Wikisage, de vrije encyclopedie van de tweede generatie, is digitaal erfgoed

Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.

  • Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
  • Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
rel=nofollow

Johann Albrecht Bengel: verschil tussen versies

Uit Wikisage
Naar navigatie springen Naar zoeken springen
Geen bewerkingssamenvatting
Geen bewerkingssamenvatting
Regel 1: Regel 1:
'''Johann Albrecht Bengel''' (Winnenden, Württemberg, [[24 juni]] [[1687]] – [[Stuttgart]], [[2 november]] [[1752]]) was een luthers theoloog en de belangrijkste vertegenwoordiger van het Württembergse [[piëtisme]]. Hij was vooral bekend voor zijn [[exegese]] van het [[Nieuwe Testament]] en zijn [[eindtijd]]theorieën.
'''Johann Albrecht Bengel''' (Winnenden, Württemberg, [[24 juni]] [[1687]] – [[Stuttgart]], [[2 november]] [[1752]]) was een luthers theoloog en een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het Württembergse [[piëtisme]]. Hij is vooral bekend om zijn [[exegese]] van het [[Nieuwe Testament]] en zijn bijdragen aan de [[tekstkritiek]] en eindtijdtheorieën.


==Leven==
== Biografie ==
Johann Albrecht Bengel was de zoon van de lutherse predikant Martin Albrecht Bengel. Zijn vader overleed op 21 april 1693 op 43-jarige leeftijd aan een koortsepidemie die toen de ronde deed. Slechts vier maanden later werd zijn ouderlijk huis, waar zijn moeder nog woonde, afgebrand tijdens een inval van de troepen van de Franse koning [[Louis XIV]].
=== Jeugd en opleiding ===
Johann Albrecht Bengel werd geboren als zoon van de lutherse predikant Martin Albrecht Bengel. Zijn vader overleed op [[21 april]] [[1693]] aan een koortsepidemie, waarna het ouderlijk huis in vlammen opging tijdens een inval van Franse troepen. Bengel werd opgevoed door een vriend van de familie, David Wendelin Spindler, die later lesgaf aan het gymnasium in Stuttgart. Zijn moeder hertrouwde met Johann Albrecht Glöckner, aan wie Bengel gehecht raakte.


De jonge Bengel werd opgevoed in Marbach door een vriend, David Wendelin Spindler, die later aan het gymnasium van Stuttgart onderwees. Zijn moeder hertrouwde intussen met Johann Albrecht Glöckner, van het theologisch seminarie in Maulbronn. Johann Albrecht Bengel accepteerde hem graag als stiefvader.
Bengel had van jongs af aan een zwakke gezondheid en beperkte gezichtsscherpte, waardoor hij slechts uit één oog kon zien. In [[1703]] ging hij naar de Universiteit van Tübingen, waar hij zich verdiepte in werken van [[Aristoteles]], [[Baruch de Spinoza|Spinoza]] en de piëtistische theologie van [[Philipp Jacob Spener]] en [[August Hermann Francke]]. Na zijn afstuderen werd hij in [[1706]] geordineerd en toegewezen aan Metzingen. Twee jaar later werd hij teruggeroepen naar het seminarie in Tübingen om theologie te doceren, maar hij weigerde een aanbod om professor Grieks te worden.


Als kind had Johann Albrecht Bengel een zwakke gezondheid. Van in zijn jeugd zag hij slechts uit een oog.
=== Werk in Denkendorf ===
In [[1713]] werd Bengel benoemd tot hoofd van het nieuwe protestantse seminarie in Denkendorf, waar hij jongeren voorbereidde op theologische studies aan de universiteit. Hij gaf les in klassieke talen, wiskunde, geschiedenis en logica. In datzelfde jaar trouwde hij met Regina Seeger; ze kregen twaalf kinderen, van wie zes de volwassenheid bereikten.


