Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Psychisch domein: verschil tussen versies
(https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Psychisch_domein&oldid=45602721 Thifya 14 dec 2015) |
(aanpassing) |
||
| Regel 1: | Regel 1: | ||
Zodra men te maken heeft met de geestelijke toestand, valt het onder het [[psychische domein]]. Dit kan opgevat worden als gevoelens, algemeen welbevinden en cognitieve waarnemingen.<ref name="Sprangers 2013">Sprangers, M.A.G., (2013) [http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/functioneren-en-kwaliteit-van-leven/kwaliteit-van-leven/wat-is-kwaliteit-van-leven-en-hoe-wordt-het-gemeten/ Wat is kwaliteit van leven en hoe wordt het gemeten?] In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM. Geraadpleegd op 6 december 2015 </ref> Bij cognitie speelt waarneming, denken en geheugen een belangrijke rol bij het verwerken van informatie. Daarom is de oorzaak op psychisch domein de persoon zelf, want de manier van denken, bepaalt of de persoon zijn leven gezond of ongezond ervaart.<ref name="Deth , 2013">Deth, R. van (2013) Psychiatrie: Van diagnose tot behandeling. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.</ref> Psychisch gezonde personen hebben volgens de WHO een subjectieve beleving van welzijn, autonomie en competentie. Deze personen realiseren de eigen intellectuele en emotionele mogelijkheden. Daarentegen hebben psychisch ongezonde mensen last van psychische klachten en stoornissen.<ref>Schoenmaker, C., (2010) [http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/functioneren-en-kwaliteit-van-leven/psychisch-functioneren/psychisch-fuctioneren-volwassenen/wat-is-psychische-gezondheid-en-hoe-wordt-het-gemeten/ Wat is psychische gezondheid en hoe wordt het gemeten?] In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM. Geraadpleegd op 6 december </ref> | |||
De [[kwaliteit van leven]] bij mensen is sterk afhankelijk van de [[Gezondheid|geestelijke gezondheid]]. De geestelijke gezondheid kan worden beïnvloedt door het psychisch welbevinden van een persoon. Om de kwaliteit van leven te meten kan er gebruik worden gemaakt van de volgende meetinstrumenten: [[sf-36]], [[sf-12]] en [[eq-5d(™)]].<ref name="Sprangers 2013"></ref> De psychische problemen die een persoon kan ervaren kunnen voortkomen uit de andere domeinen van kwaliteit van leven. Zo kunnen de fysieke en sociale omstandigheden een grote invloed hebben op het psychische welbevinden van een individu. Een persoon die HIV positief is kan dankzij het virus fysieke problemen ervaren. Maar deze infectie heeft meer dan alleen invloed op het fysieke domein van kwaliteit van leven, mensen met [[hiv]] ervaren namelijk een gemiddeld lagere psychisch gezondheid dan fysiek gezonde en chronisch zieke mensen.<ref>Cook, Judith A.; Cohen, M, H.; Burke, J.; Grey, D.; Anastos, K.; Kirstein, L.; Palacio, H.; Richardson, J.; Wilson, T.; Young, M., (2002). [http://pdfs.journals.lww.com/jaids/2002/08010/Effects_of_Depressive_Symptoms_and_Mental_Health.4.pdf?token=method|ExpireAbsolute;source|Journals;ttl|1449647962559;payload|mY8D3u1TCCsNvP5E421JYK6N6XICDamxByyYpaNzk7FKjTaa1Yz22MivkHZqjGP4kdS2v0J76WGAnHACH69s21Csk0OpQi3YbjEMdSoz2UhVybFqQxA7lKwSUlA502zQZr96TQRwhVlocEp/sJ586aVbcBFlltKNKo+tbuMfL73hiPqJliudqs17cHeLcLbV/CqjlP3IO0jGHlHQtJWcICDdAyGJMnpi6RlbEJaRheGeh5z5uvqz3FLHgPKVXJzdHh7V+94fHuKtn0mJwhFhRGqqzPYXyLsmtlPRwTyt6YE=;hash|LkcJaUetbsac1IN9kFrG6g== Effects of Depressive Symptoms and Mental Health Quality of Life on Use of Highly Active Antiretroviral Therapy Among HIV-Seropositive Women. Philadelphia: JAIDS Journal of Acquired Immune Deficiency Syndromes]. Geraadpleegd op 8 december 2015 </ref> | |||
