Friese talen

De Friese talen (Westerlauwers Fries: Frysk, Noord-Fries: friisk/frasch, Saterfries: Fräisk) zijn een verzameling van sterk verwante talen die van oudsher door de Friezen gesproken worden. De talen behoren tot de West-Germaanse tak van de Germaanse talen en zijn nauw verwant aan het Engels en het Nederlands. Deze talen worden daarom ook wel geschaard onder de Ingveoonse talen. Naast het feit dat de Friese talen overeenkomsten op lexicaal gebied vertonen met het Engels hebben de Ingveoonse talen – met in mindere mate dus ook het Nederlands – ook hun eigen karakteristieke Ingveoonse klankverschuivingen ondergaan. Er zijn Oudfriese teksten bekend uit de 7e eeuw.

Aantal sprekers

In Friesland spreken momenteel, in 2004, ongeveer 440.000 mensen Fries, waarvan zo'n 350.000, iets meer dan de helft van de bevolking, als moedertaal. Er wordt ook Fries gesproken in het Groninger Westerkwartier, de Duitse gemeente Saterland in de Landkreis Cloppenburg in Nedersaksen en in Sleeswijk-Holstein aan de grens met Denemarken (maar niet meer in de streek Oost-Friesland). Zij spreken andere varianten van het Fries. De variant die in Nederland wordt gesproken wordt wetenschappelijk aangeduid als Westerlauwers Fries. Hierbij staat Westerlauwers voor de ligging ten westen van het riviertje de Lauwers, dat de grensrivier tussen Friesland en Groningen is. Het Fries zoals dat in Nederland op scholen onderwezen wordt, en in officiële stukken gebruikt wordt is het Standaardfries. Er is geen recent onderzoek naar hoeveel mensen wereldwijd Fries spreken. Een publicatie uit 1976 schat het aantal sprekers van het Westerlauwers Fries, dat verreweg de meeste sprekers heeft, op ongeveer 700.000 in Nederland.

Classificatie

• Indo-Europees
  • Germaans
    • West-Germaans
      • Ingveoons (Anglo-Fries)
        • Fries

Voorzichtigheid zij echter geboden bij deze stamboomachtige indeling: door intensieve ontleningen aan het Nederlands en Nederduits is het Fries steeds meer op die talen gaan lijken. De lexicale band van het Fries met het Engels blijft echter duidelijk in woorden als grien, tsiis, tsjerke, kaai voor groen, kaas, kerk, sleutel. Daarnaast hebben het Fries en het Engels (met daarnaast ook minder gestandaardiseerde dialecten als het West-Vlaams) het sterkst de Ingvaeoonse klankverschuivingen ondergaan.

Geschiedenis

De oorspronkelijke Friese taal wordt aangeduid met Oudfries, dat werd gesproken in de periode van ca, 1100 tot 1575. De Friese taal kwam onder druk te staan toen de Saksen en Bourgondiërs rond 1500 buitenlandse administrators invoerden die ze tenminste konden verstaan. Tot de 19e eeuw werd nauwelijks in het Fries geschreven. Een van de uitzonderingen was de schrijver Gysbert Japicx (1603-1666).

Onderverdeling

De Friese talen kunnen worden onderverdeeld in volgende talen:

Westerlauwers Fries

Het Westerlauwers Fries (Frysk), is de variant die gesproken wordt in de Nederlandse provincie Friesland. Het Westerlauwers Fries is weer onder te verdelen in:

1. Kleifries (in de Kleistreek)
2. Woudfries (in de Friese Wouden)
3. Zuidwesthoeks (in de Zuidwesthoek)
4. Hindeloopers (in Hindeloopen)
5. Aasters en Westers (op resp. Oost- en West-Terschelling)
6. Schiermonnikoogs of Eilanders (op Schiermonnikoog)

Op basis van het Kleifries en Woudfries is een Standaardfries ontwikkeld, dat als onderwijs- en bestuurstaal in Friesland wordt gebruikt. Dit Standaardfries is een van de twee officiële bestuurstalen van Nederland, met het onderscheid dat het Fries bestuurlijk alleen gebruikt mag worden in Friesland en alleen als het niet tot een te grote belasting van het bestuurlijk verkeer leidt (art. 2:7 Awb).