In 1703 ging hij naar de Universiteit van Tübingen. In zijn vrije tijd bestudeerde hij teksten van [[Aristoteles]], [[Baruch de Spinoza|Spinoza]], en de theologie van [[Philipp Jacob Spener|Philipp J. Spener]], [[Johann Arndt]] en [[August Hermann Francke|August H. Francke]]. Bengel werd in 1706 geordineerd tot predikant en toegewezen aan Metzingen. In 1708 werd hij teruggeroepen naar het seminarie van Tübingen om theologie te doceren. Hij investeerde veel tijd in theologische en taalkundige studies in de universiteitsbibliotheek. Het aanbod om professor Grieks te worden aan de Universiteit van Tübingen, sloeg hij af.
Na [[Philipp Jacob Spener|Spener]] en [[August Hermann Francke|Francke]] ontwikkelde het piëtisme zich in twee richtingen. Bengel behoorde tot de meer gematigde Württembergse piëtisten, die zich richtten op zending, bijbelwetenschappelijk onderzoek en onderwijshervorming, in tegenstelling tot de radicalere groep rond [[Nikolaus Ludwig von Zinzendorf]].


In 1713 werd hij benoemd tot hoofd van het nieuw opgerichte protestantse seminarie van Denkendorf. Daar bereidde hij veertien- tot zestienjarigen voor op theologische studies aan de universiteit. Hij gaf les in de klassieke talen, wiskunde, geschiedenis en logica. Ook in 1713 trouwde hij met Regina Seeger. Er werden in hun gezin twaalf kinderen geboren, waarvan zes de volwassenheid bereikten.
=== Werk als prelaat ===
In [[1741]] werd Bengel benoemd tot prelaat in Herbrechtingen en later in [[1749]] tot prelaat van de abdij van Alpirsbach. Als prelaat vervulde hij zowel religieuze als politieke taken en zetelde hij in de Württembergse Landsdag. In [[1751]] kende de Universiteit van Tübingen hem de titel doctor in de theologie honoris causa toe.


Na [[Philipp Jacob Spener|Spener]] en [[August Hermann Francke|Francke]] ontwikkelde het piëtisme zich in twee richtingen. Aan de ene kant was er de radicale groep rond Gottfried Arnold (1666–1714) en graaf [[Nikolaus Ludwig von Zinzendorf]] (1700–1760). De andere groep, de Württembergse piëtisten, concentreerde zich op christelijke zending, was geïnteresseerd in bijbelwetenschappelijk onderzoek en onderwijshervorming. Bengel wordt gezien als het beste voorbeeld van de Württembergse piëtisten.
In februari [[1752]] werd Bengel ernstig ziek. Hoewel hij tijdelijk herstelde, verzwakte hij tegen oktober van dat jaar en bleef bedlegerig. Hij overleed op [[2 november]] [[1752]]. Tijdens zijn begrafenis in Stuttgart bleven de stadspoorten gesloten.


Hij kreeg in 1720 de leerstoel theologie aangeboden aan de Universiteit van Giessen, maar nam deze niet aan.
== Tekstcriticus ==
Bengel was een van de pioniers in de wetenschappelijke [[tekstkritiek van het Nieuwe Testament]]. Al tijdens zijn studie ergerde hij zich aan de verschillen tussen versies van het Nieuwe Testament en besteedde hij vanaf [[1715]] veel tijd aan het vergelijken van tekstvarianten. Hij stelde het principe op dat ''de moeilijkere variant de voorkeur heeft boven de gemakkelijkere'', gebaseerd op de observatie dat kopiisten neigden moeilijke passages te vereenvoudigen. Hij deelde manuscripten in twee hoofdgroepen: de "Aziatische tekst" (nu bekend als de Byzantijnse tekst) en de "Afrikaanse tekst" (alle overige manuscripten).


In 1741 werd hij benoemd tot prelaat te Herbrechtingen, waar hij bleef tot in 1749, toen hij prelaat werd van de voormalige benedictijnenabdij van Alpirsbach. De prelaat was de wettelijke opvolger van de vroegere abt en zetelde ook in de Landsdag.
In [[1734]] bracht hij een Griekse editie van het Nieuwe Testament uit, gebaseerd op de [[Textus Receptus]] met enkele minimale aanpassingen. Zijn uitgave introduceerde niet alleen tekstuele varianten maar ook tekstkritische principes die nog steeds in de tekstkritiek van toepassing zijn.