De [[kwaliteit van leven]] bij mensen is sterk afhankelijk van de [[Gezondheid|geestelijke gezondheid]]. De geestelijke gezondheid kan worden beïnvloedt door het psychisch welbevinden van een persoon. Om de kwaliteit van leven te meten kan er gebruik worden gemaakt van de volgende meetinstrumenten: [[sf-36]], [[sf-12]] en [[eq-5d(™)]].<ref name="Sprangers 2013"></ref> De psychische problemen die een persoon kan ervaren kunnen voortkomen uit de andere domeinen van kwaliteit van leven. Zo kunnen de fysieke en sociale omstandigheden een grote invloed hebben op het psychische welbevinden van een individu. Een persoon die HIV positief is kan dankzij het virus fysieke problemen ervaren. Maar deze infectie heeft meer dan alleen invloed op het fysieke domein van kwaliteit van leven, mensen met [[hiv]] ervaren namelijk een gemiddeld lagere psychisch gezondheid dan fysiek gezonde en chronisch zieke mensen.<ref>Cook, Judith A.; Cohen, M, H.; Burke, J.; Grey, D.; Anastos, K.; Kirstein, L.; Palacio, H.; Richardson, J.; Wilson, T.; Young, M., (2002). | |||
| Regel 15: | Regel 14: | ||
==Biopsychosociaal-model== | ==Biopsychosociaal-model== | ||
[[Bestand:Het biopsychosociaal.png|thumb|'''Figuur 1:''' Het biopsychosociaal-model geeft verbanden weer tussen biologische, sociale en psychologische factoren die invloed hebben op het functioneren van de mens. De drie factoren hebben invloed op elkaar. Dit heeft betrekking tot de kwaliteit van leven (KvL).]] | [[Bestand:Het biopsychosociaal.png|thumb|350px|'''Figuur 1:''' Het biopsychosociaal-model geeft verbanden weer tussen biologische, sociale en psychologische factoren die invloed hebben op het functioneren van de mens. De drie factoren hebben invloed op elkaar. Dit heeft betrekking tot de kwaliteit van leven (KvL).]] | ||
Dit model is ontworpen door George Engel. Hier worden biologische, sociale en psychische factoren in relatie gebracht tot elkaar met als doel te verduidelijken hoe deze een effect hebben op het functioneren van de mens.<ref>Borrell-Carrió, F.B., Suchman, A.L., Epstein, R.M., (2004). The biopsychosocial model 25 years later: principles, practice, and scientific inquiry. Spain: Catalonian Institute of Health. Geraadpleegd op 7 december 2015 | Dit model is ontworpen door George Engel. Hier worden biologische, sociale en psychische factoren in relatie gebracht tot elkaar met als doel te verduidelijken hoe deze een effect hebben op het functioneren van de mens.<ref>Borrell-Carrió, F.B., Suchman, A.L., Epstein, R.M., (2004). [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1466742/pdf/0020576.pdf The biopsychosocial model 25 years later: principles, practice, and scientific inquiry. Spain: Catalonian Institute of Health]. Geraadpleegd op 7 december 2015 </ref> Het toepassen van dit model in de zorg kan een positief effect hebben op de kwaliteit van leven van patiënten. Deze biopsychosociale benadering in de praktijk vereist multidisciplinaire zorg.<ref name="Deth , 2013"></ref> Op deze manier worden alle mogelijke factoren van een ziekte in kaart gebracht en kan een bepaalde situatie uitgebreid geanalyseerd worden. In figuur 1 wordt een overzicht weergeven van het [[biopsychosociaal model|biopsychosociaal-model]]. | ||
