmer Tamiflu door ruimers (dierenartsen, vangers en rapers van de kippen etc.) van besmette en verdachte stallen. Deze dierenarts is na eerste griepverschijnselen getest op de vogelgriep, maar de eerste test was negatief (de test heeft ook geen betrouwbaarheidsinterval van 100%). Een tweede test die later werd uitgevoerd was wel positief, maar toen was het al te laat voor een behandeling.

Verspreiding

Verspreiding in de omgeving van besmette boerderijen komt het meest voor. Het virus kan zich verspreiden door de lucht, via direct contact tussen vogels en indirect via bijvoorbeeld uitwerpselen en transportmiddelen. Het begin van een uitbraak wordt mogelijk veroorzaakt door wilde eenden of andere watervogels die over een boerderij vliegen en daarbij besmette uitwerpselen laten vallen. Men denkt dat het virus in uitwerpselen ongeveer 100 dagen in leven kan blijven. Verspreiding via eieren is ook mogelijk, maar alleen omdat soms mest aan het ei kan plakken.

De vogelbescherming claimt dat het niet bewezen is dat trekvogels een (grote) rol spelen bij de verspreiding van de vogelpest. Volgens de vogelbescherming Nederland is het waarschijnlijker dat het transport van besmet pluimvee, of vlees van pluimvee en eenden, het virus verspreidt. In februari 2006 worden er echter op diverse plaatsen in Zuid en Midden-Europa diverse dode trekvogels gevonden die besmet bleken met het virus. Alhoewel bewijzen tot dusver uitgebleven zijn is de aannemelijkheid van een verband wel heel groot.

Voor een overzicht van recente verspreiding van vogelgriep in Europa kan de overzichtskaart met recente uitbraken in Europa geraadpleegd worden.

Varianten gevaarlijk voor de mens

Alle vogelgriepvirussen behoren tot het grieptype A uit de virusfamilie Orthomyxoviridae. Grieptype A wordt verdeeld in subtypes volgens de proteïneuitsteeksels hemagglutinine (H) en neuraminidase (N) vanuit de centrale viruskern. Er zijn 16 H-types, elk met 9 N-subtypes, waardoor er in totaal 144 verschillende combinaties mogelijk zijn.

H1N1

De Spaanse griep van 1918 was H1N1, als gevolg waarvan ergens tussen de 20 en 40 miljoen mensen kwamen te overlijden.

H2N2

Verantwoordelijk voor de Aziatische griep van 1957 en 1958 waardoor tenminste 1 miljoen mensen omkwamen.

H3N2

Veroorzaakte de epidemie van 1968 en 1969 de Hongkonggriep met 750.000 doden.

H5N1

Zie H5N1 voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Sinds 1997 zijn tientallen miljoenen vogels aan deze vorm gestorven, en meer dan 100

mensen zijn besmet, waarvan ongeveer de helft eraan gestorven is.

H7N2

Brak uit bij kippen in de Verenigde Staten in 2002, 44 mensen werden besmet.

H7N3

In februari 2004 werd deze vorm vastgesteld in Noord-Amerika, twee mensen werden besmet.

H7N7

In 2003 werden 89 mensen besmet in Nederland. Er was één dode.

H9N2

Drie infecties bekend bij mensen in China en Hongkong.

H10N7

In 2004 is in Egypte voor het eerst H10N7 bij mensen vastgesteld. Twee kinderen van een pluimveehandelaar werden ziek.

Vogelpestepidemieën

Tussen 1959 en 2003 is twintigmaal een epidemie opgetreden van vogelpest, in verschillende landen van de wereld. In 1926 en 2003 traden epidemieën van vogelpest in Nederland op. In 2003 betrof het de H7N7-variant. Een aantal boerderijen werden "geruimd" om verspreiding van het virus te voorkomen, dat wil zeggen dat alle kippen werden afgemaakt. Eind 1999 was er in Italië een epidemie, die vijf maanden duurde. Er stierven bijna 14 miljoen vogels, vooral kalkoenen. Nog steeds (2003) komen in Italië uitbraken voor. Bij de voor mensen gevaarlijke mutaties is de kans op een pandemie aanwezig.