In 1751 benoemde de Universiteit van Tübingen hem tot doctor in de theologie honoris causa.
== Eindtijdtheorieën ==
Hij werd in februari 1752 ernstig ziek. Hoewel hij enigszins herstelde, was hij tegen oktober zo verzwakt dat hij het bed niet meer verliet. Op 2 november 1752 overleed hij. Tijdens zijn begrafenis in Stuttgart bleven de stadspoorten gesloten.
Tijdens een nachtelijke preekvoorbereiding in [[1724]] dacht Bengel de "apocalyptische sleutel" te hebben gevonden. Volgens hem verwees het getal 666 naar de periode tussen 1143 en 1809.<ref>{{de}} {{aut|Michael Kannenberg}}, [https://books.google.com/books?id=5oV9_rnGOuQC&pg=PA13&lpg=PA14&dq=666+adventssonntag+1724 ''Verschleierte Uhrtafeln: Endzeiterwartungen im württembergischen Pietismus''] p. 23, 24</ref><ref>{{en}} {{Aut|Mark D. Isaacs}}, ''Journal of Unification Studies Vol. 11, 2010, p. 137: [http://www.tparents.org/Library/Unification/Publications/JUS-11-2010/JUS-11-07.htm ''The End-Time Calculation of Johann Albrecht Bengel'']</ref>


===Tekstcriticus===
In zijn werk ''Erklärte Offenbarung Johannis'' ([[1740]]) voorspelde hij dat het eschatologische [[millennium]] zou beginnen op 18 juni 1836. Hij geloofde in dischiliasme, de opvatting dat twee millennia voorafgaan aan de Wederkomst van Christus. Door complexe berekeningen, geïnspireerd door Bijbelse gebeurtenissen en de Hebreeuwse kalender, kwam hij tot de exacte datum.
Bengel was een van de grondleggers van de wetenschappelijke [[tekstkritiek van het Nieuwe Testament]]. Reeds tijdens zijn theologiestudie stoorde het hem dat de beschikbare versies van het Nieuwe Testament soms van elkaar afweken. Sinds 1715 gebruikte hij een groot deel van zijn onderzoek naar om tekstvarianten in verscheidene manuscripten onder de loep te nemen. Hij stelde hierbij het principe vast dat ''de moeilijkere variant de voorkeur heeft over de gemakkelijkere'', wat nu nog steeds een regel is in de tekstkritiek. Deze regel is afgeleid van het feit dat kopiisten, wanneer zij een moeilijk tekstgedeelte aantroffen, geneigd konden zijn om het iets gemakkelijker te formuleren, waardoor varianten ontstonden. Om de oudere en dus waarschijnlijk meer oorspronkelijke tekst te vinden, is het vaak goed om de moeilijkere variant de voorkeur te geven. Ook de methode om de manuscripten in te delen in groepen die nauw aan elkaar verwant zijn, stamt van Bengel. Vanaf 1725 onderscheidde hij twee families van manuscripten, die hij de Aziatische en de Afrikaanse tekst noemde. De Aziatische tekst is nu beter bekend als de Byzantijnse tekst; met Afrikaanse tekst bedoelde hij alle overige manuscripten.


In 1734 gaf hij een Grieks Nieuw Testament uit. Dit kwam neer op een uitgave van wat men de [[Textus Receptus]] was gaan noemen, met enkele minimale aanpassingen en met in de marges ook varianten aangegeven.
== Commentator ==
In [[1742]] publiceerde Bengel zijn invloedrijke ''Gnomon Novi Testamenti'', een doorlopend commentaar op het Nieuwe Testament waarin hij bijbelgetrouwheid en wetenschappelijke nauwkeurigheid combineerde met piëtistische vroomheid. Dit werk werd in [[1755]] door [[John Wesley]] in het Engels vertaald en bleef tot in de 20e eeuw invloedrijk.  


Zijn belang ligt niet zozeer in zijn Griekse tekstuitgave zelf, maar in de varianten die hij in de marges aangeeft, zijn artikelen daarover, en zijn Introductie, waarin hij een aantal tekstkritische principes voorstelde, waaronder „de moeilijkere lezing heeft de voorkeur”, een regel afgeleid van de observatie dat kopieerders geneigd waren een moeilijkheid in een tekst te willen oplossen.
Bengels laatste werk was een letterlijke vertaling van het Nieuwe Testament met korte opmerkingen en gebeden, die postuum in [[1753]] werd uitgegeven.