==Psychische stoornissen== | ==Psychische stoornissen== | ||
[[Bestand:Anatomie van het brein.jpg|thumb|'''Figuur 2:''' Dit figuur geeft deels de anatomie van het brein weer. Elke kwab heeft bepaalde functies die invloed hebben op het functioneren van de mens op psychische domein.]] | [[Bestand:Anatomie van het brein.jpg|thumb|350px|'''Figuur 2:''' Dit figuur geeft deels de anatomie van het brein weer. Elke kwab heeft bepaalde functies die invloed hebben op het functioneren van de mens op psychische domein.]] | ||
Het [[centrale zenuwstelsel]] bestuurt het menselijke functioneren. Als een deel van de hersenen niet functioneert, kan de functie van dat betreffende deel wegvallen. In de hersenen controleert de linkerhersenhelft de rechterhelft van het lichaam en de rechterhersenhelft de linkerhelft van het lichaam. Wanneer men spreekt van een niet of slecht functionerend deel van de hersenen, kunnen er psychische stoornissen of afwijkingen ontstaan. Het ontstaan van psychische stoornissen kunnen de kwaliteit van leven van de mens beïnvloeden. In figuur 2 wordt aangegeven welke psychische stoornissen en afwijkingen bij de verschillende kwabben kunnen ontstaan.<ref name="Deth , 2013"></ref> | Het [[centrale zenuwstelsel]] bestuurt het menselijke functioneren. Als een deel van de hersenen niet functioneert, kan de functie van dat betreffende deel wegvallen. In de hersenen controleert de linkerhersenhelft de rechterhelft van het lichaam en de rechterhersenhelft de linkerhelft van het lichaam. Wanneer men spreekt van een niet of slecht functionerend deel van de hersenen, kunnen er psychische stoornissen of afwijkingen ontstaan. Het ontstaan van psychische stoornissen kunnen de kwaliteit van leven van de mens beïnvloeden. In figuur 2 wordt aangegeven welke psychische stoornissen en afwijkingen bij de verschillende kwabben kunnen ontstaan.<ref name="Deth , 2013"></ref> | ||
| Regel 66: | Regel 65: | ||
==Psychische professionals== | ==Psychische professionals== | ||
Bij de verschillende stoornissen binnen het psychisch domein kan er professionele hulp geboden worden. Door deze hulp zal de kwaliteit van leven niet meteen stijgen maar na verloop van de tijd zal de kwaliteit van leven hoogstwaarschijnlijk verbeterd worden. | Bij de verschillende stoornissen binnen het psychisch domein kan er professionele hulp geboden worden. Door deze hulp zal de kwaliteit van leven niet meteen stijgen maar na verloop van de tijd zal de kwaliteit van leven hoogstwaarschijnlijk verbeterd worden. | ||
De verschillende professionals waar men mee te maken kan krijgen zijn: de [[huisarts]], een [[psycholoog]], een [[psychiater]], [[maatschappelijk werker]], [[verpleegkundig specialist|verpleegkundige specialisten]], enzovoort. Deze hulp kan op verschillende manieren geboden worden. Het kan zijn dat de geboden hulp in een speciale kliniek is, zoals een [[afkickkliniek]], maar ook kan de hulp thuis geboden worden via [[e-health]].<ref>Rijksoverheid. (2015). | De verschillende professionals waar men mee te maken kan krijgen zijn: de [[huisarts]], een [[psycholoog]], een [[psychiater]], [[maatschappelijk werker]], [[verpleegkundig specialist|verpleegkundige specialisten]], enzovoort. Deze hulp kan op verschillende manieren geboden worden. Het kan zijn dat de geboden hulp in een speciale kliniek is, zoals een [[afkickkliniek]], maar ook kan de hulp thuis geboden worden via [[e-health]].<ref>Rijksoverheid. (2015). [https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/geestelijke-gezondheidszorg/vraag-en-antwoord/waar-vind-ik-hulp-bij-psychische-problemen Geestelijke gezondheidszorg (GGZ)]. Geraadpleegd op 7 december 2015 </ref> | ||