2004

In Azië heerst sinds het einde van 2003 een nieuwe vogelpestepidemie. In veel landen worden kippen preventief geslacht en de bevolking voorgelicht. Alleen in Thailand ontkende de regering aanvankelijk dat er vogelpest was. Volgens de Thaise regering was er een cholera-epidemie onder het pluimvee, maar niet een vogelpestepidemie. Om te demonstreren dat het eten van kippenvlees geen gevaar inhoudt, werd op dinsdag 20 januari 2004 een lunch van minister-president Thaksin Shinawatra live op televisie uitgezonden. Bij de warme maaltijd aten de minister-president en verscheidene kabinetsleden uitsluitend kippenvlees. Binnen enkele dagen moest de Thaise regering echter bakzeil halen en toegeven dat er wel degelijk een vogelpestepidemie was en dat drastische maatregelen werden genomen om de zieke vogels massaal te slachten. Voor meer over de uitbraak in Thailand zie: Vogelpestuitbraak in Thailand in 2003-2004

Eind januari is de epidemie al uitgebreid naar Vietnam, Laos, China, Thailand, Indonesië, Cambodja, Japan, Zuid-Korea, Taiwan en Pakistan. Eind januari 2004 waren er in Vietnam al acht menselijke slachtoffers. Dit vormde aanleiding voor Dr. Shigeru Omi, directeur van het WHO West Pacific-kantoor, om een waarschuwing uit te sturen. Hij zei dat miljoenen mensen in de hele wereld kunnen omkomen, als de H5N1-variëteit van het vogelpestvirus zich zou combineren met een mensengriepvirus, dat ook onderweg is naar de regio.

Medio februari werd er vogelgriep geconstateerd onder pluimvee in Texas. Het virus dat hier in het spel is, H5N2, wordt niet verondersteld gevaarlijk voor de mens te zijn.

2005

In augustus 2005 wordt vogelgriep aangetroffen in Kazachstan. Deze worden veroorzaakt door het H5N1-virus. Overgedragen op mensen kan dit dodelijk zijn. De uitbraak werd geconstateerd in het dorp Golubovka, in het noorden van Kazachstan bij de grens met Rusland. Ook rond de stad Novosibirsk, deed zich in juli 2005 een uitbraak voor. Men denkt dat trekvogels uit Zuidoost-Azië de ziekte hebben verspreid. In oktober 2005 bereikte het virus Europa. In Roemenië werden besmette eenden gevonden in een dorp in de Donaudelta. Ze zijn vermoedelijk besmet door trekvogels uit Siberië. In het noordwesten van Turkije zijn 2000 kalkoenen gestorven aan het virus op één geïsoleerd bedrijf. In beide landen worden vogels in de omgeving van besmettingshaarden gedood om verdere verspreiding te voorkomen.

In 2005 is er een massale uitbraak van het H5N1 virus onder trekvogels aan het Qinghai meer in Zuid China. De Chinese overheid geeft weinig medewerking aan het onderzoek. Het virus hier is de H5N1 RK7 variant, de meest agressieve tot op heden. Deze kan worden overgedragen van vogels op mensen.Het kan echter niet worden overgedragen van mensen op mensen of van mensen op vogels. Diagnose is complex. Incubatietijd zeer kort.

Op 7 oktober meldde de Roemeense minister Gheorghe Flutur van Landbouw dat er in Roemenië drie gevallen waren geconstateerd van vogelgriep. Het zou geconstateerd zijn bij Eenden in een dorp in de Donau-delta, waarschijnlijk trekvogels uit Rusland. De minister kon niet zeggen of het H5N1-virus de veroorzaker was. Een dag later, op 8 oktober werden er opnieuw drie gevallen gemeld waarmee het aantal op totaal zes kwam te staan. Dit keer zouden drie eenden positief op een test hebben gereageerd in het dorpje Smardan. Om te voorkomen dat de ziekte zich zou verspreiden begon Roemenië die dag nog aan het ruimen van de (trek)vogels. Diezelfde dag zouden er al honderden worden afgemaakt. Niemand kon nog zeggen of het H5N1-virus de veroorzaker was.

Later die dag meldde de minister van Landbouw van Turkije dat er in het noordwesten van zijn land 2000 kalkoenen zouden zijn gestorven aan het vogelgriepvirus. De kalkoenen zouden gehouden worden bij een geïsoleerd bedrijf waardoor er geen andere dieren besmet zouden zijn. Iets meer dan een week later werd bekend dat in zowel Roemenië als Turkije de gevreesde variant H5N1 de veroorzaker was van de vogelgriep. Voor beide landen werd een invoerverbod ingesteld in de Europese Unie. In diezelfde maand deden zich nieuwe gevallen van vogelgriep voor in Rusland, Griekenland, Kroatië, Macedonië en Zweden.

Op zondag 23 oktober stelde men in Kroatië het type H5N1 vast als gevolg van de dood van zes zwanen. In Zweden werd diezelfde dag bekend gemaakt dat er geen sprake was van vogelgriep bij de eerder vier dood gevonden eenden.

De Roemeense autoriteiten hebben op 28 oktober laten weten dat de dodelijke virusvariant H5N1 in Roemenië is geconstateerd in een gestorven visreiger vlakbij de grens met Moldavië.