===Eindtijd===
== Externe links ==
Tijdens een nachtelijke voorbereiding op een preek voor de eerste adventszondag van het jaar 1724, kwam hij tot de ’ontdekking’ van wat hij de ’apocalyptische sleutel’ noemde, namelijk dat het getal 666 (het [[getal van het Beest]]) een aantal jaren zou betekenen en zou verwijzen naar 1143 tot 1809.<ref>{{de}} {{aut|Michael Kannenberg}}, [https://books.google.com/books?id=5oV9_rnGOuQC&pg=PA13&lpg=PA14&dq=666+adventssonntag+1724 ''Verschleierte Uhrtafeln: Endzeiterwartungen im württembergischen Pietismus''] p. 23, 24</ref><ref>{{en}} {{Aut|Mark D. Isaacs}}, ''Journal of Unification Studies Vol. 11, 2010, p. 137: [http://www.tparents.org/Library/Unification/Publications/JUS-11-2010/JUS-11-07.htm ''The End-Time Calculation of Johann Albrecht Bengel'']</ref>
* [https://evangelica.de/articles/biographies/john-albert-bengel-1687-1752-the-father-of-modern-biblical-scholarship/ Evangelica.de – Biografie van Johann Albrecht Bengel]
* [https://www.deutsche-biographie.de/sfz69448.html Deutsche Biographie over Johann Albrecht Bengel]
* [https://www.heiligenlexikon.de/BiographienJ/Johann_Albrecht_Bengel.html Heiligenlexikon – Johann Albrecht Bengel]
* [https://www.tparents.org/Library/Unification/Publications/JUS-11-2010/JUS-11-07.htm Journal of Unification Studies – End-Time Calculation of Johann Albrecht Bengel]
* [https://web.archive.org/web/20120128122611/http://www.skypoint.com/members/waltzmn/Bios.html Biografieën van tekstcritici]


In 1740 verscheen zijn ''Erklärte Offenbarung Johannis'', waarin hij op basis van onder andere {{Bijbel|Openbaring|20}} verklaarde dat het eerste eschatologische [[millennium]] op 18 juni 1836 zou beginnen. Hij geloofde in een vorm van dischiliasme, d.w.z. hij geloofde dat twee millennia (perioden van duizend jaar) zouden voorafgaan aan de Wederkomst van Christus en de Oordeelsdag. Hij nam aan dat de „tijd, tijden en een halve tijd” uit {{Bijbel|Openbaring|12|14}} in 1836 zouden eindigen en dat dan het [[millennium]] zou beginnen.
Hij interpreteerde de 1260 dagen uit de Openbaring als jaren, en nam aan dat deze begonnen in het jaar 536, omdat de Byzantijnse keizer [[Justianianus I]] dat jaar het primaatschap van de bisschop van Rome in religieuze zaken zou hebben vastgelegd. Door 1260 op te tellen bij 536, kwam hij op het jaar 1796 n.Chr. Door een aantal theologische overwegingen of Bijbelse voorbeelden, meende hij dat hier nog 40 jaar (een betekenisvol getal in de Bijbel) moest worden bijgeteld, wat uitkwam op 1836.
Om de exacte datum vast te leggen op 18 juni, bestudeerde hij de Hebreeuwse kalender en feestdagen, in samenhang met significante historische of astronomische gebeurtenissen. Het is niet meer nauwkeurig vast te stellen hoe hij op die datum kwam.
===Commentator===
In 1742 verscheen zijn ''Gnomon Novi Testamenti'', een doorlopende commentaar op het Nieuwe Testament, waarin de vroomheid van het piëtisme, levenservaring en wetenschappelijke diepte met elkaar verbonden waren. [[John Wesley]] gaf hiervan in 1755 een Engelse vertaling uit. Het werk werd tot in de 20e eeuw vaak herdrukt.
Bengels laatste werk was een letterlijke vertaling van het Nieuwe Testament met korte opmerkingen en gebeden, postuum uitgegeven in 1753.
----
* http://evangelica.de/articles/biographies/john-albert-bengel-1687-1752-the-father-of-modern-biblical-scholarship/
* https://www.deutsche-biographie.de/sfz69448.html
* https://www.heiligenlexikon.de/BiographienJ/Johann_Albrecht_Bengel.html
* http://www.tparents.org/Library/Unification/Publications/JUS-11-2010/JUS-11-07.htm
* [http://web.archive.org/web/20120128122611/http://www.skypoint.com/members/waltzmn/Bios.html Biographies of Textual Critics]
<references/>
<references/>
{{authority control|TYPE=p|GND=118655477 |VIAF=44309321 |LCCN=n/81/146923 |Wikidata=Q77562}}
{{authority control|TYPE=p|GND=118655477 |VIAF=44309321 |LCCN=n/81/146923 |Wikidata=Q77562}}