{{Bron|bronvermelding= {{References}} {{Wikidata|}}}} | {{Bron|bronvermelding= {{References}} {{Wikidata|}}}} | ||
[[Categorie:Psychologie]] | |||
[[Categorie:Psychiatrie]] | |||
[[Categorie:Gezondheidszorg]] | |||
[[Categorie:Gemoedstoestand]] | |||
Huidige versie van 11 jan 2016 om 12:25
Zodra men te maken heeft met de geestelijke toestand, valt het onder het psychische domein. Dit kan opgevat worden als gevoelens, algemeen welbevinden en cognitieve waarnemingen.[1] Bij cognitie speelt waarneming, denken en geheugen een belangrijke rol bij het verwerken van informatie. Daarom is de oorzaak op psychisch domein de persoon zelf, want de manier van denken, bepaalt of de persoon zijn leven gezond of ongezond ervaart.[2] Psychisch gezonde personen hebben volgens de WHO een subjectieve beleving van welzijn, autonomie en competentie. Deze personen realiseren de eigen intellectuele en emotionele mogelijkheden. Daarentegen hebben psychisch ongezonde mensen last van psychische klachten en stoornissen.[3]
De kwaliteit van leven bij mensen is sterk afhankelijk van de geestelijke gezondheid. De geestelijke gezondheid kan worden beïnvloedt door het psychisch welbevinden van een persoon. Om de kwaliteit van leven te meten kan er gebruik worden gemaakt van de volgende meetinstrumenten: sf-36, sf-12 en eq-5d(™).[1] De psychische problemen die een persoon kan ervaren kunnen voortkomen uit de andere domeinen van kwaliteit van leven. Zo kunnen de fysieke en sociale omstandigheden een grote invloed hebben op het psychische welbevinden van een individu. Een persoon die HIV positief is kan dankzij het virus fysieke problemen ervaren. Maar deze infectie heeft meer dan alleen invloed op het fysieke domein van kwaliteit van leven, mensen met hiv ervaren namelijk een gemiddeld lagere psychisch gezondheid dan fysiek gezonde en chronisch zieke mensen.[4]
Normaal of abnormaal gedrag
Een persoon kan normaal of abnormaal gedrag vertonen. Een superintelligent persoon kan mogelijk afwijken van wat ‘normaal’ is, maar dat betekent niet gelijk dat die persoon een afwijking heeft. Om te bepalen of specifiek gedrag normaal of abnormaal is, wordt er gekeken naar de criteria punten en of de beoordeelde persoon daarvan afwijkt. De volgende punten worden gebruikt om een persoon te beoordelen [2]:
- een kenmerken als leeftijd, geslacht, beroep, maatschappelijke positie en sociale rol;
- twee tijd en plaats van het gedrag;
- drie waarden en normen van de cultuur en de manier van handelen in een bepaald tijdskader.
Biopsychosociaal-model
Dit model is ontworpen door George Engel. Hier worden biologische, sociale en psychische factoren in relatie gebracht tot elkaar met als doel te verduidelijken hoe deze een effect hebben op het functioneren van de mens.[5] Het toepassen van dit model in de zorg kan een positief effect hebben op de kwaliteit van leven van patiënten. Deze biopsychosociale benadering in de praktijk vereist multidisciplinaire zorg.[2] Op deze manier worden alle mogelijke factoren van een ziekte in kaart gebracht en kan een bepaalde situatie uitgebreid geanalyseerd worden. In figuur 1 wordt een overzicht weergeven van het biopsychosociaal-model.