Saterfries

Het Saterfries (eigenbenaming Seeltersk) is een taalvariant die nog gesproken wordt door een minderheid van de inwoners van Saterland, Landkreis Cloppenburg. Het is het enige nog levende overblijfsel van het Oosterlauwers Fries, dat tot het einde der Middeleeuwen in de Ommelanden (provincie Groningen) en de regio Oost-Friesland gesproken werd.

Noord-Fries

Het Noord-Fries is de benaming voor de variant zoals die in Noord-Friesland ten zuiden van de Deens-Duitse grens gesproken wordt. Het Noord-Fries bestaat uit een aantal zeer uiteenlopende dialecten, met als hoofdverdeling:

1. Eiland-Noord-Fries (gesproken op de eilanden Föhr (Feer), Amrum (Öömrang), Sylt (Söl) en Helgoland)
2. Vastewal-Noord-Fries (gesproken op de Halligen en in de Goesharde, Bökingharde, Karrharde en Wiedingharde)

Onderlinge relatie tussen de varianten

Het Westerlauwers Fries en het Saterfries staan relatief dicht bij elkaar. Deze beide varianten worden samen officieus wel als Zuid-Fries aangeduid. De verschillen met het sterk door het Deens beïnvloede Noord-Fries zijn aanzienlijk.

Gerelateerde talen

Opvallend aan bovenstaande lijst is ook wat er niet staat, ofwel het ontbreken van Oosterlauwers Fries. In het Duitse district Oost-Friesland wordt namelijk géén Fries meer gesproken, maar alleen nog een Nedersaksisch dialect van het Nederduits met enige Friese invloeden; Oostfries-Nedersaksisch of Ostfriesisches Platt. Door de bewoners zelf wordt dit echter ook nog wel eens simpelweg Ostfriesisch genoemd, maar het wordt dus niet meer onder de Friese talen gerekend.

Sinds de 16e eeuw wordt in de voornaamste Friese steden (niet in alle elf, bijvoorbeeld niet in Hindeloopen en IJlst) een Hollands-Friese mengtaal gesproken, enigszins misleidend bekend als Stadsfries. Deze taalvariant, die meestal gewoon tot het Nederlands gerekend wordt, spreekt men ook op het Bildt, op Ameland en in Midsland op Terschelling.

Het Fries in West-Friesland (Westfries) is grotendeel gerelexicaliseerd onder invloed van de omliggende Hollandse dialecten. Het Friese substraat van dit West-Fries is nog wel zichtbaar in de syntaxis (bijvoorbeeld in het systematisch onderscheiden van twee soorten infinitieven).

Onderwijs / openbaar bestuur

Duitsland en Nederland erkennen het Fries als autochtone minderheidstaal. Als zodanig geniet de taal bescherming onder het Europees handvest voor regionale en minderheidstalen. Friese Taal en Letterkunde is in Friesland een keuzevak waarin examen kan worden gedaan op het havo en vwo. Verder zijn er studierichtingen Fries aan de Universiteit van Amsterdam, de Rijksuniversiteit Groningen, de Christian-Albrechts-Universität in Kiel en de Universität Flensburg. Bijvakken Fries worden door vele universiteiten in Europa aangeboden.

De in de Nederlandse provincie Friesland in het onderwijs en openbaar bestuur gehanteerde spelling is door Provinciale Staten van Friesland vastgesteld (de zogenaamde Steatestavering) en geldt sinds 1980. Voor het Fries in Noord-Friesland en het Saterland bestaan geen officiële spellingsregels. Het Noordfries wordt doorgaans geschreven naar een systeem dat door frisisten van de Christian-Albrechts-Universität is ontwikkeld. De weinige Saterfriese auteurs hanteren hun eigen systeem.