2006

Begin 2006 stierven in Turkije drie kinderen uit één gezin aan vogelgriep (H5N1). Op 11 januari 2006 waren daar al 15 mensen, vooral kinderen, besmet. Op 18 januari stierf in Irak een kind aan vogelgriep. Op 8 februari werd bekend dat ook in Nigeria vogelgriep (H5N1) is geconstateerd. Op 11 februari werd H5N1 gevonden in wilde vogels in Italië, Griekenland en Bulgarije. Het virus werd ook aangetroffen in dode zwanen op het Duitse eiland Rügen. Op 18 februari werd ook in Frankrijk H5N1 geconstateerd. Frankrijk is daarmee het zesde land binnen de EU waar vogelgriep is opgedoken. In maart 2006 stief er in Egypte een vrouw aan de gevolgen van de vogelgriep, het tweede slachtoffer van de vogelgriep in Egypte.

Op 1 augustus 2006 werd bekend dat de milde variant H7 van de vogelgriep, die ongevaarlijk is voor de mens, aanwezig was in Voorthuizen. In een straal van 3 kilometer werd een vervoersverbod afgekondigd en werd het besmette bedrijf direct geruimd. Verdere besmettingen hebben niet plaatsgevonden.

Op 30 oktober meldden Aziatische medische diensten een nieuwe variant die resistent is voor de anti-H5N1-medicijnen en daarmee gevaarlijk voor mens èn dier.

Bestrijding en preventie

De vogelgrieprichtlijn 2005/94/EG van de Raad van 20 december 2005 van de EU, die eind 2006 in nationale wetgeving moet zijn opgenomen, maakt onderscheid tussen hoogpathogeen (HPAI) en laagpathogeen (LPAI) vogelgriep. Laag pathogeen vogelgriep maakt de dieren niet ziek, maar kan volgens wetenschappers muteren in hoog pathogeen vogelgriep, dat kippen wel ernstig ziek kan maken en potentieel ook kan overgaan op mensen. Daarom moet in beide gevallen het pluimvee op het besmette bedrijf en daar omheen geruimd worden en moeten de lidstaten in ieder geval maatregelen treffen in een 3 km zone rondom een uitbraak. Dat kan alle eigenaren van voor vogelgriep vatbare (sier)vogels raken.

De EU betaalt 50% van de bestrijdingskosten, inclusief de vervanging van de dieren. In Nederland betalen de pluimveehouders de andere 50% (via het zogenaamde Diergezondheidsfonds) tot een maximum van € 20 miljoen in de periode tot en met 2009. Daarboven betaalt de Nederlandse overheid.

Doden van dieren

Bij deze bestrijdingsmethode worden alle besmette dieren en dieren binnen een bepaalde straal van een besmet bedrijf gedood. Dit geldt voor zowel hobbymatig als bedrijfsmatig gehouden pluimvee.

Er wordt gebruikgemaakt van verschillende methoden om de kippen te doden:

• met behulp van kooldioxide, dat wordt toegevoegd aan containers waar de kippen in zijn geladen.
• met behulp van koolmonoxide. Daarbij wordt de schuur volledig afgesloten en gevuld met koolmonoxide en kooldioxide.
• door elektrocutie.

Daarnaast wordt vervoer van pluimvee en broedeieren in de omgeving van de besmettingshaard verboden. Het vervoersverbod gold ook voor runderen, varkens, schapen, geiten en paarden naar of van een bedrijf met pluimvee. Ook het vervoeren van mest wordt verboden.

In 2003 werd door de Nederlandse overheid deze procedure gebruikt. De inspecteur van de belastingdienst in Heerlen liet in 2003 zo'n 500 asielzoekers werken onder één sofinummer (nu Burgerservicenummer) en onder één fictieve naam: F. Vogelpest, ongehuwd, sofinummer 2494 88 039', geboren op 14 april 2003. De asielzoekers kregen dat 'baantje' allemaal via één bedrijf, Moonen Agroservice uit Stramproy, voor het ruimen van kippen naar aanleiding van de vogelpest.

Ophokplicht

Ook de ophokplicht is een mogelijke maatregel om de verspreiding te beperken. Hierbij wordt alle pluimvee binnengehouden, waardoor vooral contact met wilde vogels minimaal wordt. Deze maatregel werd bijvoorbeeld toegepast in oktober 2005 in Nederland en België. De ophokplicht gold opnieuw van 13 februari tot 30 april 2006 voor alle vogelhouders (ook hobbyisten) in Nederland, en van 1 maart tot 30 april 2006 in België.

Vaccinatie

Inenting van vogels is mogelijk maar erg kostbaar als het om grote aantallen gaat. Probleem daarbij is dat sommige landen, bijvoorbeeld Duitsland, eieren van gevaccineerde kippen niet willen importeren.