Psychische stoornissen
Het centrale zenuwstelsel bestuurt het menselijke functioneren. Als een deel van de hersenen niet functioneert, kan de functie van dat betreffende deel wegvallen. In de hersenen controleert de linkerhersenhelft de rechterhelft van het lichaam en de rechterhersenhelft de linkerhelft van het lichaam. Wanneer men spreekt van een niet of slecht functionerend deel van de hersenen, kunnen er psychische stoornissen of afwijkingen ontstaan. Het ontstaan van psychische stoornissen kunnen de kwaliteit van leven van de mens beïnvloeden. In figuur 2 wordt aangegeven welke psychische stoornissen en afwijkingen bij de verschillende kwabben kunnen ontstaan.[2]
Psycho-organische stoornissen
Bij psycho-organische stoornissen functioneert een deel van de hersenen niet. Hierdoor kunnen gedragsstoornissen ontwikkelen. De cognitieve vaardigheden zijn hierbij aangetast, zoals: herrinnering, aandacht, waarneming en denken. Delier en dementie zijn voorbeelden van psycho-organische stoornissen.[2]
Stoornissen door gebruik van alcohol en drugs
Bij het gebruik van chemische middelen, anders bekend als psychoactieve stoffen. Bij stoornissen door gebruik van alcohol en drugs worden bewustzijn, waarneming, denken en stemming beïnvloedt. Psychoactieve stoffen hebben dempende, stimulerende en complexe werkingen op de hersenen. Naarmate de mens afhankelijk wordt van deze stoffen, is er sprake van een verslaving. Men heeft dan geen controle meer over de inname van de chemische stoffen en zijn niet meer in staat om te stoppen ondanks de nadelige gevolgen.[2]
Schizofrenie en andere psychosen
Schizofrenie is een ernstige aandoening waarbij er sprake is van verstoord realiteitsbesef. De manier van denken, voelen, willen en handelen gaat verloren. Bij een psychotische stoornis is er sprake van wanen en hallucinaties. Mensen met wanen hebben een verstoord denkbeeld; deze mensen zien werkelijk iets wat anderen niet zien en ze zijn er van overtuigd. Bij hallucinaties denken mensen iets gehoord, geroken, gevoeld, geproefd of gezien te hebben. Een psychische stoornis kan optreden door organische stoornissen en gebruik van drugs of alcohol.[2]
Stemmingsstoornissen
Stemming en emotie beïnvloeden de manier van denken en handelen en uit zich in lichamelijke verschijnselen, gedrag en beleving. Wanneer de persoon overdreven gevoelig is voor stemming en emotie, blijkt vooral uit sterke stemmingsschommeling dat gestoord kan zijn. Voorbeelden van stemmingsstoornissen zijn depressie en bipolaire stoornissen.[2]
Angststoornissen
Bij angst wordt men gewaarschuwd voor bedreigingen als letsel, pijn, straf of scheiding van geliefden. Angst kan ontstaan als een bescherming, maar wanneer de angst te hoog is, kan dit de prestatievermogen en concentratie belemmeren. Bij extreme angst is er sprake van een angststoornis en daaronder vallen: paniekstoornissen, fobieën, dwangstoornissen en posttraumatische stressstoornissen.[2]
Dissociatieve stoornissen
Bij dissociatie is het bewustzijn, waarneming, denken, geheugen, emoties, wil of identiteit tijdelijk en/of gedeeltelijk verbroken of opgeheven. Dus buiten het normale bewustzijn treden er acties of ervaringen op, zoals dagdromen en trancetoestanden.[2]
Somatoforme stoornissen
Bij een somatoforme stoornissen treden lichamelijke klachten op door psychische spanningen. De gevolgen van lichamelijke klachten door psychische spanningen is niet te bewijzen door medische onderzoeken. Pas later in het proces wordt de oorzaak ontdekt.[2]
Eetstoornissen
Door psychische stoornissen kunnen mensen een gestoord eetpatroon krijgen, zoals bij mensen met waandenkbeelden. Ook speelt schoonheid een belangrijke rol bij mensen met eetstoornissen, omdat ze zich ontevreden voelen over hun uiterlijk en gewicht. Voorbeelden van eetstoornissen zijn anorexia- en boulimia nervosa.[2]
Seksuele stoornissen
Bepaalde geuren, beelden, aanrakingen, emoties , fantasieën en herinneringen kunnen de oorzaak zijn om seksueel opgewonden te raken. Wanneer er sprake is van een aanhoudend verlangen, opwinding en orgasme is er sprake van een seksuele disfunctie. Voorbeelden van seksuele stoornissen zijn exhibitionisme, voyeurisme, pedofilie, fetisjisme, seksueel masochisme en seksueel sadisme.[2]