Taalcodes

Mogelijk door onduidelijkheden bij de benoeming van zaken als "Oost-Fries" en "West-Fries" is ook bij de classificatie in internationale taallijsten en bij het toekennen van taalcodes wat verwarring ontstaan. Bij de aanzet in ISO/DIS 639-3 om de SIL-codes van de Ethnologue en de ISO 639 met elkaar in overeenstemming te brengen is een probleem ontstaan bij de toekenning van codes aan Friese talen. ISO 639-1 en -2 hadden al de codes fy en fry voor 'Fries' en daarmee werd dan Fries in het algemeen bedoeld. Over het algemeen werden die codes echter gebruikt als codes voor het Nederlandse Westerlauwers Fries uit de provincie Friesland. Ethnologue editie 14 had de codes FRI (Western Frisian ofwel Frysk), FRR (Northern Frisian) en FRS (Eastern Frisian), waarbij de omschrijving voor Eastern Frisian niet helemaal duidelijk is, maar meer richting het oude Oost-Fries en Saterfries neigt dan richting Oost-Fries Platduits.

In Ethnologue editie 15 zijn veel codes aangepast om ze in overeenstemming te brengen met ISO 639 en worden de codes nu in onderkast geschreven. In de taalgroep Frisian is bovendien stq (Saterfriesisch) erbij gekomen, terwijl in deze editie Eastern Frisian nu niet meer ingedeeld wordt bij de taalgroep Frisian, maar bij Low Saxon-Low Franconian, wat correct is als hiermee het moderne Ostfriesisches Platt wordt bedoeld; een door het oude Oost-Fries beïnvloed Nedersaksisch dialect dat nu nog in Oost-Friesland gesproken wordt. De opgegeven alternatieve namen zijn echter spellingvarianten voor Saterfries en dat klopt dan niet. De omschrijvingen bij Eastern Frisian en Saterfriesisch zijn momenteel beide ietwat hachelijk.

Wellicht als gevolg daarvan zijn in eerste instantie voor ISO/DIS 639-3 ook wat vreemde beslissingen genomen. Zo hebben zij aanvankelijk de code fry ingeschaald als Macrotaal voor 'Fries' in het algemeen en zijn de SIL-codes fri, frr, frs en stq voor de individuele talen genomen, waarbij juist stq niet onder de macrotaal fry werd geschaard en frs wel, terwijl dat dan andersom had moeten zijn. Inmiddels is men tot het inzicht gekomen dat er voor de nog bestaande varianten van het Fries (fri, frr en stq) eigenlijk niet van een lingua franca c.q. macrotaal gesproken kan worden en dat bovendien de oude code fry in ISO 639 altijd al voor de individuele taal Western Frisian stond en niet voor "Fries in bredere zin". In ISO 639 is daarom de code fri alweer als "Retired" geclassificeerd, nog voordat de standaard ooit officieel bekrachtigd is.

Blijven over fry, frr en stq voor de individuele Friese talen en frs voor het dialect Oost-Fries Platduits. Vreemd is alleen wel dat daarmee dan een discrepantie tussen ISO 639 (fry) en Ethnologue (fri) ontstaat, terwijl juist moeite is gedaan deze met elkaar in overeenstemming te brengen.

Bij de interpretatie van bovengenoemde taalcodes zal zeker voorlopig dus de nodige voorzichtigheid in acht moeten worden genomen omdat er mogelijk al documenten zijn gecodeerd die van de verkeerde aannames zijn uitgegaan.

Najaar 2005 zijn de Friese talen opgenomen in ISO 639-2:

• fry: Westerlauwers Fries; ook fy is nu voor Westerlauwers Fries.
• frs: Saterfries
• frr: Noordfries

Een nieuwe taalgroepcode voor Friese talen zal worden opgenomen in de nog te ontwikkelen lijst voor taalgroepen.

Voorbeelden

Een voorbeeld van het Westerlauwers Fries :

Bûter, brea, en griene tsiis; (Boter, roggebrood, en groene kaas)
wa't dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries. (wie dat niet kan zeggen, is geen oprechte Fries)

Deze spreuk (of schibbolet) werd naar verluidt gehanteerd door de Friese aanvoerder Grote Pier tijdens een oorlog tussen Friesland en Holland om te onderscheiden of iemand wel werkelijk een Fries was.

Een ander voorbeeld is het volkslied: De âlde Friezen.