{{DEFAULTSORT:Bengel, Johann Albrecht}}
{{DEFAULTSORT:Bengel, Johann Albrecht}}
[[Categorie: Piëtist]]
[[Categorie:Piëtist]]
[[Categorie: Tekstcriticus van het Nieuwe Testament]]
[[Categorie:Tekstcriticus van het Nieuwe Testament]]
[[Categorie: Bijbelvertaler naar het Duits]]
[[Categorie:Bijbelvertaler naar het Duits]]
[[Categorie: Duits predikant]]
[[Categorie:Duits predikant]]
[[Categorie: Duits hoogleraar]]
[[Categorie:Duits hoogleraar]]
[[Categorie: Duits theoloog]]
[[Categorie:Duits theoloog]]
[[Categorie: Luthers theoloog]]
[[Categorie:Luthers theoloog]]
[[Categorie: Overleden in Stuttgart]]
[[Categorie:Overleden in Stuttgart]]
{{groei}}
{{groei}}
{{🄜}}
{{🄜}}

Versie van 18 nov 2024 09:23

Johann Albrecht Bengel (Winnenden, Württemberg, 24 juni 1687 – Stuttgart, 2 november 1752) was een luthers theoloog en een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het Württembergse piëtisme. Hij is vooral bekend om zijn exegese van het Nieuwe Testament en zijn bijdragen aan de tekstkritiek en eindtijdtheorieën.

Biografie

Jeugd en opleiding

Johann Albrecht Bengel werd geboren als zoon van de lutherse predikant Martin Albrecht Bengel. Zijn vader overleed op 21 april 1693 aan een koortsepidemie, waarna het ouderlijk huis in vlammen opging tijdens een inval van Franse troepen. Bengel werd opgevoed door een vriend van de familie, David Wendelin Spindler, die later lesgaf aan het gymnasium in Stuttgart. Zijn moeder hertrouwde met Johann Albrecht Glöckner, aan wie Bengel gehecht raakte.

Bengel had van jongs af aan een zwakke gezondheid en beperkte gezichtsscherpte, waardoor hij slechts uit één oog kon zien. In 1703 ging hij naar de Universiteit van Tübingen, waar hij zich verdiepte in werken van Aristoteles, Spinoza en de piëtistische theologie van Philipp Jacob Spener en August Hermann Francke. Na zijn afstuderen werd hij in 1706 geordineerd en toegewezen aan Metzingen. Twee jaar later werd hij teruggeroepen naar het seminarie in Tübingen om theologie te doceren, maar hij weigerde een aanbod om professor Grieks te worden.

Werk in Denkendorf

In 1713 werd Bengel benoemd tot hoofd van het nieuwe protestantse seminarie in Denkendorf, waar hij jongeren voorbereidde op theologische studies aan de universiteit. Hij gaf les in klassieke talen, wiskunde, geschiedenis en logica. In datzelfde jaar trouwde hij met Regina Seeger; ze kregen twaalf kinderen, van wie zes de volwassenheid bereikten.

Na Spener en Francke ontwikkelde het piëtisme zich in twee richtingen. Bengel behoorde tot de meer gematigde Württembergse piëtisten, die zich richtten op zending, bijbelwetenschappelijk onderzoek en onderwijshervorming, in tegenstelling tot de radicalere groep rond Nikolaus Ludwig von Zinzendorf.

Werk als prelaat

In 1741 werd Bengel benoemd tot prelaat in Herbrechtingen en later in 1749 tot prelaat van de abdij van Alpirsbach. Als prelaat vervulde hij zowel religieuze als politieke taken en zetelde hij in de Württembergse Landsdag. In 1751 kende de Universiteit van Tübingen hem de titel doctor in de theologie honoris causa toe.