Slaapstoornissen
De biologische klok bepaalt het ritme van slapen en waken. Slaapproblemen worden verdeeld in twee groepen: parasomnieën en dyssomnieën. Bij parasomnieën treden symptomen als nachtmerries en slaapwandelen op. Bij dyssomnieën treden slaapapneu, hypersomnie, insomnie en stoornissen van het slaap-waakritme op, ten gevolge van psychische stoornissen.[2]
Stoornissen in de impulscontrole
Mensen met een stoornis in de impulscontrole voelen een onbedwingbare dwang. Deze mensen kunnen de drang niet weerstaan, waardoor de spanning voor de handeling heerst. Na het uitvoeren van de dwang, voelt de persoon zich ontspannen. Pas nadat ze beseffen wat ze zichzelf of anderen hebben aangedaan, kunnen er gevoelens optreden als spijt of schuld.[2]
Persoonlijkheidsstoornissen
Persoonlijkheid is te onderscheiden tijdens het omgang met anderen. Bij een persoonlijkheidsstoornis gaat iets van normaliteit naar abnormaliteit. Er zijn drie soorten persoonlijkheidsstoornissen. De eerste groep bestaat uit vreemde gedragingen als paranoïde, schizoïde, enzovoort. De tweede groep heeft abnormale gedragingen als antisociale, borderline, theatrale en narcistische persoonlijkheidsstoornissen. De derde groep bestaat uit angst, waardoor de persoon een vermijdende, afhankelijke en dwangmatige persoonlijkheidsstoornis heeft.[2]
Aanpassingsstoornissen
Stress kan leiden tot nare gevolgen, zoals hoofdpijn, maagzweren, hoge bloeddruk en hartkwalen. Cognitieve factoren spelen een rol in hoeverre een persoon zich gaat stressen, want iedereen ervaart bepaalde situaties anders.[2]
Stoornissen bij kinderen en adolescenten
Tijdens de ontwikkeling spelen verschillende factoren een rol die de ontwikkeling negatief of positief kunnen beïnvloeden. De oorzaken kunnen al voor, na of tijdens de geboorte plaatsvinden. Tijdens de opvoeding van kinderen kunnen er al veel achterstanden ontstaan, doordat de ouders bijvoorbeeld hun kinderen ongeschikt opvoeden. Ontwikkeling speelt daarom een belangrijke rol op het psychische domein. De manier van denken wordt bepaalt door de opvoeding van de naasten en door de omgeving.[2]
Psychische professionals
Bij de verschillende stoornissen binnen het psychisch domein kan er professionele hulp geboden worden. Door deze hulp zal de kwaliteit van leven niet meteen stijgen maar na verloop van de tijd zal de kwaliteit van leven hoogstwaarschijnlijk verbeterd worden. De verschillende professionals waar men mee te maken kan krijgen zijn: de huisarts, een psycholoog, een psychiater, maatschappelijk werker, verpleegkundige specialisten, enzovoort. Deze hulp kan op verschillende manieren geboden worden. Het kan zijn dat de geboden hulp in een speciale kliniek is, zoals een afkickkliniek, maar ook kan de hulp thuis geboden worden via e-health.[6]
Bronvermelding
Bronnen, noten en/of referenties:
- ↑ 1,0 1,1 Sprangers, M.A.G., (2013) Wat is kwaliteit van leven en hoe wordt het gemeten? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM. Geraadpleegd op 6 december 2015
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 Deth, R. van (2013) Psychiatrie: Van diagnose tot behandeling. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.
- º Schoenmaker, C., (2010) Wat is psychische gezondheid en hoe wordt het gemeten? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM. Geraadpleegd op 6 december
- º Cook, Judith A.; Cohen, M, H.; Burke, J.; Grey, D.; Anastos, K.; Kirstein, L.; Palacio, H.; Richardson, J.; Wilson, T.; Young, M., (2002). Effects of Depressive Symptoms and Mental Health Quality of Life on Use of Highly Active Antiretroviral Therapy Among HIV-Seropositive Women. Philadelphia: JAIDS Journal of Acquired Immune Deficiency Syndromes. Geraadpleegd op 8 december 2015
- º Borrell-Carrió, F.B., Suchman, A.L., Epstein, R.M., (2004). The biopsychosocial model 25 years later: principles, practice, and scientific inquiry. Spain: Catalonian Institute of Health. Geraadpleegd op 7 december 2015
- º Rijksoverheid. (2015). Geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Geraadpleegd op 7 december 2015