In januari 2006 echter, heeft Minister Veerman van Landbouw en Visserij het in Brussel voor elkaar gekregen dat Nederland en Frankrijk vogels preventief mogen inenten, zonder dat de verhandelbaarheid van het vlees of andere producten (zoals eieren), in gevaar komt. Andere Europese landen mogen deze producten van ingeënte dieren niet weigeren. Dit is een eerste stap naar een volledige afschaffing van het non-vaccinatiebeleid van de EU.

Vooralsnog zal Nederland voornamelijk hobby-vogels inenten. Frankrijk is in februari 2006 begonnen voornamelijk ganzen voor de leverproductie in de streek rond de stad Bordeaux in te enten.

Ellebooggroet

De Wereldgezondheidsorganisatie stelt voor om bij een vogelgrieppandemie een ellebooggroet in te voeren. In plaats van het traditionele handenschudden moeten mensen elkaar dan begroeten door elkaar met de ellebogen aan te tikken. De handen vormen namelijk een haard van bacteriën en virussen.

Gevaar voor de volksgezondheid

Vogelpest is een soort influenzavirus. Dit virus kan af en toe ook mensen besmetten. Het gevaar voor mensen van de vogelpest is niet groot. Mensen worden niet gemakkelijk aangestoken door de vogelpest. De kans op overdracht van het virus van mens op mens is gering. Iedereen die direct bij de ruiming van pluimvee betrokken is, loopt een klein risico van besmetting en krijgt daarom antivirale middelen voorgeschreven. Sommige varianten van het virus kunnen echter dodelijk zijn, bijv. het type H5N1.

Er bestaat een kleine kans dat een mens die al met het mensengriepvirus is besmet, ook besmet wordt met het vogelpestvirus. In dat geval zouden de beide virussen in een gastheercel erfelijk materiaal kunnen uitwisselen en zou er een nieuwe variant van het mensengriepvirus kunnen ontstaan, die gevaarlijk zou zijn voor de volksgezondheid, en zelfs een pandemie zou kunnen veroorzaken. Om deze, niet geheel onwaarschijnlijke, situatie te voorkomen krijgt iedereen die direct bij de ruiming van pluimvee in Nederland betrokken is en mensen die wonen of werken op een bedrijf in het beschermingsgebied een griepprik aangeboden.

In Nederland hebben sommige dierenartsen in de pluimveesector reeds antivirale middelen thuis. Deze worden echter pas vergoed door de overheid als er daadwerkelijk reden is om deze in te nemen (interessant is dat co-schappers diergeneeskunde, die het onderdeel pluimvee volgen en hierbij de dierenarts assisteren, niet op voorhand de beschikking over deze antivirale middelen hebben).

Volgens Prof. dr. Kristien van Reeth van de vakgroep Virologie, parasitologie en immunologie van de faculteit Diergeneeskunde van UGent is er geen reden tot ongerustheid aangezien:

• de huidige virusvorm slechts heel moeilijk van vogels op mensen overgaat (140 miljoen besmette hoenders tegenover 140 mensen). Het is evenwel in 50% van de besmettingen bij mensen dodelijk.
• de vorige pandemieën van het type H1, H2 en H3 waren (nu gaat het over type H5N1).
• alle reassortanten (van mensengriep met vogelgriep) in het varken tot nu toe ongevaarlijk waren voor de mens.

Daarentegen kan er wel sprake zijn van een uitzonderlijke vatbaarheid van katachtigen voor dit vogelvirus (tijgers in de zoo, maar ook huiskatten).

Een studie van het Wereldgezondheidsorganisatie heeft aangetoond dat indien het virus door een mutatie ooit een nieuwe pandemie zou veroorzaken de top 5 van de risicolanden Zuid-Afrika, VS, Groot-Brittannië, Duitsland en de Benelux zouden zijn omdat in die landen een hoge bevolkingsdichtheid heerst en omdat de mensen er zeer vaak naar het buitenland reizen en zo de infecties in het land kunnen brengen. Als het ooit zover komt zullen de gevolgen niet te overzien zijn met miljoenen doden. Daarom heeft Europa nu reeds 80 miljard Euro geschonken voor research naar een vaccin en verhoogde controles om infecties bij pluimvee op te sporen.

Het RIVM heeft een schatting gemaakt dat wanneer een pandemie uitbreekt, in een periode van drie maanden ongeveer een kwart van de Nederlandse bevolking ziek wordt. Eén op de honderd van de besmette mensen zou vervolgens overlijden, wat neerkomt op ongeveer 40.000 burgers.

Externe links

• Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Vogelgriep
• The Pandemic Preparedness Plan of The Netherlands - Overview of key Health Institutions, Addresses and Contingency Plans
• Website van de Belgische overheid die alle informatie over griep, vogelgriep en een eventuele grieppandemie bundelt
• Uitgebreide informatie over vogelgriep door het RIVM

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Avian influenza op Wikimedia Commons.