In februari 1752 werd Bengel ernstig ziek. Hoewel hij tijdelijk herstelde, verzwakte hij tegen oktober van dat jaar en bleef bedlegerig. Hij overleed op 2 november 1752. Tijdens zijn begrafenis in Stuttgart bleven de stadspoorten gesloten.

Tekstcriticus

Bengel was een van de pioniers in de wetenschappelijke tekstkritiek van het Nieuwe Testament. Al tijdens zijn studie ergerde hij zich aan de verschillen tussen versies van het Nieuwe Testament en besteedde hij vanaf 1715 veel tijd aan het vergelijken van tekstvarianten. Hij stelde het principe op dat de moeilijkere variant de voorkeur heeft boven de gemakkelijkere, gebaseerd op de observatie dat kopiisten neigden moeilijke passages te vereenvoudigen. Hij deelde manuscripten in twee hoofdgroepen: de "Aziatische tekst" (nu bekend als de Byzantijnse tekst) en de "Afrikaanse tekst" (alle overige manuscripten).

In 1734 bracht hij een Griekse editie van het Nieuwe Testament uit, gebaseerd op de Textus Receptus met enkele minimale aanpassingen. Zijn uitgave introduceerde niet alleen tekstuele varianten maar ook tekstkritische principes die nog steeds in de tekstkritiek van toepassing zijn.

Eindtijdtheorieën

Tijdens een nachtelijke preekvoorbereiding in 1724 dacht Bengel de "apocalyptische sleutel" te hebben gevonden. Volgens hem verwees het getal 666 naar de periode tussen 1143 en 1809.[1][2]

In zijn werk Erklärte Offenbarung Johannis (1740) voorspelde hij dat het eschatologische millennium zou beginnen op 18 juni 1836. Hij geloofde in dischiliasme, de opvatting dat twee millennia voorafgaan aan de Wederkomst van Christus. Door complexe berekeningen, geïnspireerd door Bijbelse gebeurtenissen en de Hebreeuwse kalender, kwam hij tot de exacte datum.

Commentator

In 1742 publiceerde Bengel zijn invloedrijke Gnomon Novi Testamenti, een doorlopend commentaar op het Nieuwe Testament waarin hij bijbelgetrouwheid en wetenschappelijke nauwkeurigheid combineerde met piëtistische vroomheid. Dit werk werd in 1755 door John Wesley in het Engels vertaald en bleef tot in de 20e eeuw invloedrijk.

Bengels laatste werk was een letterlijke vertaling van het Nieuwe Testament met korte opmerkingen en gebeden, die postuum in 1753 werd uitgegeven.

Externe links

  1. º (de) Michael Kannenberg, Verschleierte Uhrtafeln: Endzeiterwartungen im württembergischen Pietismus p. 23, 24
  2. º (en) Mark D. Isaacs, Journal of Unification Studies Vol. 11, 2010, p. 137: The End-Time Calculation of Johann Albrecht Bengel
rel=nofollow
 
Hulpjes om informatie te verzamelen of teksten te verbeteren
Google • Duck Duck Go • free images Google • Flickr free images • Google zonder Wikipedia, blogs en Facebook • Google Wiki's • Google Scholar • Google Books • Vertaal de titel • Google Translated Search • Engels, Frans, Russisch, Grieks • Delpher • Belgicapress • historische kranten (W.-Vlaanderen) • Aalst Courant • Old News • Trove • Wikipedia • Toolserver personenzoeker • Wikidata (Reasonator) • Biografisch Portaal • Britannica • IMDb • RKD • ODIS • DNB • Catholic Encyclopedia • Jewish Encyclopedia • Archive.org • Medische studies op PubMed • Wetenschappelijke studies op Sci-Hub • Familysearch •
Hulp genealogie en geschiedenis (Nederland) • Deepl vertaler • Schrijfassistent VRT • ChatGPT (Opgepast! Altijd verifiëren!) • Claude.ai (Opgepast! Altijd verifiëren!) • Copilot (Opgepast! Altijd verifiëren!) • tekst herschrijven met scribbr.io •
rel=nofollow
Overgenomen van "https://nl.wikisage.org/w/index.php?title=Johann_Albrecht_Bengel&oldid=370962"